۲-۱۰-۴-سایر نمایندگان
همچنین در جلسات کمیسیون‌ها نمایندگانی که عضویت آن کمیسیون را ندارند بدون داشتن حق رأی می‌توانند حاضر شوند و در صورتی که از طرف کمیسیون برای ادای توضیح یا شرکت در مذاکرات دعوت شده باشند باید شرکت نمایند، ولی حق رأی ندارند (ماده (۱۴۹)).
۲-۱۰-۵- مقامات اجرایی ذیربط
کمیسیون‌ها موظفند، در موقع رسیدگی به طرحها و لوایح، از وزراء و بالاترین مقام دستگاه ذیربط دعوت به عمل آورند (ماده (۱۴۸)).
۲-۱۰-۶- برخی مقامات سیاسی یا نمایندگان آنها
معاونان امور مجلس رئیس جمهور و وزراء، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور(در حال حاضر معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی رئیس جمهور و معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور)، رئیس یا رابط امور مجلس شورای عالی استان‌ها که رسماً به مجلس معرفی شده باشند، می‌توانند به جای رئیس جمهور و وزراء در جلسات مجلس و کمیسیون‌ها برای توضیح و دفاع لازم حضور یابند. (ماده (۱۳۶)).
۲-۱۰-۷-کارشناسان مدعو و نماینده مرکز پژوهش‌های مجلس
از آنجایی که مرکز پژوهش‌ها به عنوان بازوی مشورتی و کارشناسی مجلس قلمداد می‌شود، تمامی طرحها و لوایح برای بررسی به این مرکز ارجاع شده و این مرکز نظر کارشناسی خود را پیرامون موضوع طرح یا لایحه به صورت مکتوب تقدیم کمیسیون یا صحن علنی می کند. به منظور تبیین دقیق‌تر نظر و همچنین بهره برداری از نظرات مشورتی کارشناسی، هنگام بررسی هر طرح یا لایحه نماینده‌ای از مرکز پژوهش‌ها نیز در جلسات کمیسیون شرکت کرده و به تبادل نظر با نمایندگان و ارائه نظرات مشورتی اصلاحی یا تکمیلی می‌پردازند.
همچنین کمیسیون می‌تواند به انتخاب خود از برخی کارشناسان در حوزه مورد بحث جهت شرکت در جلسات دعوت به عمل آورد.
۲-۱۰-۸- بررسی در کمیسیون و ارائه گزارش
کمیسیون اصلی، رسیدگی به طرحها و لوایح ارجاعی را پس از ده روز و دریافت نظر کمیسیون‌های فرعی و دعوت نمایندگان آن شروع خواهد کرد (ماده (۱۴۴)).
نمایندگان نیز می‌توانند پیشنهادهای خود را در خصوص طرح یا لایحه به صورت کتبی به هیئت رئیسه کمیسیون مربوطه تحویل دهند. این پیشنهادها حداقل بیست و چهار ساعت قبل از شروع رسیدگی در کمیسیون چاپ و توزیع شده و پیشنهاددهندگان نیز به جلسات کمیسیون دعوت می‌شوند. البته اعضاء کمیسیون ذیربط می‌توانند هنگام رسیدگی در کمیسیون پیشنهادهای خود را هر چند به چاپ نرسیده باشد طرح نمایند. (ماده (۱۵۱)). پس از بررسی و تصویب کلیات طرح یا لایحه در کمیسیون، وارد رسیدگی به جزئیات شده و در خصوص آنها رأی گیری به عمل می‌آید. مصوبات کمیسیون با اکثریت مطلق آراء عده حاضر خواهد بود (ماده (۵۰)).
گزارش نهایی که شامل گزارش کمیسیون اصلی و گزارش کمیسیون‌های فرعی است توسط کمیسیون اصلی و گزارش کمیسیون‌های فرعی است توسط کمیسیون اصلی برای طرح و بررسی در مجلس تقدیم می‌گردد. چنانچه نظر کمیسیون‌های فرعی در کلیات با نظر کمیسیون اصلی متفاوت باشد، سخنگو یا یکی از اعضاء آن کمیسیون‌ها می‌توانند نظر کمیسیون خود را توضیح دهد (ماده (۱۴۴)).
به منظور بررسی تخصصی موضوعات، بر اساس تبصره «۲» ماده (۳۳) آیین نامه داخلی کمیسیون‌های تخصصی می‌توانند به تعداد کافی مشاور ذیصلاح به ویژه از میان نمایندگان ادوار گذشته که در مسائل کمیسیون صاحب تخصص و تجربه باشند را به خدمت بگیرند.
همچنین کمیسیون‌ها می‌توانند گزارش طرحها و لوایح مشابه یا با موضوع مشترک یا نزدیک به هم را در یک گزارش به مجلس ارائه نمایند. (تبصره «۱» ماده (۱۴۵)).
بررسی و تصویب طرحها و لوایح یک فوریتی مطابق ماده (۱۶۳) آیین نامه، در کمیسیون‌های اصلی و فرعی به صورت خارج از نوبت خواهد بود. گزارش کمیسیون درباره این طرحها و لوایح نیز حداقل چهل و هشت ساعت قبل از طرح در مجلس چاپ و بین نمایندگان توزیع می‌شود (ماده (۱۶۳)). در این موارد نیز پیشنهاد دهندگان باید پیشنهادهای خود را در مهلتی که توسط کمیسیون تعیین اعلام می‌گردد به کمیسیون ارسال و برای دفاع از آن در کمیسیون حاضر شوند و در صورت عدم تصویب پیشنهاد آنان، می‌توانند در مجلس آن را مطرح نمایند (ماده (۱۶۴)).
۲-۱۰-۹-ارجاع به کمیته
لازم به ذکر است در مواردی که کمیسیون مصلحت بداند، از میان اعضاء خود کمیته یا کمیته‌ای فرعی متناسب با موضوعات مربوط تشکیل داده و موضوع را به منظور رسیدگی به این کمیته‌ها ارجاع می‌نمایند. کمیته‌های فرعی از میان اعضاء خود یک رئیس، یک نائب رئیس و یک دبیر انتخاب کرده و پس از تصمیم گیری در خصوص موضوع محوله مصوبات خود را به منظور تصمیم گیری در اختیار کمیسیون قرار می‌دهند. این مصوبات پس از تصمیم گیری در کمیسیون رسمیت خواهد داشت (ماده (۴۸)).
۲-۱۱- بررسی و تصویب در صحن
به رسیدگی به طرحها و لوایح در صحن علنی تحت عنوان شور یاد می‌شود. (وکیلیان، ۱۳۸۸) شور در ادبیات حقوقی «به مراحل رسمی انجام کار اعم از مباحث رسمی و اتخاذ تصمیم و رأی گیری در خصوص طرحها و لوایح، در صحن علنی مجلس، گفته می‌شود.» در متون فارسی نیز تعریف شور گفته شده است «هر بار مذاکره را «قرائت» یا «شور» می‌خوانند». (قاضی، ۱۳۸۴: ۲۲۰)
همان گونه که بیان شد مطابق ماده (۱۴۲) آیین نامه داخلی، اصل بر یک شوری بودن و بررسی و تصویب کلیه طرحها و لوایح است. بدان معنا که پس از اعلام نظر کمیسیون، بررسی و تصویب کلیات و جزئیات طرح و لایحه به طور همزمان و بدون فاصله در یک جلسه صورت خواهد گرفت و نیازی به ارسال مجدد طرح یا لایحه به کمیسیون نخواهد بود. با وجود این در دو حالت ممکن است طرح یا لایحه‌ای به صورت دو شوری مورد بررسی و تصویب قرار گیرد.
مواردی که به تشخیص هیئت رئیسه بررسی آنها به صورت دو شوری ضرورت داشته باشد (ماده (۱۴۲)).
چنانچه نظر کمیسیون مبنی بر رد یا مسکوت ماندن طرح یا لایحه‌ای باشد، اما در جلسه علنی، کلیات آن طرح یا لایحه به تصویب برسد (تبصره ماده (۱۴۲)).
در این خصوص باید توجه داشت مطابق ماده (۱۴۶) آیین نامه، گزارش رد یا مسکوت ماندن طرح یا لایحه، زمانی در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد که پیشنهاد دهندگان طرح یا لایحه (دولت در خصوص لایحه و ۱۵ نفر از نمایندگان طراح در خصوص طرح) ظرف مدت یک ماه پس از چاپ و توزیع گزارش کمیسیون از هیئت رئیسه مجلس تقاضا نمایند موضوع مجدداً در دستور کار مجلس قرار گیرد.
در نتیجه می‌توان بیان داشت صرفاً طرحها یا لوایحی به صورت دو شوری بررسی خواهند شد که یا هیئت رئیسه ضرورت رسیدگی دو شوری به آنها را تشخیص دهد و یا پس از رد یا تصمیم بر مسکوت ماندن آنها در کمیسیون، ۱۵ نفر از پیشنهاد کنندگان طرح یا دولت (پیشنهاد کننده لایحه) تقاضای بررسی مجدد آن را از هیئت رئیسه داشته باشند.
۲-۱۱-۱- مقررات عمومی بررسی در صحن علنی
صرف نظر از اینکه طرح یا لایحه در حال بررسی در شور اوّل یا دوّم باشد، مقررات عمومی به منظور بررسی یک موضوع تقنینی در صحن علنی وجود دارد که به آنها اشاره می‌شود.
۲-۱۱-۱-۱- حضور نمایندگان دولت
در مواردی که طرح یا لایحه قانونی که بناست در صحن علنی مطرح گردد مربوط به امور داخلی مجلس نباشد، از طریق هیئت رئیسه به وزیر یا مسئول اجرایی مربوطه رسماً اطلاع داده می‌شود تا خود یا معاون او که رسماً به مجلس معرفی شده در جلسه علنی حاضر شود و در مذاکرات شرکت نماید. در صورت اطلاع و عدم حضور وزیر یا معاون بدون عذر موجه، از طرف رئیس مجلس مؤاخذه خواهد شد. به هر صورت، در همان جلسه، حتی با عدم حضور وزیر یا مسئول اجرایی مربوطه، طرح یا لایحه مورد بررسی قرار خواهد گرفت و اتخاذ تصمیم خواهد شد (ماده (۱۷۸)).
۲-۱۱-۱-۲- سؤال
سؤالات توضیحی نمایندگان، در شور اول یا دوم طرحها و لوایح که مربوط به موضوعات مورد بحث باشد، در مجلس کتباً به رئیس مجلس تقدیم می‌شود. رئیس این سؤالات را به سخنگوی کمیسیون مربوطه یا نماینده دولت می‌دهد تا به هنگام توضیح و یا توجیه به آن پاسخ داده شود.
۲-۱۱-۱-۳- اخطار قانون اساسی
با توجه به اینکه نمایندگان مجلس شورای اسلامی سوگند یاد کرده‌اند مدافع قانون اساسی باشند و با عنایت به عدم امکان تصویب قوانین مغایر قانون اساسی از سوی مجلس، اخطار راجع به منافی بودن طرحها و لوایح و سایر موضوعات مورد بحث در مجلس با قانون اساسی مقدم بر اظهارات دیگر است و مذاکرات در موضوعات اصلی را متوقف می‌کند. این اخطار باید با استناد به اصل مربوطه از قانون اساسی حداکثر ظرف سه دقیقه به عمل آید. در صورتی که رئیس مجلس اخطار را وارد بداند بدون بحث از مجلس نظر خواهی می کند. چنانچه مجلس اخطار را وارد دانست رئیس نسبت به پذیرش اصلاحات پیشنهادی یا حذف مورد اشکال یا ارجاع آن به کمیسیون ذیربط جهت بررسی مجدد اقدام خواهد کرد. (ماده (۱۸۱)).
۲-۱۱-۱-۴-تذکر آیین نامه داخلی
به منظور تضمین حسن اجرای آیین نامه داخلی از سوی رئیس، هیئت رئیسه و نمایندگان، در صورتی که نمایندگان نسبت به اجرای آیین نامه داخلی مجلس تخلفی را که مربوط به همان جلسه باشد مشاهده نمایند، حق دارند بلافاصله مورد تخلف را با استناد به ماده مربوطه بدون خروج از موضوع حداکثر ظرف سه دقیقه تذکر دهند و اگر مربوط به آن جلسه نباشد بعد از نطق و یا پایان جلسه، قبل از اعلام ختم آن حداکثر ظرف سه دقیقه تذکر دهند چنانچه رئیس تذکر را وارد بداند موظف است به آن ترتیب اثر دهد (ماده (۱۸۲)).
۲-۱۲- رسیدگی تک شوری و دو شوری
۲-۱۲-۱- رسیدگی تک شوری
در بررسی‌های تک شوری که غالب مصوبات مجلس را در بر می‌گیرد، پس از ارائه گزارش کمیسیون، موضوع در دستور کار صحن علنی قرار می‌گیرد. در این هنگام درباره نقاط ضعف و قوت، نقایص و امتیازات و لزوم یا عدم لزوم آن طرح و لایحه در کلیات مذاکره می‌شود و پس از آن نسبت به اصل طرح یا لایحه رأی گیری به عمل می‌آید. (ماده (۱۵۱)). در صورت تصویب کلیات، رأی گیری در خصوص جزئیات طرح آغاز می‌شود. مرحله بررسی جزئیات پس از تشریح روش رسیدگی دو شوری تبیین شده است.
رسیدگی به طرحها و لوایح فوریت دار نیز مطابق مواد (۱۶۱) و (۱۶۴) آیین نامه تک شوری خواهند بود. به این صورت که ابتدا نسبت به اصل آن مذاکره می‌شود و پس از آن برای ورود به شور در ماده واحده یا مواد، رأی گرفته می‌شود و آن گاه راجع به هر یک از مواد جداگانه مذاکره و اخذ رأی به عمل می‌آید.
۲-۱۲-۲- رسیدگی دو شوری
رسیدگی دو شوری صرفاً مربوط به مواردی است که هیئت رئیسه رسیدگی دو شوری به موضوع طرح یا لایحه را ضروری تشخیص دهد یا دولت یا ۱۵ نفر از نمایندگان پیشنهاد دهنده طرح یا لایحه پس از رد آن توسط کمیسیون تقاضای بررسی مجدد آن را بنمایند. در این موارد پس از ارائه گزارش اولیه کمیسیون، صرفاً در خصوص کلیات طرح یا لایحه رأی گیری به عمل آمده و در صورت تصویب کلیات، موضوع جهت بررسی جزئیات مجدداً به کمیسیون مربوطه عودت خواهد شد.
در این فاصله نمایندگان غیر عضو کمیسیون نیز می‌توانند پیشنهادهای اصلاحی خود را به صورت کتبی به هیئت رئیسه کمیسیون مربوطه تحویل و در جلسات بررسی آن نیز بدون حق رأی شرکت نمایند (ماده (۱۵۱)).
کمیسیون مشابه آنچه قبلاً بیان شد به بررسی جزئیات طرح پرداخته و گزارش آن را تقدیم مجلس خواهد نمود. پس از ارائه گزارش مذکور، موضوع طرح یا لایحه برای بررسی در شور دوم در دستور کار صحن علنی قرار می‌گیرد. در این مرحله جزئیات طرح یا لایحه توسط صحن مورد بررسی و تصویب قرار خواهد گرفت.
۲-۱۳- بررسی و تصویب جزئیات طرح یا لایحه
از آنجایی که شیوه‌ی بررسی جزئیات طرح یا لایحه در صحن علنی در شیوه‌های دو شوری و تک شوری مشابه یکدیگر می‌باشند، این مرحله به صورت مجزا تبیین شده است. در نتیجه همان گونه که بیان شد مرحله بررسی جزئیات در رسیدگی تک شوری بلافاصله پس از تصویب کلیات در صحن علنی و در رسیدگی دو شوری پس از تقدیم گزارش بررسی جزئیات طرح توسط کمیسیون به صحن علنی انجام خواهد گرفت.
در هر حال در هر دو حالت در مرحله بررسی جزئیات پیشنهاد تازه‌ای پذیرفته نمی‌شود، ولی پیشنهادهایی که در فاصله دو شور به کمیسیون داده شده و مورد توجه و تصویب کمیسیون قرار نگرفته، به ترتیب مواد، توسط پیشنهاد دهندگان قابل طرح در مجلس خواهد بود. در این صورت پیشنهاد دهنده یا یکی از پیشنهاد دهندگان (در مورد پیشنهاد جمعی) می‌تواند برای هر پیشنهاد ظرف پنج دقیقه توضیح بدهد و پس از اظهار نظر یک نفر مخالف و یک نفر موافق و عنداللزوم توضیحات سخنگوی کمیسیون یا نماینده دولت نسبت به پیشنهاد مزبور اخذ رأی به عمل می‌آید. (ماده (۱۵۷)). پس از رد یا قبول پیشنهاد نسبت به اصل ماده رأی گیری به عمل می‌آید. (ماده (۱۵۶)).
چنانچه ماده به تصویب نرسید، بدون مذاکره نسبت به حذف آن رأی گیری خواهد شد و در صورتی که حذف ماده به تصویب نرسید پیشنهادهای اصلاحی تازه در همان جلسه پذیرفته خواهد شد (ماده (۱۵۲)).
در این مرحله درباره اصل مواد مذاکره به عمل نمی‌آید مگر آنکه در گزارش کمیسیون مواد جدیدی اضافه شده باشد یا به تشخیص هیئت رئیسه در بعضی مواد تغییرات اساسی داده شده باشد. در این صورت اولین مخالف و موافق (بر اساس تابلو مخصوص ثبت نام یا دستگاه الکترونیک) هر یک به مدت پنج دقیقه صحبت می‌کنند و در صورت لزوم سخنگو یا نماینده دولت نیز صحبت می‌کنند و آن گاه نسبت به ماده یا مواد مورد نظر رأی گیری می‌شود (ماده (۱۵۳)).
مطابق ماده (۱۵۴) آیین نامه، چنانچه در این مرحله، کمیسیون بعضی از مواد طرح یا لایحه را حذف و یا تغییر کلی داده باشد، هر یک از نمایندگان می‌توانند همان ماده را پیشنهاد نمایند و پس از صحبت یک نفرمخالف و یک نفر موافق و سخنگوی کمیسیون و نماینده دولت نسبت به ماده رأی گیری می‌شود. چنانچه اصل ماده تصویب شد پیشنهادهای اصلاحی که قبلاً به کمیسیون داده شده، قابل طرح و بحث و رأی گیری خواهد بود.
راهنمای نگارش پایان نامه درباره بررسی تطبیقی سازوکار و نظام قانونگذاری در جمهوری اسلامی ایران ...
