مدل جعفرنژاد و همکاران:این مدل تحقیق، ترکیبی از مدل های بویر^[۱۱۸] در سال ۱۹۹۶، گرین^[۱۱۹] در سال ۲۰۰۲، و کوزومانو^[۱۲۰] در سال ۱۹۸۵، می باشد. مدل مربوطه پس از طی فرایند رفت و برگشتی میان خبرگان دانشگاهی و اجرایی، مورد ارزیابی و جرح وتعدیل قرار گرفت، برخی از عوامل را که در محیط صنعتی وجود نداشت حذف شده و برخی از تکنیک هایی که به نوعی مورد استفاده بوده معاد ل سازی شده است.
نمودار (۲- ۷) مولفه ها و زیرمولفه های ارزیابی (جعفرنژاد و همکاران، ۱۳۹۰: ۲۲۴)
۲-۴) پیشینه تحقیق
بررسی ادبیات موضوعی نشانگر تحقیقاتی چند در رابطه با موضوع این پایان نامه است که در زیر به نتایج آن­ها اشاره شده است.
تحقیق گیرو موری، پسکارمونا و کیمارو^[۱۲۱] (۲۰۱۳): نامبردگان در تحقیق در سال ۲۰۱۳ با عنوان تولید ناب و عملکرد بازرگانی در شرکت های برزیلی به بررسی ارتباط میان مدیریت تولید ناب، مهارت های رقابتی و عملکرد بازرگانی از منظر مدیران شرکت های بازرگانی در برزیل پرداختند. در این تحقیق ۶۸ شرکت برزیلی مورد بررسی قرار گرفت که تجزیه و تحلیل داده ها با بهره گرفتن از مدل سازی معادلات ساختاری بر اساس روش حداقل مربعات جزئی انجام گردید. نتایج تحقیق فوق حاکی از آن است که بین تولید ناب و عملکرد بازرگانی یک رابطه مثبت معنادار وجود دارد(Giro Moori & Oth, 2013: 1) .
تحقیق شاه و وارد (۲۰۰۳): این تحقیق در سال ۲۰۰۳ به­ طور خلاصه مبتنی بر مطالعه کوآ^[۱۲۲] و همکارانش در سال ۲۰۰۱ است و به بررسی اثرات به کارگیری فعالیت های مربوط به تولید به­موقع، مدیریت کیفیت فراگیر و برنامه های مدیریت پیشگیرانه فراگیر در عملکرد عملیاتی سازمان پرداخته است. مطالعه شاه و وارد به بررسی روابط میان عوامل زمینه­ای سازمانی با میزان پیاده سازی تعداد زیادی از فعالیت های کلیدی نابی پرداخته است. این عوامل زمینه­ای را به­عنوان موانع احتمالی در سر راه پیاده سازی سامانه های تولیدی ناب ذکر کرده اند. در این تحقیق به­خصوص عوامل زمینه­ای سازمانی مانند اندازه سازمان، عمر سازمان و درجه اتحادیه­گری تمرکز شده است. به علاوه این تحقیق، مطالعه انجام شده توسط استرمان^[۱۲۳] در سال ۱۹۹۴ و مک دافی^[۱۲۴] در سال ۱۹۹۵ در رابطه با الفاظی که در حوزه مدیریت منابع انسانی مطرح شده بود، به دامنه ی وسیع تری از فعالیت های تولیدی گسترش داد. این دسته که شامل ۲۲ فعالیت کلیدی استخراج شده از بررسی ادبیات تولید ناب هستند. این دسته ها به هم مرتبط بوده و هر دسته از این فعالیت های سازگاری شکل گرفته اند اعتبار این دسته ها از طریق محصولات غذایی، تنباکو، نساجی، کاغذ، الوار و چوب، شیمیایی، چرم، تجهیزیات الکترونیکی، تجهیزات حمل و نقلریال آلیاژ و … مورد بررسی واقع شد. سپس به بررسی اثرات همزمان این دسته ها در عملکرد عملیاتی سازمان نیز پرداخته شد (Shah & Ward, 2003: 2) .
تحقیق کارلسون و آهلشتروم (۱۹۹۶): مطالعات انجام شده از سوی کارلسون و آهلشتروم در سال ۱۹۹۶ در مقاله ای با عنوان ارزیابی تغییرات در جهت نابی است. هدف این مقاله توسعه مدلی به منظور عملیاتی کردن اصول متفاوت تولید ناب است، و تمرکز خود را به فعالیت­های مربوط به سازماندهی کار در قسمت تولیدی سازمان معطوف کرده است. منطق اساسی این تحقیق، به علاقه ی محققان در بررسی تغییرات لازم جهت حرکت به سوی تولید ناب بر می گردد. در واقع مدیران نیازمند یافتن راه هایی برای سنجش میزان پیشروی در فرایند پیاده­سازی ناب هستند. در اینجا بیان کلمه پیشروی از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا ناب بودن را می­توان به­عنوان یک امتداد یا جهت مورد تقاضا قلمداد کرد و به­عنوان یک وضعیت خاص، یا پاسخی به یک مشکل خاص مطرح نیست. خلاصه این که به نابی باید به عنوان یک امتداد نگریست نه به­عنوان وضعیتی که در زمان خاص باید به آن دست یافت. بنابراین تمرکز بر روی ایجاد تغییر در عوامل تعیین کننده است نه دستیابی به مقدار مشخصی از آن­ها. باید دانست که شاید همه عوامل در همه زمان ها در جهت مناسب حرکت نکنند. نمونه هایی وجود دارند که حاکی از انعکاس علایم متفاوتی از سوی تغییرات ایجاد شده هستند. اما باید در نظر داشت که این مدل می تواند به­عنوان ابزاری برای جلوگیری از فریب سازمان ها توسط خودشان در راه پیاده سازی نابی استفاده شود. لازم به توضیح است اصول نابی انتخاب شده برای پایان نامه مذکور از این تحقیق گرفته شده است (Karlsson & Åhlström, 1996:3).

تحقیق لامدل سانچز و پرز (۲۰۰۱): تحقیق سانچز و پرز در مقاله ای با عنوان شاخص­ های نابی و استراتژی های تولیدی در سال ۲۰۰۱ می­باشد. روش به کار گرفته شده در ساختار دهی و تجزیه و تحلیل در این مقاله را می توان ترکیبی از بررسی های انجام شده توسط کارلسون و آهلشتروم در سال ۱۹۹۶ و شاوه و وارد در سال ۲۰۰۳ دانست (Sanchez & perez, 2001: 8).
تحقیق میر و فارستر (۲۰۰۲): این تحقیق تحت عنوان مدلی برای سنجش درجه نابی شرکت های تولیدی در سال ۲۰۰۲ است. جامعه آماری مورد توجه این تحقیق شرکت های تولید کننده ظروف سفالی آشپزخانه در صنعت سفالگری انگلستان است. هدف اصلی مطالعه این است که که آیا بنا به نظریه ووماک^[۱۲۵] و همکارانش (۱۹۹۶) می توان تولید ناب را در همه صنایع به کار بست یا خیر؟ یافته مهم این تحقیق این است که تولید ناب به خوبی در صنعت ظروفی سفالی به کار گرفته شده است. این تحقیق با ارائه ابزاری برای سنجش درجه تعهد مدیریت و تولید ناب از طریق برنامه های JIT و TQM و نیز سنجش درجه تغییر در جهت نابی به بیان پیشنهاد های عملیاتی برای مدیران می پردازد. در نهایت این که نباید به مقوله نابی به عنوان یک نوشدارویی برای حل مسئله کوتاه مدت رقابتی نگریست، بلکه باید صرفا به اثرات آن در بلند مدت توجه کرد. بنابراین به تولید ناب باید نگاه استراتژیک داشت و از آن به عنوان سلاحی نیرومند در بازار های رقابتی استفاده کرد (Mir & Faster, 2002: 1) .
تحقیق ساندیاکه و همکاران (۲۰۰۸): این تحقیق مبتنی بر انجام مطالعه موردی در قسمت خط مونتاژ چند محصولی شرکتی فعال در صنعت تولید قطعات در انگلستان است، که وابسته به شرکتی واقع در ژاپن می باشد. با بازبینی ادبیات مشاهده می شود که در ادبیات مربوط به محیط های تولیدی سامانه از شبیه سازی و مدل سازی استفاده زیادی نشده است. هم­چنین مطالعات انجام شده، فاقد وجود مکانیسمی جامع به­منظور شناسایی نوانمندسازی های نابی به­منظور بهینه سازی فرایند سامانه است. هدف عمده­ی این تحقیق (تحقیق ذکر شده) کاهش این شکاف از طریق به کارگیری ابزار های شبیه سازی مبتنی بر کامپیوتر و مدل سازی خطی ریاضی در شناسایی اثرات تکنیک های کلیدی نابی بر عملکرد سامانه تولید بهنگام در محیط تولیدی قطعات خودرو است (Sandyake,2008: 5) .
تحقیق ملک اخلاق و رجبی (۱۳۹۰): در تحقیقی با عنوان استراتژی های ناب و چابک و عملکرد بازاریابی شرکت به این موضوع اشاره نمودند که امروزه بهترین عملکرد در زمینه بازاریابی، به اساسی­ترین دغدغه مدیران شرکت های تولیدی مبدل شده است و می کوشند تا بهره گیری از تکنیک­های مختلف، به عملکرد برتر دست یابند. از جمله الزامات یک شرکت تولیدی پذیرش نوعی از استراتژی های زنجیره تامین است. این استراتژی ها بر روی چگونگی فرایند های داخلی و خارجی کسب و کار تاکید می کنند، تا در نتیجه ی این هماهنگی، بهترین خدمت رسانی به مشتریان و مصرف کنندگان نهایی ارائه گردد و نیز موجب تقویت عملکرد تک تک اعضای سازمان بشود. با توجه به تحولاتی که امروزه در اداره ی سازمان ها و سامانه های تولیدی به ­وجود آمده، ابزار های و تکنیک های فراوانی توسعه یافته و به کار گرفته می شوند. تفکر ناب که یکی از مهم ترین آن ها به­ شمار می ­آید، به سازمانی اشاره دارد که فرایند ها را بدون اتلاف منابع به انجام می رساند و یا با صرف منابع کمتر تولید بیشتری را محقق می­سازد. تکنیک چابک نیز یکی از انواع تکنیک های زنجیره تامین می باشد که به انعطاف پذیری می­نگرد و بر پاسخگویی به تغییرات غیرقابل پیش بینی بازار متمرکز است. الگوهای ناب و چابک امروزه مورد توجه بسیاری از شرکت های تولیدی که به دنبال بهبود در عملکردشان بوده اند، قرار گرفته است. این تحقیق با هدف تعیین رابطه بین استراتژی های زنجیره تامین و عملکرد بازاریابی شرکت های تولید کننده محصولات غذایی و آشامیدنی شهرستان رشت آغاز گردید. در تحقیق حاضر، محقق با مطالعه متون و ادبیات پیشین، تحقیقات انجام شده در خصوص استراتژی های ناب و جابک و نیز بررسی ساختار صنایع غذایی و آشامیدنی و عوامل تاثیر گذار بر عملکرد صنعت مذکور، به­منظور تشریح ابعاد استراتژی های ناب و چابک، از نظرات نیلور^[۱۲۶] در سال ۱۹۹۹، فیشر و میسون جونز^[۱۲۷] در سال ۲۰۰۰استفاده نموده، ایشان در تحقیق های خود استرانژی های ناب و چابک را در پنج بعد رویکرد تولید، رویکرد کنترل موجودی، رویکرد زمان تحویل، رویکرد انتخاب تامین کننده و رویکرد حمل و نقل قرار دارند. (ملک اخلاق و رجبی زاده، ۱۳۹۰: ۱)
تحقیق سید حسینی و بیات ترک (۱۳۸۳): در تحقیقی با عنوان در ارزیابی عوامل تولید ناب در سازمان­های تولیدی غیروابسته، مطالعه موردی گروه صنعتی سدید ضمن مرز عوامل و ویژگی­های تولید ناب، با بهره گرفتن از روش تجزیه و تحلیل ابعادی، مدلی جهت میزان سازگاری کارخانجات با معیارها و ویژگی­های تولید ناب ارائه کردند. آن ها عوامل تولید ناب را به ۹ عامل اصلی و ۸۵ معیار معرفی تقسیم کرده و سپس یکپارچگی عوامل موثر بر آن را با بهره گرفتن از تکنیک­های آماری مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند. نتایج به­دست آمده حاکی از اهمیت بسیار زیاد سازماندهی و رهبری در تولید ناب بوده است. ضمن آن­که فن­آوری اطلاعات، سیستم اطلاعات مدیریت، منابع انسانی، مدیریت زنجیره تامین­کنندگان به ترتیب از دیگر عوامل مهم در دستیابی به تولید ناب شمرده شده است. نتایج حاصله از تحلبل عاملی نیز بیانگر این مطلب بوده که ۹ عامل اصلی تولید ناب در مجموع در دو دسته کلی تقسیم می­شوند که دسته اول عامل عوامل فن­آوری اطلاعات، سازماندهی و رهبری، سازماندهی منابع استانی، خرید و تدارکات، مدیریت زنجیره عرضه، مدیریت فرایند تولید، مدیریت تعمیر و نگهداری و دسته دوم شامل مدیریت کیفیت جامع و مدیریت تجهیزات سخت­افزار است (حسینی و بیات ترک، ۱۳۸۳: ۲) .
تحقیق زمانی و حیدری (۱۳۹۲): طی مقاله تحت عنوان تعامل بین تولید ناب و تولید چابک ضمن بیان اصول اساسی و رویکرد تولید ناب به بررسی رابطه آن با تولید چابک پرداخته­اند. آن ها اصول اساسی تولید ناب را در سه دسته­بندی نیروی انسانی و عناصر سازمانی، عرضه­کنندگان و سیستم تولید طبقه ­بندی کردند و در بحث جداسازی تولید ناب و تولید چابک، بر پررنگ نمودن بخش عرضه تاکید داشتند. ضمناً آنان نتیجه گرفتند که در تفکر ناب عرضه محصولات بازاری با کیفیت بالا و کمترین قیمت مد نظر است این در حالی است که در تفکر چاپ، عرضه محصولات خاص با کمترین زمان تحویل مطرح است (زمانی و حیدری، ۱۳۹۲: ۵).
تحقیق متقی و رضایی (۱۳۸۴): طی تحقیق با عنوان ارائه مدلی برای تغییر میزان ناب و بهنگام بودن فرایند تولید و برنامه­ ریزی تولید با رویکرد فازی، مطالعه موردی شرکت ایران فولاد ابتدا به تعین عوامل و شاخص­ های فرایند تولید و برنامه­ ریزی تولید ناب، پرداخته و در ادامه مدلی فازی برای تعین میزان اجرای آن توسعه داده شده است. در این مطالعه سعی گردیده میزان موفقیت مورد نظر در رسیدن به فرایند تولید و برنامه­ ریزی تولید ناب و بهنگام و میزان مشکلات موجود را نیز زمینه و در مورد هر یک از عناصر تعیین شود تا سازمان بتواند، در جهت رسیدن به تولید ناب و بهنگام بودن، برنامه­ ریزی مناسبی در مورد هر یک از عناصر انجام دهد. (متقی و رضایی، ۱۳۸۴: ۲)
تحقیق ابوترابی (۱۳۹۰): در مقاله­ای تحت عنوان تاثیر شیوه ­های تولید ناب بر گردش موجودی، به بررسی این­که چگونه شرکت­ها می­توانند عملکرد گردش موجودی را از طریق روش­های ناب تحت تاثیر قرار دهند، پرداخته است. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که شرکت­هایی که به طور گسترده شیوه ­های ناب را به کار می­برند، گردش­گری موجودی بالاتری را نسبت به آن هایی که این کار را انجام نمی­دهند، دارا هستند. ضمن آن­که تفاوت قابل تولید در گردش موجودی حتی در میان تولیدکنندگان ناب با توجه به اقتضائات آن ها وجود داشته است لذا آنان به این موضوع اشاره کردند که چگونگی عوامل اقتضایی مختلف (سیستم­های تولید، انواع سفارش، انواع محصول) بر گردش موجودی روش­های ناب تاثیرگذار است (ابوترابی، ۱۳۹۰: ۶) .
تحقیق امیرخانی و باقر فقیه (۱۳۹۱): تحقیق با عنوان بررسی میزان ناب بودن شرکت ایران خودرو بر اساس مدل جکسون و جونز^[۱۲۸] انجام دادند. این تحقیق به بررسی وضعیت شرکت ایران خودرو از نظر میزان ناب بودن می پردازد و ضرورت انجام فرایند تجدید حیات و اجرای چرخه­ی بهبود راهبردی را یادآور شده تا علاوه بر افزایش کیفیت محصول که در راستای رقابت پذیری است، نسبت به اصلاح الگوی مصرف، به ویژه مصرف انرژی در کشور، اقدام و در جهت راهبردهای کشور گام بردارد. انتخاب مدل جکسون و جونز در این تحقیق، به دلیل جامعیت مدل و دارا بودن چارچوب مشخصی از ابزار و روش های ناب و نیز داشتن روش اجرایی است. روش تحقیق از نوع توصیفی و همبستگی و مبتنی بر مدل معادله های ساختاری است. به­ این منظور پرسشنامه­ای با ۸۸ سؤال برای کلیدهای نُه گانه ی توسعه طراحی شد. ابتدا با بهره گرفتن از مدل جکسون و جونز به تعیین سطح یادگیری سازمان با توجه به کلیدهای نُه گانه توسعه پرداخته شد و در ادامه با بهره گرفتن از تحلیل عاملی، از صحت مدل اندازه گیری جکسون و جونز اطمینان حاصل شد. نتایج تجزیه و تحلیل داده ها با بهره گرفتن از مدل معادله های ساختاری، نشان داد که رئوس سه گانه ی توسعه، روابط متقابل قوی با یکدیگر داشته اند و این رئوس نیز به نوبه ی خود بر توسعه شرکت ایران خودرو تأثیر به سزایی می توانند داشته باشند. در پایان به منظور تعیین اولویت و اهمیت کلیدهای نُه گانه ی توسعه در شرکت ایران خودرو، از آزمون فریدمن^[۱۲۹] استفاده شد. (امیرخانی و باقر فقیه،۱۳۹۱: ۲)
فصل سوم
(روش اجرای تحقیق)
۳-۱) مقدمه
تحقیق عبارت است از مجموعه فعالیت­های منظم، منسجم و هدف­مند که در پی دستیابی به یکی از خواسته ­ها به صورت فردی و گروهی صورت می­پذیرد. در طی فرایند تحقیق با بکارگیری ابزارهای جمع آوری داده ­ها به طور عینی و معتبر، مشاهده، بررسی و استخراج می­شوند و سپس با بهره گرفتن از فنون تجزیه و تحلیل توصیفی و استنباطی به طور کمی و غیر کمکی سعی می­ شود ادعاها و گمانه زنی­های علمی ارائه، آزمون و در نهایت پذیرفته یا رد می شوند و نتیجه گیری نهایی صورت می­گیرد (خاکی، ۱۳۸۷، ص ۸۸).
اتخاذ روش تحقیق علمی تنها راه دستیابی به دستاوردهای قابل قبول و علمی می باشد. به طور کلی هر تحقیق در ابتدا در پی طرح مشکل یا مساله­ای مطرح می شود. مشکل و مساله است که سوالات زیادی را در ذهن محقق ایجاد می نماید و در برخی از مواقع موجب پیدایش فرضیه ­ها می­ شود. در این حالت محقق با جمع آوری اطاعات و آمار مورد نیاز و تجزیه و تحلیل آن ها به پاسخ سوالات تحقیقی، تایید و یا رد فرضیه ­ها مطرح شده، می پردازد (خاکی، ۱۳۸۷، ص ۲۰۱). مباحث مطرح شده در این فصل عبارتند از: فرایند اجرای تحقیق، روش های اجرای تحقیق، جامعه و نمونه آماری، روش ها و ابزار جمع آوری داده ها و اطلاعات و همین­طور روش تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات.
۳-۲) فرایند تحقیق
در این تحقیق، ابتدا به بررسی ادبیات موضوع بر اساس مساله­ی بیان شده پرداخته شد، سپس متغیرهای اصلی تحقیق شناسایی و برای شرکت­های تولیدی استان گیلان (با بیش از ۲۰ پرسنل) استدلال می­ شود. داده ­های مورد نیاز برای سنجش و اندازه ­گیری متغیرهای تحقیق به وسیله پرسشنامه و به صورت میدانی جمع­آوری شد، سپس این داده ­ها، تبدیل به امتیازات مربوط شده و برای تجزیه و تحلیل بااستفاده از روش همبستگی استفاده شده است.
۳-۳) روش تحقیق
تحقیقات را می­توان بر اساس معیارها و مبناهای مختلفی دسته­بندی کرد. این معیارها و مبناها شرایطی را فراهم می­آورند که بتوان بر اساس آن تحقیقات را طبقه بندی نمود اما انواعی از تحقیق به علت ماهیت چند بعدی و پیچیده­ای که دارند در چندین طبقه قرار می گیرند و همین امر کار قضاوت شفاف و روشن را در این رابطه دچار مشکل می سازد اما به­ طور کلی می­توان گفت مفیدترین طرح طبقه بندی انواع تحقیق حالتی است که در آن دسته بندی ها به حداقل و تفاوت ها به حداکثر برسد (خاکی، ۱۳۷۶، ص ۹۳).
روش تحقیق حاضر توصیفی و از نوع همبستگی می باشد، زیرا در این تحقیق، روابط بین عامل­ها بررسی شده است. برای سنجش روابط، به ضریب همبستگی و جداول توافقی و سطح معنی داری آن اکتفا می­گردد. از لحاظ دسته­بندی تحقیقات بر حسب هدف، می توان تحقیق حاضر را یک تحقیق کاربردی محسوب نمود. تحقیقات کاربردی با بهره گرفتن از زمینه و بستر شناختی و معلوماتی که از طریق تحقیقات بنیادی فراهم شده برای رفع نیازمندی های بشر و بهبود و بهینه سازی ابزارها، روش ها و الگوها در جهت توسعه ی رفاه و آسایش و ارتقای سطح زندگی انسان مورد استفاده قرار می گیرند (حافظ نیا،۱۳۸۲، ص۵۱).
۳-۴) جامعه و نمونه آماری تحقیق
جامعه آماری عبارت است از مجموعه ای از افراد یا واحدهایی که دارای حداقل یک صفت مشترک باشند (مقیمی، ۱۳۸۰، ص۲۹۴). جامعه آماری این تحقیق کلیه شرکت­های تولیدی استان گیلان با بیش از ۲۰ پرسنل می­باشد. در این راستا حجم جامعه آماری بر اساس آمار سازمان صنعت، معدن و تجارت استان گیلان ۳۴۰ واحد تولیدی برآورد گردید.
نمونه گروه کوچکی از جامعه است که برای مشاهده و تجزیه و تحلیل انتخاب می­ شود. اگر نمونه معرف واقعی جامعه باشد می­توان نتایج حاصل از آن را به کل جامعه تعمیم داد. چون مطالعه تمامی جامعه از نظر هزینه و زمان مقرون به صرفه نیست و از نظر علمی نیز ممکن نیست، لذا از جامعه زیر مجموعه ­ای به عنوان نمونه انتخاب و مورد مطالعه قرار می­گیرد(حافظ­نیا ، ۱۳۸۷، ص ۴۲). با توجه به محدود بودن جامعه آماری، جهت برآورد حجم نمونه از جدول مورگان و کرجسی استفاده شد، که بر این اساس حجم نمونه ۱۸۱ نمونه برآورد گردید. شایان ذکر است که شیوه نمونه گیری تحقیق حاضر، نمونه گیری خوشه­ای تصادفی سیستماتیک است. به این ترتیب که هر گروه تولیدی مانند یک خوشه در نظر گرفته شده و آن­گاه از میان خوشه ­ها نمونه­ها به روش سیستماتیک تصادفی برگزیده شد.
۳-۵) روش­ها و ابزار جمع آوری داده ­ها و اطلاعات
یکی از مهم­ترین بخش­های اجرایی در این تحقیق، به جمع آوری داده ها از روش میدانی مربوط می شود. برای این منظور از پرسشنامه محقق ساخته­ای استفاده شد که جزئیات آن در بحث بعدی آمده است. پرسشنامه به عنوان یکی از متداول ترین ابزار های جمع آوری اطلاعات در تحقیقات پیمایشی است و عبارت­است از مجموعه ­ای از پرسش­های هدف­دار که با بهره گیری از مقیاس­های گوناگون ، دیدگاه و بینش یک فرد پاسخگو را مورد سنجش قرار می دهد.
برای طراحی سؤالات پرسشنامه از طیف پنج گزینه­ای لیکرت استفاده گردیده که یکی از رایج­ترین مقیاس­های اندازه ­گیری به شمار می­رود. شکل کلی و امتیازبندی این طیف به صورت ذیل است:
جدول ۳-۱) شیوه امتیازدهی طیف لیکرت