در سال ۵۵ جمعیت قم بالغ بر ۲۴۷۲۱۹ نفر می‌شود.^[۱۰۹] بیشتر این توسعه سریع در بخش شمال‌غربی رودخانه به همان روال بی‌حساب گذشته اتفاق افتاده است. فقدان هر نوع پیش‌بینی برای شبکه‌ها، این بخش شهر را اولاً از یک استخوا‌ن‌بندی قوی ارتباطی محروم کرده و ثانیاً از آنجا که شکل‌گیری مراکز تجاری و خدماتی معمولاً در امتداد شبکه‌های اصلی اتفاق می‌افتد در غیاب یک شبکه منطقی ارتباطی توزیع خدمات شهری و همبستگی، کل شهر هم دچار ضعف و کاستی شده است. احداث یک خیابان در بالای انبار نفت، مهمتر شدن نقش خیابان امام‌زاده ابراهیم، احداث میدان امام در بخش شمالی خیابان امام‌ خمینی (تهران)، احداث بلوار شهید بهشتی، احداث خیابان مدرس و خیابان توحید موضوعات عمده‌ای است که در شمال رخ داده است. منشاء بعضی از این اقدامات مثل خیابان توحید یا احداث خیابان امام‌ و خیابان شهید بهشتی را می‌توان منبعث از طرح‌هادی دانست ولی این شبکه‌ها هرگز به صورت کامل و به نحوی که با آینده‌نگری همراه باشد احداث نشد، بلکه به علل ناشناخته برای مهندس مشاور، همواره بخشی از آن به عنوان رفع احتیاج زودگذر احداث آن را در نظر نگرفت و آنرا ادامه نداد. جهت غالب در رشد شهر در این سال‌ها غرب و شمال‌غربی از یکسو و جنوب و جنوب شرقی از سوی دیگر است. جهت غربی و شمال غربی بیشتر توسط مهاجرین کم درآمد اشغال می‌شود و زمین‌های مرغوب در جنوب راه آهن و کنار باغ سالاریه برای احداث محلات جدید و اعیان نشین به زیر ساختمان می‌رود.

در سال ۱۳۵۵ طرح جامع قم که مهندسان مشاور آن را مطالعه و تهیه کرده بود تصویب شد و طبیعی است که از این به بعد تحول کالبدی قم به هدایت این طرح صورت پذیرفته باشد.
فکر اصلی طرح جامع در سامان دادن به عبور و مرور، سه محور اصلی را دنبال می‌کرده است، اول تفکیک کامل اتومبیل‌های عبوری (بین شهری)، دوم ایجاد یک حلقه داخلی در شهر برای کمک به حرکت اتومبیل‌ها، جلوگیری از ازدحام اجباری در منطقه مرکزی و دور حرم، سوم انتقال بعضی از عناصر مزاحم مثل کارگاه‌ها، گاراژها، باراندازها و غیرو به خارج از مرکز شهر و در مرحله بعدی بستن منطقه مرکزی به روی اتومبیل.
از سال ۱۳۵۵ به بعد گسترش شهر بیشتر در سمت شمال و جنوب شهر بوده است. بخصوص در اوایل انقلاب و پس از انقلاب اسلامی و افزایش مهاجرت به شهر قم باعث شده که سیمای شهر دگرگون و شهر از جهات مختلف توسعه یابد و این توسعه فیزیکی در سمت جنوب شهر بیشتر توسط اقشار پردرآمد جامعه شهری گسترش یافته ولی در سمت غرب و جنوب غرب به دلیل عدم نظارت سازمان‌های شهری و همچنین به دلیل ارزان بودن زمین شهری توسط اقشار کم درآمد که بیشتر مهاجرین روستایی می‌باشند گسترش یافته است، و باعث شده که محلاتی جدید نظیر نیروگاه، شیخ آباد و محمدآباد و همچنین محله شادقلی در قسمت غرب و جنوب غربی گسترش یابد. این مناطق شهری با خیابان‌ها و کوچه‌های تنگ و بی‌نقشه، خانه‌های کوچک و پر جمعیت و پر سر و صدا، در و دیوارهای گرد و غبار گرفته و رنگ و رو رفته از سایر مناطق شهر کاملاً مجزا می‌باشد. اگر روند شهرنشینی و رشد جمعیت شهر اینگونه ادامه یابد و توسعه شهر بدون نظارت و برنامه پیش رود مشکلات کالبدی، اجتماعی و اقتصادی شهر افزایش می‌یابد” به نظر می‌رسد طرح ساختاری- راهبردی شهر که در حال تصویب می‌باشد با اعمال نظارت و پشتوانه اجرای قوی بتواند همراه با مدیریت شهری صحیح و علمی، مشکلات آینده توسعه شهر را به حداقل برساند.
در این فصل با پرداختن به خلاصه ای از اوضاع استان و شهر قم و ارائه اطلاعات مختلف اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی و … زمینه برای مقایسه استان و شهر قم با محله قلعه کامکار باز شده لذا در فصل بعد به این موضوع نیز پرداخته شده است.
فصل چهارم : بررسی اسکان غیر رسمی در محله قلعه کامکارشهر قم و تحلیل وضع موجود
۴-۱- موقعیت جغرافیایی محله قلعه کامکار
محله قلعه کامکار در شمال غرب شهر قم و در محدوده شهری قم واقع شده است این محله در مسیر ارتباطی شهر قم با گازران و شهر جعفریه قرار دارد.
از شمال و غرب به کمربندی قم، از جنوب به مسیر ریل راه آهن و محله شیخ آباد واز شرق به محله سید معصوم و دکلهای فشار قوی برق محدود است.
مساحت حدود ۱۴۰ هکتار دارد که حدود ۲/۱ در صد ازمساحت شهر قم را دارا می‌باشد و در ناحیه ای صاف و هموار قرار گرفته است. این محله در محدوه قانونی و حتی خدماتی شهر قرار دارد که این موضوع در نقشه ارائه شده توسط شهرداری قم به خوبی مشخص می باشد.
۴-۲- تاریخچه شکل گیری محله قلعه کامکار
منابع مکتوب و مستندی که سابقه تاریخی این محله و نحوه اسکان در آن را نشان دهد در دسترس نبود ولی با مصاحبه و اخذ اطلاعات ا زمسئولین شهرداری منطقه ۲ و بنگاههای مسکن ومشاورین املاک در حوالی این محله و همینطور تعدادی از کسانی که سابقه طولانی سکونت در این محله را دارند، به نظر می‌رسد که این محله از قدمت بیش از ۵۰ سال برخوردار است ودر زمان حکومت رضا شاه و در پی اسکان عشایر، تعدادی از عشایر شاهسون در نزدیکی شهر قم اسکان داده شده‌اند، که این افراد دام دار بوده و به لحاظ امنیت دور یکدیگر جمع شده و در نزدیکی یک قلعه اسکان گرفتند و بدین لحاظ این منطقه قلعه کامکار نام گرفت که بعدها با ملحق شدن این محله به شهر قم هنوز به این نام شناخته می شود.
۴-۳- گردآوری اطلاعات میدانی
بعد از گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و مطالعه مباحت تئوری، نظریه ها و تعاریف در خصوص اسکان غیر رسمی و حاشیه نشینی، شناخت کاملی از ویژگی های محله قلعه کامکار و ساکنین آن، گام بعدی در این تحقیق می باشد. لذا تهیه پرسشنامه ای برای آمار گیری نمونه ای، که پاسخ گوی تمام ویژگی های محله، سوالات و فرضیات تحقیق باشد ضروری بنظر می رسد.
برای تهیه پرسشنامه، ابتدا نمونه خام پرسشنامه های مرکز آمار ایران شامل پرسشنامه های نفوس و مسکن، اشتغال و بیکاری، سرشماری کارگاهی و سرشماری کشاورزی گردآوری و تلفیقی از این پرسشنامه ها، همراه با گنجاندن برخی از سوالات مختص موضوع تحقیق، پرسشنامه آمارگیری تهیه شد سپس با در اختیار گرفتن دو نفر آمارگیر حرفه ای و آموزش دیده اقدام به آمارگیری نمونه ای از محله نمودیم. در تکمیل پرسشنامه ها نهایت دقت صورت گرفته و برخی از سوال ها، سوالات دیگر را کنترل می کرد.
پس از مشورت با کارشناسان معاونت آمار سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان قم برای انتخاب نمونه ها، ابتدا گشتی در محله و کوچه ها زدم و سپس بدین صورت تصمیم گرفتیم که از تمام کوچه ها به صورت تصادفی، نمونه هایی را انتخاب نماییم (حدود هر ۱۵ خانه، یکی مورد نمونه قرار گرفته و پرسشنامه آن خانوار تکمیل می گردید).
پس از تکمیل پرسشنامه ها، در محیط نرم افزار Excel این اطلاعات خام مورد پردازش قرار گرفته و در نهایت نتایج استخراج و دسته بندی شد و در انتها مقایسه ای نیز بین این شاخص ها با نمونه آن در کشور، استان و شهر قم صورت پذیرفت و در پایان بررسی هر شاخص، تحلیلی کوتاه صورت گرفته است. ، از اشخاصی که مورد سوال بودند علاوه بر سوالات از پیش طراحی شده، یک تعداد سوالاتی در مورد مشکلات موجود در خانه، محله و همچنین اصالت قومی آنان، انجام گرفته است و مصاحبه ای نیز با دونفر از ریش سفید و تحصیل کرده های محله انجام دادم و سپس از وضعیت محله فیلم و عکس برداری شد.
۴-۴- ویژگی های اجتماعی
۴-۴-۱- جمعیت و خانوار
جمعیت این منطقه بنا به اطلاعات اخذ شده از معاونت شهرسازی شهرداری قم حدود ۳۶۰۰ نفر در قالب بیش از ۶۰۰ خانوار می‌باشد.^[۱۱۰]
بر اساس آمارگیری نمونه ای که از محله انجام گرفت۴۰ خانوار با جمعیت ۲۰۶ نفر مورد آمار بوده‌اند که از کوچه‌های مختلف محله و بصورت تصادفی انتخاب شده و پرسشنامه تکمیل گردید. بعد خانوار ۲/۵ نفر است که در مقایسه با بعد خانوار در کشور، استان و شهر قم در سال ۷۵ که ۸/۴ بوده است اختلاف ۴/۰ را نشان می‌دهد. نسبت جنسی ۱۰۶ می‌باشد که این نسبت در کشور ۱۰۳ ودر استان قم ۱۰۵ و در شهر قم ۶/۱۰۴ بوده است.
نسبت وابستگی در این محله ۴/۵۰ است که این رقم د رکشور، استان قم و شهر قم به ترتیب ۱/۷۸، ۸/۷۹ و ۴/۷۹ می‌باشد که اختلاف زیادی را نشان می‌دهد.
۱۲ درصد افراد بین ۰ تا ۶ سالگی و ۱۹ درصد بین ۶ تا ۱۴ سالگی و ۶۷ درصد ۱۵ تا ۶۴ سالگی و ۲ درصد افراد بیش از ۶۵ سال، سن دارند.
روند سنی جمعیت این محله نشان دهنده رو به پیری نهادن جمعیت محله نسبت به متوسط کشور، استان و شهر قم است.
۲٫۵ درصد خانوارها ۱نفره، ۲٫۵ درصد ۲نفره، ۱۲٫۵ درصد ۳نفره، ‌ ۱۷٫۵ درصد ۴ نفره،‌۲۰ درصد ۵ نفره، ۲۷٫۵ درصد ۶ نفره،‌۱۰ درصد ۷ نفره، و ۷٫۵ درصد خانوارها ۸ نفره و بیشتر می باشد.
۲/۵۹%‌ درصد افراد دارای همسر، بیشترین و ۷/۰% بی همسر بر اثر طلاق، کمترین مقدار به لحاظ وضعیت زناشویی محله است.
خلاصه نتایج جمعیتی در جدول آمده است.
نسبت جنسی، بعد خانوار و میزان طلاق از متوسط کشور، استان و شهر قم بیشتر است و نسبت وابستگی و نسبت افراد ۶۵ ساله و بیشتر از متوسط گفته شده در بالا، کمتر است.
۴-۴-۲- مهاجرت
۵/۹۷% جمعیت محله ایرانی و ۵/۲% افغانی هستند که این نسبت در کشور به ترتیب ۲/۹۸ و ۳/۱ می‌باشد.
۱۰% جمعیت، کمتر از یک سال در این محله اقامت دارند و ۳۰% بین ۱ تا ۵ سال و ۵/۱۷% بین ۶ تا ۱۰ سال و ۵/۲۷ درصد ۱۱ تا ۲۹ سال و بالاخره ۱۵%، ۳۰ سال و بیشتر در این محله اقامت دارند.
محل اقامت قبلی ۴۸% جمعیت در شهر قم بوده است، ‌۳% در شهر دیگر در استان قم و ۳% روستای دیگر در استان و ۲۰% شهری دیگر در استان دیگر و ۲۸%‌ روستای دیگر در استان دیگر می‌باشد که این نتیجه از نمونه گیری، نشان دهنده این است که عمده ساکنین این محله قبلاً در داخل یا حاشیه شهر قم بوده‌اند و بدلایلی که بعداً‌ ذکر می‌شود به این محله مهاجرت کرده‌اند و در حدود ۳۱% ساکنین این محله قبلاً در روستایی در استان قم یا استان دیگری می‌زیسته‌اند و اکنون به این محله مهاجرت کرده‌اند لذا این واقعیت در این محله، که عمده مهاجرت (۷۱ درصد) از شهر به این محله بوده است به چشم می خورد و لذا نظریاتی که علت اصلی حاشیه نشینی را صرفا مهاجرت از روستا به شهر می‌دانند در این محله حاشیه نشین، صادق نیست. این اتفاق در محله جای بحث و تفحص زیاد داشته و چرایی وعلت این مهاجرت، حل مسئله و مشکلات ناشی از آن را تسهیل می‌کند.
۵۳% مهاجرت به این محله از استان قم، ۲۵% از استان همدان، ۱۸% از استان مرکزی و ۵%‌ از استان تهران بوده است. که در نقشه کشور د رصفحه بعد این مطلب نمایش داده شده است. و اکنون علت مهاجرت به محله مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد.
علت مهاجرت
ا زنتایج آمار نمونه ای گرفته شده، ۴۶% ساکنین به دلیل خانه دار شدن و پایین بودن اجاره خانه در این محله، محل اقامت قبلی خود را ترک کرده وبه قلعه کامکار مهاجرت نموده‌اند و ۲۸ درصد بدنبال و توصیه اقوام وخویشان به این محله آمده‌اند و ۱۶% در جستجوی کار یا کار بهتر (۸ درصد جستجوی کار و ۸ درصد در جستجوی کار بهتر) و ۱۰ درصد بدلیل سایر عوامل نظیر همراه خانوار و. .. به این محله روی آورده‌اند. لذا اصلی ترین علت مهاجرت به این محله، ارزانی زمین، خانه و اجاره خانه در این محله است.
حدود ۴۶ درصد ساکنین بدلیل فوق رو به این محله آورده‌اند و در این محله سکنی گزیده‌اند.
۴-۴-۳- میزان سواد و تحصیلات
در محله قلعه کامکار ۲۶ درصد جمعیت لازم التعلیم، تحصیل می‌کند و ۷۴ درصد تحصیل نمی کنند که این نسبت‌ها در مقایسه با وضعیت آن در کشور به ترتیب ۲/۲۸ و ۸/۷۱ درصد، در استان قم ۴/۳۱ و ۶/۶۸ در صد و در شهر قم ۸/۳۲ و ۲/۶۷ درصد است.
در جمعیت لازم التعلیم محله، ۷۳ درصد با سواد و ۲۷ درصد بی سواد هستند که در مقایسه با متوسط کشور که ۳/۸۲ درصد باسواد و ۷/۱۷ درصد بی سواد و مقایسه با استان قم که ۷۵ درصد باسواد و ۲۵ درصد بی سواد و مقایسه با شهر قم که ۱/۷۵ درصد باسواد و ۹/۲۴ درصد بی سواد هستند از وضعیت خوبی برخوردار نیست.
در این محله وضعیت مدرک تحصیلی با سوادان بدین شرح است که ۵۵ درصد در مقطع ابتدایی،‌ ۲۹ درصد در مقطع راهنمایی، ۶ درصد در مقطع متوسطه، ۵ درصد در مقطع دیپلم و پیش دانشگاهی و ۲ درصد در مقاطع بالاتر تحصیلی و ۳ درصد در نهضت سواد آموزی تحصیل می کنند یا مدرک تحصیلی دارند، که نشان دهنده وضعیت نامطلوب تحصیلی در این محله بخصوص در مقاطع بالا نسبت به متوسط کشور، استان قم و شهر قم است.
۴-۵- ویژگیهای اقتصادی و اشتغال
-اشتغال
در محله قلعه کامکار وضعیت فعالیت بدین قرار است که ۳۹ درصد شاغل، ‌۲ درصد بیکار جویای کار،‌ ۱ درصد دارای درآمد بدون کار،‌ ۲۵ درصد محصل، ۱۷ درصد خانه دار و ۱۶ درصد سایر فعالیت را دارند که در مقایسه با متوسط کشور درصد شاغلین بیشتر است ولی نوع شغل سرپرست‌های خانوار با وضعیت آن در کشور،‌ استان و شهر قم متفاوت بوده و عمده شغل افراد شاغل از نوع کارگری است که ۵۰ درصد کارگر ساده یا ماهر، ۱۱ درصد دامدار و شغل مرتبط با آن (خرید و فروش دام)، ۱۸ درصد از کار افتاده، ۱۳ درصد شغل آزاد (مانند کاسب، تعمیر کار و…) و ۵ درصد کار دولتی یا شرکتی داشته و ۳ درصد به گدایی مشغول هستند.
برخی از ساکنین این محله از وضعیت مالی بسیار خوبی برخوردار بوده‌اند که بتدریج در محله‌های اعیان نشین قم مانند سالاریه و زنبیل آباد ساکن شده ولی هنوز محل کسب و کارشان(مانند خرید و فروش محصولات کشاورزی و دام، شرکت حمل ونقل و. ..) در این محله است.
با مصاحبه با برخی از تحصیل کرده‌ها و بزرگان این محله بعضی از ساکنین قبلی این محله که از وضعیت مالی خوبی برخوردار شده و اکنون در جایی دیگر ساکن هستند و در این محله شغل و کسب و کار دارند بدلیل حفظ این شغل خواهان، ترقی و توسعه محله نیستند.
شاید اغراق نباشد که بگوییم بعضی از سرمایه داران و ثروتمندان قم از این محله و فقیرترین‌های شهر قم نیز از همین محله هستند.
در این محله خصوصاً در راسته خیابان اصلی بلوار امامزاده ابراهیم که از میدان معصومیه به سمت جاده گارزان کشیده شده است برخی از صنایع کوچک، کارگاه و انبار به چشم می‌خورد که رنگ کاری، خرید و فروش محصولات کشاورزی و دامی، حمل ونقل و بار از این دسته‌اند. در همین راسته خیابان مغازه‌های مکانیکی، آپاراتی، سرویس خودرو و. .. به چشم می‌خورد.
برخی از این صنایع آلاینده، پر سرو صدا ومزاحم هستند و بهتر است از محدوده شهر خارج شوند و در عوض صنایع خانگی، غیر مزاحم جایگزین آنها شود. جمعیت شاغل در این محله بطور عمده غیرماهر و غیر متخصص بوده واکثراً قشر کارگر هستند.
- درآمد ماهیانه: