دربنیان هر واقعه اجتماعی آنقدر عوامل گوناگون وجوددارد که بر شمردن همه آنها اگر تقریبا غیر ممکن نباشد قطعا امر بسیار دشواری است زیرا خیلی از عوامل به ملاحظاتی مکتوم و ناشناخته در زیر سرپوش هایی به عنوان اسرار باقی می ماند که بررسی علمی را دچار محاق و محال می سازد.
تجارب جرم شناسی این نکته را آموخته است که هیچ گاه نمی توان به طور قاطع گفت که پدیده نابهنجار اجتماعی معینی نتیجه جزمی ریاضی ، اقتران و ترکیب یک یا چند عامل خاص است بنابراین این امر مانع از آن نیست که بتوان به وجود بعضی از این عوامل که نقش موثری در تحقق پدیده مجرمانه معین دارند پی برد و کیفیت و کمیت تاثیر هر یک از عوامل و ترکیبات مختلف آنها را مورد بررسی قرارداد.

این استدلال کلی بر مبنای تحقیق جرم شناسی در مورد بررسی عوامل موثر در وقوع جرم صادق است زیرا جرم هم مانند پدیده اجتماعی مولود چندین عامل است که بعضی از آنها ریشه های اجتماعی و فرهنگی و محیطی و برخی دیگر به صورت بنیادهای شخصی اعم از نارسائی های بیولوژیک و یا کمبودهای روانی جلوه گرند.
با این مقدمه اینک به بررسی برخی از عوامل برجسته و موثر در وقوع پدیده مجرمانه که سهم بیشتری در ارتکاب جرم دارند و جامعه با این عوامل و شرایط دست و پنجه نرم می‌کند، می‌پردازیم.
پرداختن به عوامل تأثیرگذار در ارتکاب جرم چندان گسترده است که در این مقاله نمی‌گنجد و نیاز به تحقیقی جداگانه دارد ولی ما در اینجا صرفاً‌ به بررسی عواملی که بر اراده مجرم اثر گذاشته است یا شرایط و محیط را برای ارتکاب جرم آماده می‌کند یا به نوعی مشوق مجرم در فصل ارتکابیش هست، می‌پردازیم و با بررسی مبانی این عوامل در روشن کردن مسأله تلاش خواهیم کرد.
عوامل مؤثر در بروز جرم
یک- تأثیر عوامل زیستی:
تأثیر زیست شناختی وراثت و انتقال خصوصیات جسمانی، عقلانی و هوش والدین و اجداد انسان از دیر زمان موضوع مطالعه روانشناسان و علمای اخلاق بوده است و این موضوع تحت عنوان وراثت عقلی و اخلاقی مورد بررسی واقع شده است. در بین دانشمندان علوم زیستی و وراثت، لمبرزو یکی از پیشگامان این نظریه است.
این دانشمند طی آزمایش‌های متعدد و مطالعه طولانی خود راجع به ۳۸۳ جمجمه جنایتکاران ایتالیایی و ۵۹۰۷ بزهکار زنده نتیجه‌گیری کرد که برخی اختلالات بیولوژیکی علت بزهکاری این افراد می‌باشد و براساس این آزمایش‌ها، فرضیه‌ جانی مادرزاد را ارائه داد.
هر چند این فرضیه توسط دانشمندان بعد از وی رد شد اما از این جهت که یک باره توجه همگان را به مجرم جلب کرد اهمیت ویژه‌ای دارد. ما در مورد تأثیر این عوامل هیچ زمانی نمی‌توانیم به طور مطلق قضاوت کنیم ولی این را می‌پذیریم که عوامل بیولوژیک یکی از عوامل بسیار مهم در وقوع پدیده مجرمانه می‌باشد. زیرا، این عوامل که در تمام مراحل تکامل انسان همراه وی می‌باشد با تأثیری که بر اراده مجرم می‌گذارد مقاومت وی را کم می‌کنند و آستانه تحریک وی را بالا برده و باعث می شود که شخص بدون هیچ مقاومتی تسلیم عوامل جرم‌زا شده و مرتکب جرم شود. به طور خلاصه نتیجه می‌گیریم که عوامل زیستی یا بیولوژیک عواملی هستند که خارج از اراده شخص بر اراده وی در اتکاب جرم تأثیر می‌گذارند و این عوامل فردی بوده و از درون شخص بر وی تأثیر می‌گذارند که در اینجا می‌توان فهرست‌وار به عواملی چون جنس، سن، اندام، عدم تقارن در جمجمه، قیافه، زشتی، زیبایی، نقش خلقت، نوع خون، وضع مزاج، قدرت، سوابق بیماری، وضع ترشح غدد، کرومزوم اضافی و عامل ژنتیک، اشاره کرد.
دو- تأثیر عوامل روانی
گارو (۱۸۷۸) از معتقدان مربوط به تأثیر عوامل روانی در ارتکاب بزه است. بررسی و شناخت عوامل روانی، مربوط به دانش روانشناسی جنایی است. از جمله رسالت این دانش، بررسی منش و شخصیت بزهکار و ارزیابی گرایش‌های ضد اجتماعی و مطالعه روان خودآگاه و ناخودآگاه آنان به منظور تعیین مسئولیت اخلاقی و اجتماعی‌شان است. در مطالعه‌ای معلوم شد که ۷۵ درصد مجرمین ۱۸ تا ۲۵ سال دارای بیماری روانی بودند. جرم‌شناسان دانمارکی طی مطالعه‌ای به این نتیجه رسیدند که ۷۹ درصد مجرمین به بیماری‌ها و اختلالات روانی از قبیل نوروز، سایکوز، و روان پریشی مبتلا هستند.
طبق دیدگاه روانکاری (فروید) خانواده و والدین کودک نقش بسیار مهمی در ساختن شخصیت معتدل و استوار انسان دارند. زیرا چنانچه سیر طبیعی رشد کودک تا پنج سالگی تکمیل نگردد و طی یکی از مراحل مختلف توقف حاصل شود این امر سبب بروز اختلال‌ها و عکس‌العمل‌های ضد اجتماعی در رفتار آدمی خواهد شد. ( شاملو ،۱۳۷۰،۱۵۸)
بر طبق دیدگاه روانشناسان در تحلیل شخصیت بزهکار، تمایلات و انگیزه‌های ناخودآگاه، جایگاه مـهمی دارند. از نظر این دانشمندان مجازات افرادی که به علل اختلالات روانی مرتکب بزه می‌شوند نه تنها مثمر ثمر نیست؛ بلکه آنان را به سوی جرایمی تازه نیز سوق می‌دهد.
عواملی چون ترس، بدبینی، خودپسندی، خودخواهی، مهرطلبی غیرعادی، پرخاشگری خیال، بی پروایی، خبث طینت، احساس گناه، جنون اخلاقی، محافظه کاری، ناکامی، محرومیتها، عقده الکترا، اضطراب اختگی، صرع، بیماری‌های روانی، هیستری، پارانوئید، تزلزل شخصیت، اختلالات منشی و بیماری روان ـ تنی در این گروه از عوامل قرار می‌گیرند.
سه- نقش عوامل اجتماعی در بروز جرم
برخی از دانشمندان عوامل محیطی و اجتماعی را منشأ پدیده جرم تلقی کرده‌اند. به نظر این دانشمندان، جرم پدیده‌ای نیست که عوامل و شرایط جسمانی و روحانی افراد در بروز آن تأثیر داشته باشد بلکه عواملی که سبب بروز جنایت می‌گردد جامعه و محیط است. دکتر کالاسانی (۱۹۲۴ـ۱۸۴۳) رئیس مکتب محیط اجتماعی، عامل محیطی و فرهنگی را تنها موجب جرم معرفی کرده است.
به نظر این دانشمند، همانطور که هر میکروب در شرایط و محیط خاصی اجازه رشد و نمو و تکثیر می‌یابد؛ پدیده جرم نیز به مثابه میکروب در محیط و فرهنگ مربوط به خود، زاییده می‌شود. از نظر دکتر لاکاسانی منشأ پدیده جرم تنها عوامل زیستی و روانی است، مارکس نیز پدیده جرم را ناشی از وضعیت ناهنجاری اقتصادی می‌دانست.
مکتب سوسیالیستی او جامعه اشتراکی را به عنوان جامعه ایده‌آل معرفی می‌کرد که طبق نظر آنان جرم زاییده نظام سرمایه‌داری است.
چهارـ نابهنجاری خانوادگی
از جمله عوامل اساسی شکل‌گیری شخصیت و منش فردی و اجتماعی کودک خانواده است. از دیدگاه کودک، والدین مهمترین و ارزنده‌ترین الگوهای جهان هستند. کودک در محیطی که زاییده می‌شود و رشد و نمو پیدا می‌کند به موازات فراگیری زبان و نمود ارتباط با محیط و اعضای خانواده و جامعه، آداب و رسوم و خلقیات خانواده خود را کسب می‌کند و آنها را جزئی از شخصیت و منش خود می‌سازد.
رفتار خشونت‌آمیز والدین در خانواده با کودک و با همدیگر، این عقیده نادرست را در ذهن کودک بارور می‌سازد که در اجتماع نیز خشونت و جدال حلال مشکلات است. به نظر جرم‌شناسان خانواده از جمله محیط‌های اجتناب‌ناپذیر یا حتمی و نخستین آنهاست. خانواده از آن رو محیط حتمی تلقی شده که کودک در انتخاب آن نقشی ندارد. رفتارهای آتی کودک تا حدود زیادی ناشی از برخوردهای ناسالم پدر و مادر نسبت به کودک در سالهای اولیه زندگی است. از مهمترین ارزش‌هایی که لازم است کودک در محیط خانواده فرا گیرد عشق و محبت است. والدین باید با رفتار عطوفت‌آمیز و انسانی خود کودک را از عشق و محبت و ایثار و گذشت سـرشار نموده و آنها را در گسترش و اشاعه این ارزش‌های والای انسانی یاری دهـند.
معمولاً خانواده‌هایی که بزه‌پرور هستند به نظر اینجانب ویژگی های زیر هستندکه معمولا در میان افراد وخانواده اه پیدا شود.
ـ در میان خانواده‌ها بزهکاری و میگساری رایج است.
ـ خانواده از هم پاشیده می‌باشد (طلاق یا مرگ یکی از والدین)
ـ مراقبت کافی از فرزندان به عمل نمی آید (به علت جهل یا عمد)
ـ فضای خانواده از نظر تبعیض، افراد، تفریط، خشونت، فضای نامطلوبی است.
ـ خانواده از نظر نژادی و مذهبی دارای تفاوت گوناگونی زیاد است.
ـ در خانواده مشکلات مالی، بیکاری و … بیداد می‌کند. ( عمراز، ترجمه اردبیلی ۱۳۸۵، ۱۳۲)
پنج ـ محرومیت اقتصادی و فقر
مطالعه اجمالی تاریخ نشان می‌دهد که آدمی در هر شرایط به منظور بقای موجودیت خود در تلاش برای کسب امکانات مادی بوده است. از این رو مسأله تأمین معاش در معنای عام کلمه از مهمترین مسائل زندگی محسوب شده است. فقر و محرومیت و ریشه‌ی ناهنجاری‌های روانی و انحرافات و تبهکاری‌هاست. علی (ع) فقر را موت اکبر و دیوار معرفی کرده است. یا در جای دیگر آن را مساوی کفر دانسته است.
بنابراین فقر و محرومیت می‌تواند به عنوان عاملی جرم‌زا موجب نابسامانیها و افزایش جرائم خصوصاً جرائم علیه اموال گردد. زیرا رسالت دین عبارت است از کنترل غرایز و احساسات آدمی.
فقر و محرومیت باعث رشد عقده‌های روانی در شخصیت افراد شده و افرادی که بزرگترین جنایات را در طول تاریخ مرتکب شده‌اند همچون هیتلر و صدام از چنین عارضه در دوران کودکی و نوجوانی خود رنج می‌برند. محرومیت‌های اجتماعی و فشارهای خانوادگی گاهی فشارهای بسیار سنگین کیفری بر روان فرد وارد نموده و مقاومت وی را در مقابل ارتکاب جرایم سست نموده و آستانه تحریک وی را افزایش می‌دهد و فرد خیلی زود در مقابل ارتکاب جرایم تسلیم می‌شود. در واقع فقر یکی از اصلی‌ترین عوامل موثر در وقوع جرم است. ( نیازپور، ۱۳۸۲، ۴۵)
شش ـ تأثیر جنگ در افزایش جرائم
بحران جنگ از جمله عوامل اجتماعی جرم‌زایی است که جرم‌شناسان و جامعه‌شناسان درباره تأثیر آن متفق‌القول‌اند و برای توجیه آن دلایلی را ذکر کرده‌اند.( باهری ، ۱۳۸۶، ۲۸) وجه موقعیت نامناسب اقتصادی ـ اجتماعی از قبیل جیره‌بندی مواد غذایی، تثبیت آمرانه قیمتها، بازار سیاه برخی کالاهای ضروری، جرایم را افزایش می‌دهند. لطمات و صدمات، مقاومت افراد را در مقابل وسوسه‌های نفسانی کاهش داده و سبب بروز جرم می‌گردد.
هنگامی که کشور، تحت محاصره دشمن قرار می‌گیرد؛ تعدادی از نیروهای داخلی قصد همکاری با نیروهای اشغال‌گر را پیدا می‌کنند و از این طریق همکاری با اشغال‌گر جزئی از جرائم محسوب می‌گردد. با این اوصاف نمی‌توان گفت که پدیده جنگ خودبخود پدیده‌ای شر و منفور است، بلکه در بسیاری از اوقات جنگ سبب تقویت روحیه آزادیخواهی، گذشت، ایثار نیز می‌گردد.
هفتـ خانواده‌های بد سرپرست
خانواده‌هایی که نسبت به فرزندان یا فرزند خوانده‌هایشان خشونت فیزیکی و روانی اعمال می‌کنند، خانواده‌هایی که یکی از والدین آنها معتاد هستند یا در معرض از هم پاشیدگی و طلاق قرار دارند و کودکان و نوجوانان در آن خانواده‌ها احساس آرامش نمی‌کنند، در چنین مواردی باید به مراجع خاصی برای اصلاح خانواده و یا نگهداری مؤثر از فرزندان آن‌ها متوسل شد.
لازمه هر گونه اقدام در این زمینه آگاهی از وجود چنین اوضاع خطرناکی در خانواده‌هاست. این امر ایجاد یک سیستم اطلاع رسانی دقیق در این خصوص را ضروری می‌سازد. همه اعضای جامعه باید از وجود نهادهای خاص حمایتی از کودکان نظیر کمیسر کودکان، پلیس کودکان و سازمانهای غیر دولتی که در زمینه حمایت از کودکان و نوجوانان فعالیت می‌کنند آگاه باشند تا بتوانند به راحتی با آن نهادها ارتباط برقرار کنند و وضعیت خطرناک خود را عنوان کنند.
این مشکلات مربوط به مقوله بیکاری است که تعداد زیادی از بزهکاران از وجود این مسأله رنج می‌برند و این خود زمینه مناسب برای بزهکاری است. پس به طور خلاصه می‌توان اظهار کرد که عوامل اجتماعی عواملی هستند که زمینه را برای وقوع جرم فراهم نموده یا بعضی مواقع آن عوامل را تشدید می‌کنند و باعث ایجاد جرم در جامعه می‌شوند.
بند سـوم ـ بررسی مبانی علمی و روانپزشکی ارتکاب جرم و نقش آن در فردی کردن مجازات
بی‌شک اصلی‌ترین دلیل که پشتوانه عادلانه بودن قوانین کیفری در نظام‌های قضایی مختلف است؛ اصل مختار بودن مجرم در انجام جرم و نقش اراده آگاهانه و آزادانه در ارتکاب جرم است.
نگاه بسیط به انسان و انسان مجرم در قرون و اعصار گذشته که انسان را موجودی ساده و کاملاً مختار در ارتکاب جرم می‌دانستند منتهی به وضع مجازات‌های یکسان برای افراد مرتکب شونده، شده بود.
در این رژیم قضایی اصولاً، این موضوع که ممکن است مجرم تحت تأثیر عوامل خارج از اراده خودش چه درونی و چه بیرونی مرتکب جرم شده باشد؛ اصولاً مورد توجه نبود.
مجرمین با خواستگاه‌های مختلف مورد مجازات قرار می‌گرفتند. چه آنان که آزادانه و آگاهانه مرتکب جرم می‌شدند چه آنان که تحت تأثیر جبرهای زیستی، اجتماعی و روانشناختی مرتکب جرم می‌شدند و چندان اراده آگاهانه آنان نقشی در این اعمال نداشت. اگر چه طی این مدت در نظام‌های حقوقی مقررات مختلفی وضع می‌شد که شرایط خاص مجرم را در ارتکاب جرم در نظر می‌گرفت.
لیکن تنها در قرن بیستم و به دنبال پیشرفت‌های حاصله در علوم ژنتیک، زیست‌شناسی، روانپزشکی و روانشناسی به تدریج و البته به طرق علمی، نقش جبرهای مختلف تأثیرگذار بر اراده آزادانه‌ی انسان‌ها، مورد شناسایی قرار گرفتند و در این میان شناسایی یا کشف ضمیر ناخودآگاه و تأثیرات عمیق، گسترده و شگرف آن بر اراده انسان، نقش فوق‌العاده‌ای در تلقی جامعه از انسان‌های مجرم داشت.
به تدریج به این موضوع پی برده شد که چگونه خصوصیات ژنتیکی حاصل از زندگی، چندین نسل بر شخصیت و اعمال انسان‌ها تأثیر می‌گذارد. به تدریج مشخص شد که سرشت متفاوت افراد چگونه باعث رفتار متفاوت آنها می‌شود. و متعاقباً افراد می‌توانند به علل و انگیزه‌های مختلف و به طرق آگاهانه، نیمه آگاهانه ونااگاهانه مرتکب جرم واحد شوند.
بسیاری از خصوصیات اخلاقی پیش از اینکه انتخاب برنامه ریزی شده شخصی باشند؛ ریشه‌های سرشتی (ژنتیکی) دارند و به طریق وراثتی منتقل می‌شوند. امروزه به تدریج مشخص شده است که ریشه بسیاری از خصوصیات اخلاقی و ویژگی‌های شخصیتی، ژنتیکی است و بعد از تولد نیز محیط در شکلهای مختلف به شخصیت انسان در تکمیل نقش ژنتیک کمک می‌دهد و به عبارتی وقتی یک شخص به بلوغ اجتماعی می‌رسد و خود را فاعل مختار می‌بیند دارای انبوهی از ویژگیهای شخصیت است که با همیاری محیط و ژنتیک شکل گرفته‌اند و تأثیرات مثبت و منفی خود را بر اراده شخص اعمال می‌کنند.
این ویژگی‌ها درصد قابل توجهی از افراد، خصوصیاتی طبیعی و عادی هستند و شخص به کمک آن‌ها در جامعه شناخته می‌شود و با آن‌ها زندگی می‌کند. لیکن برخی از این خصوصیات شخصیتی، نرمال نبوده و تحت عنوان اختلال شخصیت شناخته می‌شوند، یا در موارد دیگری شخصی دچار بیماری مستقیم شخصیتی و روانی است که البته تحت تأثیر عوامل مختلف ژنتیکی، محیطی و اجتماعی بوجـود می‌آیند و اراده آگاهانه شخص را تحت تأثیر قرار می‌دهند. ( ولیدی ، ۱۳۸۵، ۱۱)
زمانی نقش این عوامل در حقوق جزا مورد توجه قرار می‌گیرد که بدانیم بسیاری از ویژگی‌هایی که در اشخاص مبتلا به اختلال شخصیت یا بیماری اعصاب و روان وجود دارد زمینه‌های غیرارادی و ناآگاهانه ارتکاب جرم هستند.

راهبردهای معین خودناتوان­سازی شامل: عدم تلاش، کمبود تمرین، تعویق، شرایط ضعیف­کننده عملکرد، مصرف مشروبات الکلی می­باشند، تامپسون و همکاران (۱۹۹۵، به نقل از لئون و ماتریس، ۲۰۱۰) دریافتند که، هنگامی که عملکرد ضعیف به کیفیات مخففه خارجی نسبت داده شده، دانش ­آموزان سعی در حفاظت از خودارزشی خویشتن را دارند. اثبات گردیده است، دانش­آموزانی که درباره توانایی رقابتی خود در محیط کلاس درس نامطمئن بوده، در اغلب مواقع راهبردهای خودناتوان­سازی، همانند: اجتناب از درخواست کمک، مقاومت در برابر راهبردهای جدید برای فعالیت­های تحصیلی، و دست کشیدن از تلاش­ های مؤثر، را به منظور مخفی نگه­داشتن ضعف توانایی خود در پیش­گرفته، بنابراین در نتیجه این عمل از خودارزشی خود محافظت می­ کنند. از این رو، اگر فردی برای دستیابی به موفقّیت در مسائل تحصیلی به سختی تلاش­کرده و با شکست مواجه­گشته، این امر بیانگر ضعف عملکرد وی می­باشد. به طورمشابه، دانش­آموزانی که از راهبردهای خودناتوان­سازی تحصیلی پیروی کرده، علاوه بر دستیابی به نتایج ناامیدکننده در نتیجه به کارگیری روش­های مطالعه بی­حاصل، علائمی همچون تأثیر یا تمرکز بر خود منفی، سازگاری ضعیف، و کاهش عزت­نفس را نیز دارا می­باشد. مطالعات مشابه نیز، توسط بررسی نظریه هدف در محیط کلاس درس مورد نظر، به نتایجی قیاس­پذیر دست پیدا کرده ­اند. این مطالعات، درباره اهداف انگیزش دانش ­آموزان را در محیط یادگیری کلاس درس تحقیق­کرده و به این نتیجه رسیدند که اهداف مربوط به اجتناب از ارائه عملکرد دربردارنده موفقّیت، دارای رابطه مستقیم با خودناتوان­سازی هستند.

راهبردهای خودناتوانی، از جمله دست­کشیدن از تلاش­ های مؤثر، خودداری از درخواست کمک، تعویق­انداختن کارها و مشارکت در بسیاری از فعالیت­ها، به منظور انتساب شکست به عوامل خارجی، مخفی نگه­داشتن ضعف توانایی، و اجتناب از ادراک ناشایستگی مورد استفاده قرار می­گیرند. نایس (۱۹۹۱) به منظور اثبات خودافزایی و حفاظت از خود به عنوان دو دلیل روی­آوردن به خودناتوان­سازی، ۴ تحقیق را به انجام رسانده است. وی دریافت، افراد دارای عزت­نفس پایین برای حفاظت از خود، در مقابل استنباط­هایی از شکست که عزت­نفس آن­ها را متأثر ساخته، راهبردهای خودناتوان­سازی را مارتین و همکاران (۲۰۰۱) راهبردهای خودناتوان­سازی و بدبینی تدافعی حفاظت از خود را بررسی کرده ­اند. بدبینی تدافعی هنگامی رخ می­دهد که، فرد علاوه بر پایین­آوردن غیرمنطقی انتظارات، پیش از ارزیابی عملکردهایش به تفکر درباره پی­آمدهای ممکن می ­پردازد. آن­ها از دانشجویان دانشگاه برای پرکردن پرسشنامه­هایی به جهت سنجش عملکرد تحصیلی آن­ها و کمک به اساتید در ارتقاء روش­های یادگیری و انگیزشی استفاده کردند. عملکرد دانشجویان مبتنی بر: خودناتوان­سازی، سطح ثبات عزت­نفس، کنترل نامطمئن برای اجتناب از شکست­خوردن و دیگر معیارهایی که از نظر خود آن­ها دارای اهمّیت بوده، ارزیابی شده است، مارتین و همکاران(۲۰۰۱) دریافتند که (a) خودناتوان­سازی توسط دلایل انگیزشی و احساسی قابل پیش ­بینی بوده، (b) به منظور حفاظت از خود، عوامل خارجی را مسئول عدم موفقّیت معرفی کرده، © کنترل شخصی نامطمئن قادر به پیش ­بینی تدافعی می­باشد. این تحقیق، به دلیل استفاده از جمعیت دانشجویی که معرف عموم مردم نبوده، محدود درنظر گرفته می­ شود. واضح است، از آن­جایی که خودناتوان­سازی به عنوان سازواره­ای برای حفاظت از خود ارزشی به کاررفته، به همین خاطر میان خودارزشی و خودناتوان­سازی پیوندی وجود دارد. ( لئون و ماتیوس، ۲۰۱۰)
تعریف خودناتوان­سازی تحصیلی
اخیراً پژوهشگران به موضوع استفاده دانش ­آموزان و دانشجویان از راهبردهای خودناتوان­سازی در زمینه آموزشگاه علاقه­مند شده ­اند، به نظر می­رسد که برخی دانش ­آموزان، آگاهانه و عمداً تلاش نمی­کنند، مطالعه خود را به آخرین لحظه موکول می­ کنند، شب قبل از امتحان را به بطالت می­گذرانند و یا از دیگر راهبردهای خودناتوان­سازی استفاده می­ کنند تا اگر عملکرد بعدی آن­ها ضعیف باشد، این راهبردها و شرایط و نه فقدان توانایی و ارزشمندی، به عنوان علت عملکرد ضعیف جلوه نماید.
کاوینگتون نقش عمده­ای در توضیح خودناتوان­سازی آموزشگاهی ایفا کرده­است. نظریه خودارزشی وی مطرح می­سازد که هدف دانش ­آموزان و دانشجویان در محیط آموزشی حفظ تصویری مثبت از خود و اجتناب از دریافت برچسب کودن است. یکی از راه ­هایی که آنان می­توانند به آن وسیله از دریافت برچسب کودن اجتناب کنند استفاده ازراهبرد خودناتوان­سازی است.
کاوینگتون استفاده از مساحمه­کاری را به عنوان یک راهبرد خودناتوان­سازی قرار داد، مسامحه کاران خود را در شرایط برنده – برنده قرار می­ دهند. اگر عملکردشان ضعیف­شده می­توانند بگویند، موکول­کردن مطالعه به آخرین لحظه، علّت آن بوده است. از سوی دیگر، اگر علی­رغم مسامحه­کاری عملکرد خوبی داشته باشد، دیگران به آن­ها به عنوان فردی توانا می­نگرند.
کاوینگتون همچنین دانش­آموزانی را توصیف می­ کنند که به فعالیت­های بسیاری می­پردازند تا بتوانند از آن­ها به عنوان دلایلی برای عملکرد ضعیف که انتظار وقوع آن را دارند استفاده کنند. وی بر این باور است که افراد حاضرند یک ضعف شخصی خفیف (مانند اضطراب امتحان) را بپذیرند تا از ضعف بزرگتری، یعنی فقدان شایستگی که ممکن است بر ملأ شود، اجتناب کنند.
زیربنای انگیزشی خودناتوان­سازی
بنا به نظر برگلاس و جونز افراد به خاطر حفظ تصویر خود مثبت به استفاده از راهبردهای خودناتوان­سازی روی می­آورند، با این وجود اسمیت و همکاران استفاده از این راهبردها را گسترش داده و اظهار داشتند که علاوه بر حفظ تصویر خود مثبت هم چنین افراد از این راهبردها استفاده می­ کنند تا از اثبات تصویر خود منفی اجتناب کنند.
در پژوهش­های مختلفی که در این رابطه انجام گرفته است، معلوم شده­است که خودناتوان­سازی ۳ زیربنای انگیزشی دارد که افراد را وادار به استفاده از این راهبردها می­نماید.
۱-تعریف مفهومی شک
۲-اساس عمومی-خصوصی خودناتوان­سازی
۳-نقش­های خودحمایتی خودارتقایی
تعریف مفهومی شک
بیشترین توافق این است که اساس انگیزشی خودناتوان­سازی، وجود احساسات شک و تردید است، شک در مورد حصول نتیجه مثبت و یا اجتناب از نتیجه منفی در سراسر پیشینه مربوط به این پدیده مشاهده می­ شود. شاید به دلیل تأکیدی که جامعه روی پیشرفت و استعداد طبیعی دارد، عدم اطمینان فرد به قابلیت­ها و شایستگی­های خود، می ­تواند از ویژگی­های اصلی و اساسی ارزشیابی از خود باشد. ممکن است این عدم اطمینان، با زیر سوأل­بردن شایستگی منجر به ایجاد تردید یا نگرانی­هایی در مورد خودارزشمندی و خودکارآمدی فرد شود. اگرچه اغلب افراد، برخی مواقع در مورد ارزشمندی و شایستگی خود مظنون می­شوند، امّا مواردی نیز وجود دارد که ممکن است این ارزشمندی شدیداً زیر سوال برود. افراد ممکن است، خود- تردیدی را تجربه کنند و هنگامی که با تکالیف آینده^[۴۷] مواجه می­شوند، ترس از این داشته باشند که شکست خواهند خورد اگر این تجربه­ای باشد که قبلاً نیز رخ داده باشد، احتمالاً این افراد به جست وجوی راهبردهایی برای مقابله با آن بر می­آیند. ممکن است خودناتوان­سازی، راهبردی باشد که افراد برای مقابله با خود-تردیدی مزمن به کار می­گیرند. (السون و همکاران،۲۰۰۰)
جونز و برگلاس(۱۹۷۸) این نوع خود-تردیدی را تحت عنوان « کلاف انگیزشی » مطرح می­ کنند، چرا که به دور بسیاری از رفتارهای روزمره فرد تنیده می­ شود. برای مثال، آن­ها از فردی الکی نام می­برند که به خاطر نگرانی زیاد در مورد خودارزشمندی خود، مصرف زیاد الکل را به عنوان بهانه­ای قابل قبول برای عملکرد ضعیف ارائه می­دهد. بالعکس، شک معمولی و متداوّل که در زندگی روزمره دیده می­ شود به این سوأل مربوط می­ شود که آیا این احتمال وجوددارد که در برخی موقعیت­های زودگذر، نتایج مثبت حاصل شود و از نتایج منفی اجتناب شود. ممکن­است این شکل­گذاری شک، تاحدی فاقد اثربخشی نگرانی­های مربوط به خود باشد. معمولاً شکست­های متوالی، می­توانند احساسات شک و تردید را افزایش­دهند. شک­معمولی و متداوّل می ­تواند به واسطه تجارب متوالی و غیرمنتظره شکست، به خود–تردیدی مزمن منجر شود. در مجموع، منطقی است که بیان کنیم، احتمالاً خودناتوان­سازی صورت­های متفاوتی دارد. برخی از این اشکال به اساس احساسات شک معمولی متداوّل بوده و اشکال دیگر از احساسات شدید خود–تردیدی ناشی می­شوند.
اساس عمومی-خصوصی خودناتوان­سازی
یک تمایز نظری بین بنیادهای خودنمایی یا بین­فردی و بنیادهای خصوصی یا فردی متصور شده اند. اگر خودناتوان­سازی ریشه در هدف­های خودنمایی داشته باشد، مخاطب اصلی آن افراد دیگر هستند، نه خود فرد، و این نوع خودناتوان­سازی بیشتر در موقعیت­های عمومی رخ می­ دهند. امّا اگر خودناتوان­سازی بیشتر در موقعیت­های خصوصی روی دهد و یا به طورمساوی در هر دو موقعیت عمومی و خصوصی روی دهد، احتمالاً مخاطب خودناتوان­سازی خود فرد است. ( ارکین و السون، ۱۹۹۸)
کلدینز و ارکین (۱۹۸۲) در مطالعه­ ای دریافتند که خودناتوان­سازی هنگامی رخ می­دهد که عمل خودناتوان­سازی و پیامد عملکرد، هر دو علنی باشد. امّا این نتیجه وقتی یکی از آن­ها یا هردوی آن­ها (عمل خودناتوان­سازی و پیامد عملکرد آن) کاملاً خصوصی بود حاصل نشد. این یافته نشان­دهنده آن است که خودناتوان­سازی اساس خودادعایی دارد و همچنین تحقیق دیگری به این نتیجه دست­یافت که، افراد دارای خودآگاهی بالا، بیشتر از افراد دارای خودآگاهی پایین دچار خودناتوان­سازی می­شوند. (شپرو وارکین، ۱۹۸۹، به نقل از هاشمی، ۱۳۸۰)
این یافته نیز بیان می­دارد که خودناتوان­سازی، اساس بین­فردی و خودنمایی دارد. اگرچه یک زمینه عمومی، احتمال و شدت خودناتوان­سازی را بالا می­برد، امّا باید نتیجه­گرفت که خود­ناتوان­سازی، شیوه­ای منحصر به­فرد برای مدیریت برداشت عمومی است. این موضوع زمانی درست است که بین دو شکل مزمن شک و شکل معمولی آن که قبلاً بحث کردیم تمایز قائل شویم. به نظر می­رسد که اثر عمومی بودن ناتوان­سازی و پیامدهای عملکرد روی خودناتوان­سازی به شکل معمولی آن مربوط بوده و این نوع شک به دنبال شکست می ­تواند نگرانی­ها و دلواپسی­های شدیدتری را با خود به همراه داشته باشد.
نقش­های خودحمایتی خودارتقایی
تمایز دیگری در رابطه با اساس انگیزشی خودناتوان­سازی باید توجه داشت مربوط است به هدف­های خود حمایتی در مقابل هدف­های خود ارتقایی. خودناتوان­سازی یک راهبرد در پیامد اسنادی به همراه دارد. اوّل با ایجاد مانع بر سر راه موفقّیت فرد بهانه­ی حمایتگر در برابر عملکرد معیوب و شکست­خورده فرد به وجود می ­آید، دوّم مسئولیت­ پذیری ادراک­ شده فرد را برای موفقّیتی که علی­رغم ناتوانی حاصل شده است ارتقا می­دهد. به تعبیر اسنادی، توانایی به عنوان علت ادراک­ شده شکست تخفیف می­یابد، حال آنکه توانایی به عنوان علت ادراک­ شده موفقّیت تشدید می­ شود. اسناد توانایی تثبیت­شده، از خود در باور شکست حمایت می­ کند. حال اگر موفقّیت حاصل شود با پیامدهای خودناتوان­سازی تشدید اسناد توانایی، خود را ارتقاء می­بخشد. (ارکین و السن،۱۹۹۸)
نایس با بهره گرفتن از یک روش پژوهش هوشمندانه متوجه شد که افراد دارای عزت­نفس پایین به منظور حمایت خود در برابر شکست، دست به خودناتوان­سازی می­زنند و خود را در مقابل شکست که ممکن است تهدیدی به ارزشمندی­شان باشد حفظ می­ کنند. امّا افراد دارای عزت­نفس بالا به منظور شدت بخشیدن به شایستگی­شان برای رسیدن به موفقّیت، دست به ناتوان­سازی می­زنند. نایس(۱۹۹۱) نتیجه گرفت که افراد دارای عزت­نفس پایین به طور منحصر به فردی به منظور حمایت خودشان از شکست احتمالی دست به خودناتوان­سازی می­زنند.
اگر بپذیریم خودناتوان­سازی یکی از اشکال مشکل­زای رفتار است، باید قبول کنیم که پیامدهای منفی و مخربی می ­تواند به همراه داشته باشد. پژوهش نشان می­دهد که خودناتوان­سازی اغلب با نگرش­ها و عواطف و رفتارهای نامناسب و منفی همراه بوده ­است. (زاکرمن و همکاران، ۱۹۹۸، انرمن و همکاران،۱۹۹۸)
به نظر وارمر و مر^[۴۸](۲۰۰۴) تامسون و ریچاردسون^[۴۹](۲۰۰۱) رفتار خودناتوان­ساز با پیامدهایی همچون کاهش انگیزه پیشرفت، احساس فرسودگی هیجانی، قرار گرفتن در چرخه اجتناب از پیشرفت، احساس ناتوانی و نا کارآمدی، کاهش انتظار کسب موفقّیت و درونی کردن شکست، شکل گیری باورهای غلط درباره توانایی( تلاش و سخت­کوشی در رسیدن به موفقّیت را نشانه­ای از ناتوانایی فردی می­پندارد) همراه است. این پیامدها نشان می­دهد که خودناتوان­سازی می ­تواند منجر به کاهش عملکرد شده و انگیزه پیشرفت را کاهش می­دهد.
خودناتوان­سازی و عملکرد تحصیلی
شاید مهم­ترین پیامد خودناتوان­سازی، عملکرد ضعیف باشد، به طوری که قبلاً اشاره کرده­ایم علت اینکه این پدیده خودناتوان­سازی نام گرفته­است، آن است که به تخریب در عملکرد منجر می­ شود. اگر افراد خودناتوان­ساز برای توجیه عملکرد ضعیف، موانعی را برای خود ایجاد کنند ممکن است نتوانند به اندازه افراد دیگر موفقّیت حاصل کنند.
شواهد حاکی از آن است که خودناتوان­سازی و عملکرد تحصیلی اثر متقابل بر یکدیگر دارند، همدیگر را تقویت می­ کنند، به این صورت که درگیری در خودناتوان­سازی به عملکرد ضعیف و عملکرد ضعیف نیز به استفاده از راهبردهای خودناتوان­سازی منجر می­ شود. همچنین خودناتوان­سازی به عادات نامناسب مطالعه، نظیر صرف­نظر زمان­کم روی تکلیف­درسی و فعالیت­کم به منظور آماده­شدن برای امتحان همراه است. (زاکرمن و همکاران،۱۹۹۸)
خودناتوان­سازی و تقلب
آندرسن و همکاران مشاهده کرده ­اند که دانش­آموزانی که تقلب می­ کنند و نگرش مثبت به آن دارند در رفتارهای خودناتوان­سازی درگیر می­شوند. استفاده از راهبردهای خودناتوان­سازی به دانشجو کمک می­ کند تا خود را در نظر دیگران فردی شایسته جلوه دهد.
با تقلب نیز فرد می ­تواند تظاهر کند که عملکردش خوب بوده است. با این وجود، اگر چه خودناتوان­سازی ممکن است به فرد کمک کند که خود ارزشمندی خود را حفظ کند، احتمالاً تقلب کمتر این هدف را بر آورده می­سازد. چرا که فرد از پیامد تقلب آگاه است، با وجود این احتمال می­رود که خودناتوان­سازی در نهایت به تقلب منجر می­ شود. (اندرما و همکاران، ۱۹۹۸)
پیامدهای عاطفی خودناتوان­سازی
اشاره کردیم که خودناتوان­سازی به کاهش عزت­نفس می­انجامد. شاید به همین دلیل است که افراد خودناتوان­ساز اغلب تجارب منفی عاطفی نیز گزارش می­ دهند. از آن­جایی که هدف افراد خودناتوان­ساز از استفاده راهبردهای خودناتوان­سازی حفظ ارزشمندی است می­توان گفت که آن­ها به نوعی درگیر مقابله هیجان­مدار^[۵۰] و نه مسئله­مدار^[۵۱] هستند. به عبارتی، بیشتر قصد حمایت­کردن از خود دارند و نه بهبود عملکرد. شواهدی نشان می­دهد افراد خودناتوان­ساز بالا نسبت به افراد پایین در خودناتوان­سازی بیشتر از راهبردهای هیجان­مدار نظیر (انکار، عدم در گیری شناختی^[۵۲] ) و عدم درگیری رفتاری ^[۵۳]و تمرکز منفی^[۵۴] استفاده می­ کنند و راهبرد­های مقابله مثبت نظیری (باز تعبیری مثبت و بهبود هیجان ) را به کار می­گیرند. (زاکرمن ، ۱۹۹۸، به نقل از هاشمی،۱۳۸۰)
تعریف جرات ورزی
از آن­جا که انسان موجودی اجتماعی است، همواره در تلاش­است تا مهارت­ هایی جهت تسهیل روابط میان­فردی به دست بیاورد. توجه روز افزون به جرأت ورزی به عنوان موردی از مهارت­ های زندگی، حاکی از آشکارشدن ارزش­ها و تأثیرات فراوان این مهارت است. اهمّیت جرأت ورزی در ارتباطات بین فردی و نقش مؤثر آن در تعامل­های اجتماعی، منجر به پژوهش­های متعددی در این زمینه گردیده­است.
در متون ترجمه شده به فارسی کلمه assertion معادل با واژه­ی جرات ورزی، ابراز وجود، تأیید خود، اظهار وجود، خود بیانگری، جسارت و قاطعیت به کاررفته است. مسأله­ ابراز وجود و مقوله­ی جرأت ورزی، در واقع توانایی افراد جهت برقرارنمودن روابط بین فردی مناسب در تعاملات اجتماعی و یکی از مهم­ترین عوامل مؤثر در بهداشت روانی است. (بندورا^[۵۵]،۱۹۷۷). می­توان جرات ورزی یا ابراز وجود را قلب رفتار میان­فردی ( لین و همکاران،۲۰۰۴) یا مهارت برقراری ارتباط میان­فردی ( آلبرتی و آمونز، ۱۹۷۷) برشمرد.
سازمان جهانی بهداشت، ده مهارت را به عنوان مهارت­ های زندگی اصلی معرفی نموده است. این ده مهارت عبارتند از: ۱- مهارت خودآگاهی ۲- مهارت همدلی ۳- مهارت برقراری ارتباط مؤثر ۴- مهارت مدیریت خشم ۵- توانایی ایجاد و حفظ روابط بین فردی مؤثر ۶- مهارت رفتار جرأت­مندانه ۷- مهارت حل مسئله ۸- مهارت مقابله با استرس ۹- مهارت تصمیم ­گیری ۱۰- مهارت تفکر خلاق
سازمان جهانی بهداشت این مهارت ­ها را به سه طبقه تقسیم می­ کند: الف) مهارت­ های مرتبط با تفکر نقاد یا تصمیم ­گیری ب) مهارت­ های بین­فردی و ارتباطی ج) مهارت­ های مقابله­ای و مدیریت فردی.
مهارت جرات ورزی در دسته­ی دوّم قرار می­گیرد. گروه دوم، مهارت­ هایی را دربر می­گیرد که با ارتباط کلامی و غیرکلامی، گوش دادن فعال و توانایی ابراز احساسات و بازخورد دادن، مرتبط هستند. در این طبقه، مهارت­ های مذاکره، امتناع و ردکردن درخواست دیگران و مهارت­ های رفتار جرأت­مندانه نیز جای می­گیرند.
جرات ورزی را به طورکلی می­توان توانایی ابراز صادقانه­ی نظرات، احساسات و نگرش­ها بدون احساس اضطراب دانست، جرات ورزی همچنین شامل دفاع فرد از حقوق خود، به شکلی که حقوق دیگران پایمال نشود، می­باشد. (سازمان جهانی بهداشت، ترجمه فنی و همکاران، ۱۳۸۵)
سالتر^[۵۶] و ولپی^[۵۷] از پیشگامان طرح و مفهوم جرات ورزی در عرصه­ رفتاردرمانی بودند که با توجه به رفتارهای مراجعانشان، چنین توانایی را برای برخی از آن­ها لازم و ضروری می­دانستند. جرات ورزی به عنوان یک ویژگی شخصیتی و مشخصه­ی رفتاری در گستره­ی روان­شناسی شخصیت نیز مطرح می­گردد. راهبرد صفات در قالب عامل­های شخصیت، این ویژگی را به عنوان یکی از صفات فرعی مطرح می­ کند. (مک کرا و کاستا، ۱۹۹۹ به نقل از خان زاده،۱۳۸۶). در واقع ،اندرو سالتر^[۵۸] (۱۹۴۹) نخستین کسی بود که مفهوم جرات ورزی را بر اساس افکار پاوّلف، مبتنی بر تأثیرپذیری را برانگیختگی و بازداری عنوان کرد.
در تعاریف ابتدایی از جرات ورزی، تقریباً تمامی مهارت­ های هم­کنشی گنجانیده شده­است برای مثال، لازاروس^[۵۹](۱۹۷۱) چهار مؤلفه­ی زیر را برای جرات ورزی بر می­شمارد:
الف) رد درخواست­ها
ب) جلب محبت دیگران و مطرح­کردن درخواست­های خود
ج) ابراز احساسات مثبت و منفی
د) شروع، ادامه و پایان­دادن به
تعاریف جرات ورزی

• هزینه تامین شبکه ارتباطی

۳-۶-۲ ستاده ها
برای بدست آوردن مقدار ستاده ها با در نظر گرفتن نهاده ها و چهار معیار اصلی BSC مالی، مشتری، فرآیندهای داخلی،رشد و یادگیری استفاده شده است.

• میزان تراکنش های ATM میزان تراکنش های POS دو زیر معیار را تشکیل می دهد که مقادیر هر یک از آنها با توجه به زیر معیارهیشان به صورت زیر در آمده است.

• دستگاه های پراکنش (زرین) دستگاه های POS هستند که تعداد تراکنش ها و مبلغ تراکنش ها در آن ها بالا بوده است و جزو دستگاه های پراکنش محسوب می شوند و به طور میانگین دستگاههایی را شامل می شود که تعداد تراکنش های آن بالاتر از ۲۰۰ تراکنش در هر ماه باشند. که مزایای قرعه کشی فصلی، اعطای سهام، اعطای کارت اعتباریتا سقف مصوب بانک خدمات VIP₃ را شامل می شوند. اعمال تخفیفات در تعرفه های بانک پاسارگاد را شامل می شود.

دستگاه های کم تراکنش دستگاه هایی هستند که تعداد تراکنش ها و مبلغ تراکنش ها در آن متوسط بوده است و بین ۲۰۰-۱ تراکنش در هر ماه می باشند.

• تراکنش های ATM دستگاه ATM موجود در شعبه ها به منظور خدمت رسانی و صرفه جویی در وقت مشتریان اعملی و خدماتی چون انتقال وجهبه کلیه بانک ها تا سقف مصوب بانک مرکزی،برداشت وجه از طریق خودپرداز، پرداخت قبوضو خرید شارژ تلفن همراه و گرفتن ده گردش آخر مورد استفاده قرار می گیرد و با توجه به میزان اهمیت وجود دستگاه ATMشعب بانک موظف هستند که همواره میزان رسید و دستگاه و میزان پول موجود و وضعیت سالم بودن و برنامه های آبدیت کردن و کنترل های دوره ای را انجام دهند که دستگاه همواره در وضعیت فعال قرار داشته باشد و خرابی دستگاه را سریعا به واحدهای مربوطه گزارش دهند و این خدمات حتی در روزهای تعطیل نیز شامل می شود.

• رضایت مشتریان از بانکداری الکترونیک همواره هدف اصلی از ایجاد خدمات جدید و گسترش آن و پیاده سازی بانکداری الکترونیک رضایت مشتریان و علاقه مندی در نهایت ترغیب و تشویق آن ها به استفاده از خدمات بانکداری الکترونیک می باشد. برایاین منظور میزان رضایت مشتریان با بهره گرفتن از پرسش نامه محاسبه شده است و عدد حاصل شده از پرسش نامه های ارسالی به مشتریان می باشد.

۳-۷روش ارزیابی عملکرد شعب بانک پاسارگاد استان تهران
انتخاب نوع ماهیت مدل بستگی به میزان کنترلی که مدیریت یک واحد تیم می تواند بر روی داده ها و ستاده ها اعمال کند. در این پژوهش از مدل DEA با ماهیت نهاده محور برای ارزیابی عملکرد شعب بانک پاسارگاد استفاده شده است چرا که به نظر می رسد مدیریت توان اعمال کنترل بیشتری بر روی نهادها نسبت به ستاده ها دارد، و از دو مدل استفاده شده است. از آن جایی که تمرکز پژوهشگر در این تحقیق بر روی ستاده ها و افزایش آن ها است.بنابراین این مدل ها با گرایش و روی محور انتخاب شدند که به ترتیب به صورت مدل ۳-۱ و ۳-۲ نشان داده شده اند.
مدل ۳-۱ مدل پوششی (ثانویه) CCR و نهاده محور

مدل ۳-۲ مدل پوششی BCC و نهاده محور

مدل ۳-۳ اندرسون پیترسون
در سال ۱۹۹۳، اندرسون – پیترسون روشی را برای رتبه بندی واحدهای کارا پیشنهاد کردند که تعیین کراترین واحد را میسر می سازد. با این روش امتیاز واحدهای کارا که از یک بیشتر می شود را رتبه بندی کرد. به این ترتیب واحدهای کارا نیز مانند واحدهای غیر کارا رتبه بندی می شوند. (مهرگان، ۱۳۸۳)
۳- ۴واحدهای مجازی
برای واحدهایی که کارایی آنها صد در صد نبوده است می توان با بهره گرفتن از واحدهای مجازی میزان کارایی آن را به سمت ۱ نزدیک کرد به این ترتیب که، میزان کارایی آن واحدها در مقدار منابع مورد استفاده آن ها ضرب می کینم و منابع نهاده مورد استفاده واحدهای مجازی را کاهش می دهیم.به این ترتیب منابع نهاده واحدهای تحت بررسی کاهش پیدا می کند. (مهرگان، ۱۳۸۳)
۳-۸ نرم افزارهای به کار گرفته شده
پس از جمع آوری نهایی داده ها ( نهاده و ستاده ها) برای بدست آوردن کارایی واحدهای تقسیم گیرنده (شعب شرق و غرب بانک پاسارگاد استان تهران) نیاز به نرم افزاری جامع بوده که برای داده های قطعی مورد استفاده قرار بگیرد و بتواند ستاده مناسب را برای بیان کارایی و انجام رتبه بندی شعب در اختیار پژوهشگر قرار دهد. پس از بحث و تبادل نظر با اساتید، کارشناسان، صاحبنظران مناسب ترین نرم افزار برای حل انواع مدل های پوششی نرم افزار لینگو و نرم افزار SPSS برای تحلیل های آماری بکار رفته است و نرم افزار LINGO برای محاسبه کارایی بکار رفته است.
فصل چهارم
تحلیل داده ها
۴-۱ مقدمه
در هر تحقیق علمی و بخصوص تحقیقات میدانی و تجربی، تجزیه و تحلیل داه ها ی جمع آوری شده از جامعه مورد بررسی، یکی از مهم ترین بخشهای تحقیق محسوب می شود. این بخش از تحقیق مهم ترین فعالیت محقق بوده و بوسیله آن تمامی فرایند تحقیق از ابتدا تا رسیدن به نتیجه مورد کنترل قرار می گیرد. به عبارت دیگر در این بخش محقق با بهره گرفتن از ابزارهای آماری به آزمودن فرضیات خود پرداخته و به آن ها پاسخ می دهد
در این فصل داده های جمع آوری شده از شعب بانک پاسارگاد در استان تهران و همچنین داد های بدست آمده از پرسش نامه های تکمیل شده در ۲۰ شعب شرق و غرب بانک پاسارگاد استان تهران ارائه و مورد تحلیل قرار گرفت. از آن جا که هدف اساسی این فصل پاسخگویی به سوالات پژوهش می باشد. بنابراین داده ها و داده ها حول ۲ مدل قطعی مورد استفاده پژوهش طبقه بندی و ارائه شده است بنابراین پس از توصیف آماری داده های تقسیم گیرنده، داده های جمع آوری شده مورد تحلیل آماری قرار گرفت.
در طول دهه اخیر، افزایش قابل ملاحظه ای در استفاده از آمار در تمام رشته های علوم انسانی مشاهده شده است. امروزه آمار، یکی از ابزارهای ضروری در دست پژوهشگران است که با بهره گرفتن از آن می توانند مشاهدات خود را در مورد خصائص گروه های نمونه استنباط کنند.گرچه ویژگی های نمونه نسخه کاملی از مشخصات جامعه نیست وهر چند نمونه های یاز یک جامعه انتخاب می شوند با یکدیگر تفاوت دارند، لیکن چگونگی تغییرپذیری آنها قابل پیش بینی است.
رشته آمار با بهره جستن از آمار توصیفی و استنباطی در پی تحلیل داده ها و استنباط درباره پدیده های مورد مشاهده است.
آمار توصیفی، محقق را قادر می سازد که داده ها را با روش معنی دار و موثری تلخیص و تنظیم کند. این روش ابزارهایی را برای تشریح مشاهدات آماری جمع آوری شده و کاهش داده ها به شکل قابل فهم فراهم می سازد.
آمار استنباطی، به محقق اجازه می دهد که از طریق تغییر داده ها، استنتاج کرده تا بتواند تصمیم گیری کند.
۴-۲ گام های پژوهش
براساس فرایند تشریح شده در فصل قبل و ادبیات موضوعی، زمان آن فرارسیده است که داده های مربوط از طریق تکنیک پیشنهادی تحلیل شوند.
۴-۳ ساختار داده ها
داده ها تعداد دستگاه های POS موجود در شعب، تعداد جلسات برگزار شده بانکداری الکترونیک در شعب، تعداد مشتریان هر شعبه، هزینه ارائه خدمات بانکداری الکترونیک.
ستاده ها میزان تراکنش های POS ، تراکنش های ATM، دستگاه های پرتراکنش،دستگاه های کم تراکنش، رضایت مشتریان از بانکداری الکترونیک.
۴-۳-۱هزینه ارائه خدمات بانکداری الکترونیک
در این جدول هزینه های راهکارهای اجاره و خرید نشان داده شده است شایان ذکر است ارقام بدون در نظر گرفتن نرخ تورم و افزایش سالانه در نظر گرفته شده است.
جدول ۴-۱ هزینه ارائه خدمات بانکداری الکترونیک
میلیون ریال

ردیف
سرفصل هزینه

* تاریکان: اباختران
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
توضیحات: (رک. tamīg)
ریشه شناسی: (رک. tamīg)

• • §§

Tarahag [tlˀhk | Paz. taraha]
(منازل قمر)
* تَرَهَگ: خانه هشتم ماه. از ۳ درجه و ۲۰ دقیقه برج خرچنگ تا ۱۶ درجه و ۴۰ دقیقه همان برج.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
بسامد و خوانش: این واژه سه بار در بندهشن تکرار شده است: بار اول) در (۲: ۲) به عنوان منزل قمری، با املای پازند، در همه نسخ به صورت taraha آمده است (پاکزاد، ۲۰۰۵: ۳۵پ۳۷)؛ بار دوم) در (۲: ۲۱) به عنوان ستاره‌ای تیزرو و با املای پهلوی یکسان در همه نسخ به صورت [tlˀhk] Tarahag (پاکزاد، ۲۰۰۵: ۴۱پ۱۷۱)؛ بار سوم) در (۷: ۳) به عنوان ستاره‌ای آب-سرشت و با املای پهلوی یکسان در همه نسخ به صورت Tarahag [tlˀhk] (پاکزاد، ۲۰۰۵: ۱۱۹پ۱۳). بهزادی (۱۳۶۸: ۵)، پاکزاد (۲۰۰۵: ۴۱، ۱۱۹)، انکلساریا (۱۹۵۶: ۳۱)، و یوستی (۱۸۶۸: ۱۲۷)، خوانشِ Taraha را برای اشاره به این منزل قمری انتخاب کرده‌اند. اکثر پژوهشگران مابین این منزل قمری و ستارۀ تیزرو Tarahag تفاوت قائل شده‌اند. اما خوانش Tarahag برای هردو مورد (ستاره و منزل قمر)، به دلایل مختلف کاملاً منطقی است: الف) املای [ˀh] در [tlˀhk] و بسیاری از واژه های پهلوی دیگر، دارای تلفظ /ah/ می‌باشد: برای نمونه: bahr [bˀhl] ؛ brahmag [blˀhmk’] ؛ dahlīz [dˀhlyc] ؛ draxt [dlˀht’] ؛ ب) نام کلیه منازل قمر با ستارۀ شاخص آن منزل برابر بوده و از آن گرفته شده است؛ ج) k پایانی واژه های پهلوی در صورت پازند آنها حذف می‌شود (رک. Abarag) و در نتیجه، صورت پازندِ Taraha با صورت پهلوی Tarahag برابر است. از اینرو، نام ستارۀ Tarahag با نام منزل قمری هشتم به صورت پازند Taraha برابر بوده و تلفظ پهلوی هر دو Tarahag می‌باشد. هنینگ (۱۹۴۲: ۲۴۷-۲۴۸) بدون اشارۀ مستقیم به این مطلب، نام Tarahag را برای هردو مورد بکار برده است.

توضیحات: هنینگ (۱۹۴۲: ۲۴۷-۲۴۸)، صورت صحیح واژۀ Tarahag [tlˀhk’] را Trīšag [tlyšk’] دانسته و آن را با ستارۀ Tištryaēnī که نام آن در تیشتر یشت آمده یکی می‌داند. او معتقد است که این ستاره با کلب اصغر یکی بوده و معادل سغدی این منزل یعنی tsyry که در سانسکریت Tiṣya و Puṣya خوانده می‌شود، برابر با tsyry صورت خوارزمی Tištrya است که یکی از صورتهای واژۀ اوستایی tištryaēnī همانند tištryā- و tištryaka- است؛ طبق همین استدلال، او پس از خوانش واژه پهلوی Tarahag به صورت Trīšag آنرا از مشتقات واژه تیشتر می‌داند (هنینگ، ۱۹۴۲: ۲۴۷-۲۴۸). پاکزاد (۲۰۰۵: ۱۱۹پ۱۳) نیز خوانش Trišag را امکان پذیر می‌داند. بهار (۱۳۷۵: ۵۹؛ ۱۳۴۵: ۱۵۴، ۴۰۲) نیز همین نظر را تایید می‌کند و ستاره های این منزل را طبق صورالکواکب سه ستاره ε و γ و δ سرطان معرفی می‌کند. نام عربی این منزل «نَثره» به معنی «بن دماغ (اسد)» (دهخدا) و نام هندی آن Púṣya به معنی «شکوفه، تغذیه» (مونیرویلیامز، ۱۹۶۰: ۶۴۰) است.
ریشه شناسی: کلیه پژوهشگران از بررسی ریشه شناختی این واژه چشم پوشی کرده‌اند.

• • §§

Tarāzūg [tlˀcwk’ | P tlˀzwg | N tarāzū]
(اسامی بروج)
* ترازو: هفتمین برج فلکی
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
توضیحات: نام این برج به عربی «میزان»، به لاتین «Libra»، و نشانۀ اختصاری آن «♎» می‌باشد. این برج فلکی، به صورت ترازویی تصور شده است که دوکفۀ آن با ریسمانهایی از دستۀ آن آویزان است. صورت فلکی ترازو، برج هفتم از دایرهالبروج است و مابین سنبله (خوشه) و عقرب (کژدم) قرار دارد. در نجوم سنتی، ورود خورشید به این برج، برابر با آغاز ماه مهر است.
ریشه شناسی: نیبرگ (۱۹۷۴: ۱۹۲) معتقد است که این واژه در ایرانی باستان مرکب است از: *tarā- «میزان، تراز» (سانسکریت: tulā-) + ریشۀ *az- «انجام دادن» (اوستا: az-) + پسوند اسم ساز -ka ؛ اما به احتمال زیاد این واژه مرکب است از: *tarā- (سانسکریت: tulā-) «ترازو، وزنه» + ریشۀ *zū- [سانسکریت: hū- «برابر کردن، تلاش برای برقرار کردن توازن» (مونیرویلیامز، ۱۹۶۰: ۱۳۰۸)؛ اوستایی: مشتق از zaoya- (رایشلت، ۱۹۱۱: ۲۷۱)] + پسوند اسم ساز *-ka می‌باشد که در اصل اشاره به عمل کم و زیاد کردن وزنه ها برای ایجاد توازن بین دو کفه ترازو داشته است؛ سانسکریت: tulā́- «وزنه، ترازو» + hū- «تقابل، برقراری توازن» شکل ضعیف hve- «برابرنهادن، تلاش برای هم وزن کردن» (مونیرویلیامز، ۱۹۶۰: ۴۵۱، ۱۳۰۱، ۱۳۰۸)؛ tulā- «برج میزان» (مونیرویلیامز، ۱۹۶۰: ۴۵۱)؛ فارسی میانه: tarāzūg [tlˀcwk’] «ترازو، نام برج هفتم» (مکنزی، ۱۳۷۳: ۱۴۶؛ بهار، ۱۳۴۵: ۱۵۵؛ نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۹۲؛ مایرهوفر، ۱۹۹۲: ۶۵۸)؛ فارسی میانه اشکانی ترفانی: [tlˀzwg] (مکنزی، ۱۳۷۳: ۱۴۶)؛ فارسی نو: ترازو؛ معادل انگلیسی: Libra, Scales ؛ معادل عربی: میزان.

• • §§

tēx [tyh, tyg | Paz. tēh | Av. tiɣra- | P tyrg | N tēɣ]
(نجوم؛ تنجیم)
* تیغ: شعاع، پرتو؛ تیغه، لبه، نوک
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
توضیحات: واژۀ پهلوی tēx «تیغه» دارای چهار معنی متفاوت است: الف) به معنی لبه یا نوکِ شیئی تیز؛ ب) به معنی شعاع و پرتو شیئی نورانی همانند ماه و خورشید؛ ج) به معنی شاهینِ ترازو یعنی دو نوک یا دو سرِ چوبی که دو کفۀ ترازو را از آن آویزان می‌کنند؛ د) به معنی شیئی تیز همچون شمشیر یا خنجر. این واژه در بندهشن در همۀ این معانی بکار رفته است.
ریشه شناسی: واژۀ پهلوی tēh صورت جنوب شرقی از صورت شمال غربی tēɣ است که پس از تبدیل ɣ به i و حذف i آن ساخته شده است؛ این واژه در اوستایی به صورت taēɣa- در ترکیب bi-taēɣa- «دو لبه» بکار رفته و با واژه های پهلوی tēž و tigr و واژۀ سانسکریت tejas- همریشه است (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۹۳)؛ هند و ایرانی آغازین: مشتق از ریشه های *taig-, *taiǰ- «تیز بودن، تیز کردن» (لوبوتسکی، ۲۰۰۹: ۱۱۱)؛ سانسکریت: tigmá- «تیز، شعاع، نوک تیز، تیغه» (مونیرویلیامز، ۱۹۶۰: ۴۴۶)؛ téjas- «»لبه، تیغه، شعاع» از ریشۀ tij- «تیز شدن، تیز بودن» (مونیرویلیامز، ۱۹۶۰: ۴۵۴)؛ tīvrá- «تیز، قوی، محکم» (مونیرویلیامز، ۱۹۶۰: ۴۴۹)؛ اوستایی: tiɣra- «نوک تیز» (رایشلت، ۱۹۱۱: ۲۳۲)؛ tiɣri- «تیر» (کنت، ۱۹۵۳: ۱۸۶)؛ taēža- «تیز» در ترکیب brōiϑrō.taēža- «با لبۀ تیز» (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۹۳؛ بهار، ۱۳۴۵: ۱۶۲)؛ فارسی باستان: tigra- «نوک تیز» (کنت، ۱۹۵۳: ۱۸۶)؛ فارسی میانه: tēh [tyh, tyg] «تیغ، نوک؛ قله؛ شعاع خورشید، تیغ آفتاب؛ یکی از بازوهای شاهین ترازو» (بهار، ۱۳۴۵: ۱۵۲، ۱۶۲)؛ tēx [tyh] «تیز، تیغ، پرتو» (مکنزی، ۱۳۷۳: ۱۴۷)؛ tēh [tyh], tē [tˀy] «شعاع، درخشش؛ نوک (نیزه، سوزن)، تیغه (شمشیر)، لبه» (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۹۳)؛ tēz [tyc] «تیز؛ تند» (مکنزی، ۱۳۷۳: ۱۴۷)؛ «تیز، برنده، سریع» (بهار، ۱۳۴۵: ۱۶۲)؛ tēž [tyc] «تیز، تند» (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۹۳)؛ tigr [tgl] «تیر، پیکان» (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۹۳)؛ فارسی میانه ترفانی: tēǰ [tyj] «تیز» (بویس، ۱۹۷۷: ۸۸)؛ : [tyz] «تیز» (مکنزی، ۱۳۷۳: ۱۴۷)؛ فارسی میانه اشکانی ترفانی: tirɣ [tyrg] «تیز، تند» (بویس، ۱۹۷۷: ۸۸)؛ پازند: tēh «تیغه، تیغ» (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۹۳)؛ tēž «تند، تیز» (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۹۳)؛ tīr «تیر» (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۹۳)؛ فارسی نو: تیز، تیغ، تیر؛ معادل انگلیسی: ray, peak, tip ؛ معادل عربی: شعاع.
ترکیبات:
tēx ī māh «تیغ ماه، پرتو ماه»
māh tēx «تیغ ماه، پرتو ماه»
tēx ī xwarsēd «پرتو خورشید»
tēx ī ǰuɣ «شاهین ترازو»
tēx ī tēz pad ham tēx be ēstēd «تیغِ تیز بر همان تیزی [=لبۀ تیزش] بایستد».

• • §§

tēx ī māh 
(نجوم؛ تنجیم)
* تیغ ماه: پرتو ماه؛ نوکِ ماه
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
توضیحات: در بندهشن (۳۴: ۱۷)، در توصیف فرجام گیتی آمده است: «گوزهرمار که بر تیغ ماه جای دارد، از آسمان به زمین خواهد افتاد». این جمله به روشنی مکان گوزهر را بر روی ماه نشان می‌دهد. در بندهشن، دلایل و نشانه های دیگری نیز دال بر انطباق ماه و گوزهر وجود دارد و کلیه داده های نجومی در مورد گوزهر مستقیماً به ماه ربط پیدا می‌کند. (برای توضیحات بیشتر رک. Gōzihr).
ریشه شناسی: (رک. tēx و māh)

• §§

۲ – ۲ - ۳ - ۳ – ۱ الواح ترنجی
در این نوع از کتیبه­ها، ­متن داخل ترنج نوشته می­ شود. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۳) همان­طور­که گفته شد در بعضی از این الواح­، کرسی خط با توجه به­شکل قاب کتیبه تغییر­کرده و حروف در داخل آن چیدمان می­شوند. تعداد بسیار زیادی از این دست­ کتیبه­ها که اغلب به­ صورت تک کلمه و یا جمله­کوتاهی داخل ترنج نوشته می­شوند، در ابنیه مذهبی از جمله درحرم مطهر امام رضا­­ (ع) کار شده است. الواح مذکور در قسمت­ هایی از این مکان زیارتی مانند: ازاره­ها، مناره­ها، گنبد و… نقش بسته­اند. اکثر این کتیبه­ها با خطوط ثلث و نستعلیق شکل گرفته است. در تصویر ۲۳ – ۲ ، ۲۴ – ۲، ۲۵ – ۲ و ۲۶ – ۲ نمونه­هایی از این کتیبه­ها آمده است.
تصویر ۲۳ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح ترنجی، قسمتی از ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، ۱۲۸۸ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۲۴ – ۲٫ نمونه ­ای از­الواح ترنجی، ایوان­ طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، ۱۲۷۷ق، مأخذتصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۲۵ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح ترنجی، ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، محمد موسوی، قاجار، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
تصویر ۲۶ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح ترنجی، ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، دوره قاجار، مأخذ تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ - ۳ - ۳ – ۲ الواح شمسه­ای (مدور)
در این­گونه لوح­ها، نوشته حالتی مدور به­خود گرفته و به­ صورت دایره و یا بیضی ترکیب می­ شود، در این الواح، متن مورد استفاده گاه دارای ­قابی دایره ­شکل و یا بیضی شکل بوده و گاهی بدون در نظر گرفتن قاب فقط ترکیب می­گردد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۴) نمونه­هایی چند از این الواح در حرم مطهر دیده می­ شود که متن آ­نها در برخی موارد در بردارنده اسماءالله بوده و یا بخشی از آیات قرآنی یا شهادتین را دربر­دارند و به­ صورت تک لوح و یا تکرار چند لوح بر روی بنا دیده می­شوند. از این­دست کتیبه­ها در نقاط مختلفی از حرم مطهر­کار شده است. در تصویر ۲۷ – ۲، ۲۸ – ۲ و ۲۹ – ۲ نمونه ­ای از این کتیبه­ها دیده می­ شود.
تصویر۲۷ – ۲٫ نمونه ای از الواح شمسه­ای، قسمت بیرونی ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۲۸ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح­ شمسه­ای، رواق دارالهدایه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۱.
تصویر۲۹ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح شمسه­ای، مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، ۱۳۴۵ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ - ۳ - ۳ – ۳ الواح هندسی
الواح هندسی داخل نقوش و قاب­های هندسی قرار می­گیرند. نمونه ای از این الواح در ته ستون پایه­ غرفه­های صحن مسجد­گوهرشاد­ وجود دارد که با خط­کوفی تزیینی نوشته شده و به­ صورت لوح هندسی می باشد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۴)­ ­گفته شده در الواح کتیبه­ای مسجد گوهرشاد گرچه از خط ثلث استفاده شده است اما نوع ترکیب­بندی خطوط بسیار شبیه کتیبه­های کوفی می­باشد. برای نمونه، الواح مدور­ی که دارای خط ثلث و ترکیبی از نقوش هندسی می­باشند، شبیه کتیبه­های کوفی می­باشد که در دوره ایلخانی و سلجوقی کاربرد داشته­، اما این روش استمرار نیافته است. نقطه اوج آن در دوره تیموری بوده و در دوره صفوی دیگر شاهد آن نیستیم، یکی از علل عدم دوام این نوع ترکیب­بندی شاید این باشد­که خط ثلث به­علت داشتن دور بیشتر و ظرافت حروف، مانند خط­کوفی قابلیت زیادی برای ترکیب با نقوش هندسی و تزییناتی که برپایه خطوط عمودی و افقی می­باشد را نداشته و به­همین دلیل گمان می­رود که این الواح در دوره صفوی رو به­افول گذاشته و در این دوره بیشتر از خط­کوفی برای اینگونه قاب­بندی­ها استفاده شده است. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۴) از این­گونه الواح در قسمت­ هایی از حرم مطهر امام رضا ­(ع) کار شده است. البته استفاده و­کاربرد این الواح به­نسبت لوح­های ترنجی و شمسه­ای کمتر می­باشد، شاید یکی از دلایل کمتر بودن این نمونه لوح­ها در حرم مطهر افولی باشد که در دوره صفوی شاهد آن بودیم و یا عدم انطباق کمتری که خطوط ثلث و نستعلیق با آن داشتند، به­همین دلیل نسبت استفاده لوح­های هندسی از دیگر نمونه­های مذکور بسیار کم می­باشد. در تصاویر ۳۰ – ۲ ، ۳۱ – ۲ و ۳۲ – ۲ نمونه ­ای از این کتیبه­ها آمده است.

تصویر۳۰ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح هندسی به­خط کوفی، پایه غرفه­های صحن مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۳۱ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح هندسی به­خط نستعلیق منقوش بردرب چوبی، داخل ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۳۲ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح هندسی به­خط نستعلیق، رواق توحیدخانه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ ترکیب خط در­کتیبه
کتیبه­ها از نظر خط نیز ترکیب­بندی می­شوند، در این بخش به­نوع قرارگیری خط در­کتیبه و­کرسی­بندی آن­ پرداخت می­ شود. مهدی صحراگرد خطوط ثلث در کتیبه­ها را از منظر ترکیب به­چهار دسته کلی تقسیم نموده است که شامل: کتیبه­های تک سطری، کتیبه­های مادر و بچه،کتیبه­های طوماری دو طبقه و سه طبقه و­کتیبه­های­کمربندی می­باشند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۵۰ – ۴۷) این­دسته­بندی می ­تواند برای خطوط دیگر نیز لحاظ شود، در ادامه کتیبه های موجود در این مجموعه زیارتی مورد بررسی قرار گرفته است.
۲ – ۲ – ۴ – ۱ کتیبه­های تک سطری
این نوع از کتیبه­ها بیشتر شبیه به­خط­کتابت می­باشند و در­آنها متن فقط در یک سطر نوشته می­ شود، در این شیوه حروف عمود مانند «الف» دیگر بیش از اندازه بلند نیست، به­همین دلیل امکان نوشتن متن­کتیبه در دو یا سه سطر فراهم نمی ­باشد. این شیوه از­کتیبه­نگاری در قرن هشتم هـ رایج بود و در دوره­ های بعدی نیز مورد استفاده قرار­گرفت، اما کاربرد آن بستگی به­محل نصب­کتیبه داشت. کتیبه­نگاری ثلث با این شیوه ایجاد گردید و بعدها تنوع و تکامل یافت. خطوطی مانند محقق را با این شیوه می­نویسند، زیرا این خط از لحاظ ساختار­، مانند ثلث قابلیت تغییر در ترکیب کتیبه را دارا نمی ­باشد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۷) در مجوعه زیارتی امام رضا­ (ع) کتیبه­هایی از این دست دیده می­ شود که با خطوطی چون: ثلث، کوفی و نستعلیق شکل گرفته­اند، اما نسبت این­کتیبه­ها به­کتیبه­های دیگر مانند دو طبقه، سه طبقه و­کمربندی­ها در حرم مطهر کمتر می­باشد. نمونه­هایی از این­دست­کتیبه­ها بر روی­کاشی­های ازاره اطراف مرقد­مطهر از دوره خوارزمشاهیان نصب می­باشد، همچنین می­توان کتیبه­هایی­که در­ته­ستون غرفه­های صحن مسجد گوهرشاد وجود دارد را عنوان نمود. در تصویر ۳۳ – ۲ ، ۳۴ – ۲­، ۳۵ - ۲ و ۳۶ – ۲ نمونه­هایی از این کتیبه­ها آمده است.
تصویر۳۳ – ۲٫ نمونه ­ای کتیبه تک سطری از کاشی­های زرین­فام برجسته اطراف بقعه مبارک به­خط ثلث آمیخته به­رقاع آبی رنگ، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
تصویر۳۴ – ۲٫ نمونه ­ای کتیبه تک سطری به­خط نستعلیق داخل ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، ۱۳۹۹ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنر آستان قدس رضوی.
تصویر۳۵ – ۲٫ نمونه ­ای­کتیبه تک سطری به­خط ثلث، ته ستون غرفه­های صحن مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)­، مأخذ­تصویر: صحراگرد، ۱۳۹۱: ۱۶۹.
تصویر۳۶ – ۲٫ نمونه ­ای کتیبه تک­ سطری به­خط نسخ،­کاشی­های هشت ضلعی ازاره­های حرم مطهر، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)­، موزه آستان قدس رضوی، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ – ۲ کتیبه­های ­طوماری دوطبقه و سه­طبقه
این نوع از کتیبه­ها بیشتر از یک خط کرسی را در بر­می­گیرند و متن آن بر روی دو یا سه کرسی می­نشیند. در بیشتر کتیبه­های دوره تیموری و پس از آن، از این روش در کتیبه­نویسی استفاده شده است. با این روش از کتیبه­نویسی می­توان کلمات بیشتری را در طول محدود یک کتیبه گنجاند، به­ طوری­که تمام عرض کتیبه پر می­ شود. آن­دسته از کتیبه­هایی­که متن آنها به­ صورت منظم در عرض­کتیبه بر دو مرتبه کرسی بنشیند را کتیبه دو­طبقه و اگر بر سه مرتبه کرسی مجزا استوار باشد ،کتیبه سه طبقه نامیده می­شوند. این نوع از کتیبه­ها انواع مختلفی دارند و در طی زمان شکل­های متنوعی از آن نگاشته شده است. در بعضی از آنها گاه ترکیبی از کتیبه­های مادر ­و ­بچه و دو طبقه دیده می­ شود، در این کتیبه­ها متن اصلی در دو طبقه به­ صورت فشرده با حروف افراشته و الف­هایی بلند نوشته می­ شود و در فضای خالی قسمت بالای کتیبه خط فرعی گنجانده می­ شود. بهترین نمونه­های این شیوه مربوط به­دوره تیموری می­باشد. تنظیم کردن کلمات در این نوع از کتیبه­ها قواعد مشخصی نیز دارد، نخست اینکه در هر طبقه خط­کرسی طبق اصول رعایت شده و حروف و­کلمات در هر طبقه با هم برابر بوده و باید روبه­روی هم در­کتیبه قرار­گیرند و بر طبق اصول خط مورد نظر بر­کرسی استوار باشند، دومین مورد­که باید در نظر­گرفته شود رعایت تقدم و تأخر در تنظیم متن می­باشد، به­ طوری­که کاتب اگرچه کلمات را بالای هم می­نویسد نباید از خوانایی متن­ کم کند. (صحرا­گرد، ۱۳۹۱: ۴۹) درباره این نکته در کتاب تحفه المحبین تأکید شده و چنین آمده است: «و آن خط را شاید که بر بالای همدیگر نویسند و در یک سطر جایز است که سه طبقه نوشته شود و در هر سه طبقه رعایت کرسی به نوعی بنماید که مخالف اصول و قاعده واقع نشود و باید که از اصول ثلث و محقق بیرون نباشد و در این خط رعایت تناسب امری کلی است و می­باید در ترکیبی که می­نویسد رعایت الفاظ چنان بکند­که با آنکه در یک سطر سه مرتبه­کرسی جایز است و از دو مرتبه خود­کمتر نیست تقسیم و تأخیر­ واقع نگردد.» (سراج­شیرازی­، ­۱۳۷۶: ۱۴۵) می­توان گفت که خوانا بودن و رعایت تناسب در کتیبه یکی از اصول مهمی است که باید در تمام طول سطر مورد توجه قرار­گیرد. همچنین در کتاب تعلیم خط نیز درباره خوانا بودن کتیبه­ها تأکید شده است و گفته شده: «اکثر کتیبه­نگاران آسان خوانی و واضح بودن آن را کمتر رعایت کرده ­اند، ولی نگارنده را عقیده بر ضرورت و لزوم آن است و کاتب باید سعی­کند به­هرحال حروف و کلمات را مقدم و مؤخر نسازد و هریک را به جای خود قرار دهد و حتی­الامکان از فشرده و متداخلِ تنگ در تنگ خودداری نماید، زیرا کتیبه­ی مطلوب و مرغوب آن است که از همه نظر و جهات ملایم طبع و موافق ذوق سلیم بوده باشد.» (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۳۲) شیوه­ای که از دوره تیموری رواج پیدا کرد، کتیبه­های دو طبقه خط ثلث بود که در آن یک خط کوفی خفی نیز وجود داشت، این شیوه در دوره صفوی متحول شده و خط خفی آن حذف شد. با توجه به­اینکه قسمت بالای کتیبه فضای بیشتری را شامل می­شد طبقه سومی هم به­کتیبه اضافه شد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۹) اما اگر کاتب هنگام نوشتن کتیبه خط کرسی را در نظر نگیرد، به­ طوری­که ظاهر­کتیبه به­هم پیچیده و گره خورده دیده شود این گونه­کتیبه­ها دیگر دوطبقه و سه طبقه عنوان نمی­شوند. به­گفته­ی مهدی صحراگرد اصطلاح ((­مُقتَرِن­))^[۱۶] برای این دست از کتیبه­ها استفاده می­ شود. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۵۰)
نمونه­ کتیبه­های دوطبقه وسه طبقه در مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) به­وفور دیده می­ شود. این­کتیبه­ها که اغلب با خط ثلث نگاشته شده اند در قسمت­ های مختلفی از این مجموعه زیارتی نصب می­باشند. از نمونه­های قابل ذکر دوطبقه و سه طبقه می­توان کتیبه­هایی از جعفر بایسنغر از دوره تیموری، علیرضا عباسی و محمد­رضا امامی اصفهانی از دوره صفویه و کتیبه­هایی از خوشنویسان دوره معاصر مانند: محمد­حسین موحد را می­توان عنوان نمود که در قسمت­ های مختلفی از این مجموعه زیارتی کار شده است. در تصویر ۳۷ – ۲، ۳۸ – ۲، ۳۹ – ۲ و ۴۰ – ۲ نمونه­هایی از این کتیبه­ها آمده است.
تصویر۳۷ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه طوماری دوطبقه به­خط ثلث، ایوان ساعت صحن عتیق، رقم علیرضا عباسی، دوره صفویه، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)­، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
صویر۳۸­– ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه طوماری دوطبقه به­قلم نستعلیق، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳٫
تصویر۳۹ ­– ۲. نمونه ­ای از کتیبه طوماری دوطبقه به­قلم ثلث با نوشته خفی به­قلم کوفی تربیعی بر بالای آن، ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، ۱۳۹۴­ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان­قدس رضوی.
تصویر۴۰ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه دو طبقه به­خط ثلث، داخل صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، رقم محمد­حسین موحد، دوره معاصر، مأخذ­تصویر: نگارنده، آذر ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ – ۳ کتیبه­های­ طوماری مادر و بچه
در این­گونه از کتیبه­ها متن اصلی با خطی درشت­تر نوشته شده و متنی با خط و رنگ دیگر در بالای خط اصلی قرار می­گیرد، اصطلاح مادر و بچه را حبیب­الله فضایلی در کتاب تعلیم­خط عنوان­کرده است. درباره آن چنین گفته: «­اگر لازم شود که خط کوفی همراه ثلث بنویسند چنان­که در کتیبه­های متقدمان دیده می­ شود­ خط کوفی را به­­قلم ریزتر بالای ثلث می­نگارند، به­ طوری­که از لابه­لای فراشته­های ثلث بگذرد و این­گونه­کتیبه به­اصطلاح­کاشی­کاران (مادر و بچه) نام دارد.» (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۱۳۲) به­گفته حبیب­الله فضایلی چندین نمونه از این­­کتیبه­ها به­خط ایشان نگاشته­ شده که در بعضی از آنها از خط نستعلیق هم استفاده شده است، یعنی­کتیبه­های مادر و بچه­ای که با سه نوع خط ایجاد شده و چنین آورده که این­گونه از کتیبه­ها از متقدمان دیده نشده است. (همان: ۱۳۲) در این­ نمونه از کتیبه­ها که در اغلب آنها از قلم ثلث جلی به­عنوان خط اصلی استفاده می­ شود، خط دومی که اغلب کوفی می­باشد در یک سطر از بالای کتیبه با رنگی متفاوت نوشته می­ شود. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۷) در این­ کتیبه­ها از خطوط مختلف برای نوشتن متن کتیبه استفاده می­ شود. گفته شده می­توان از ترکیب خطوط مختلف مانند: محقق، نسخ و ثلث به­عنوان خط دوم در کتیبه­هایی که خط اصلی آنها ثلث می­باشد استفاده نمود، مانند کتیبه­هایی که در امامزاده محروق نیشابور از قرن دهم هـ وجود دارد که ترکیبی از ثلث و نسخ می­باشد، کتیبه­ی سر در مقبره ابو­مسعود­ اصفهان که ترکیب ثلث و محقق بوده و کتیبه رباط ­ابش در شیراز که ترکیب ثلث و ثلث می باشد و متن خط دوم بیشتر متفاوت می­باشد، گاه آیه­ای از قرآن در آن نوشته می­ شود که می ­تواند ادامه متن اصلی باشد و در موارد معدودی همان متن اصلی تکرار می­ شود. مانند­کتیبه­ی محراب مدرسه رکنیه یا محراب مسجد جامع یزد. از رایج­ترین نوع ترکیب­بندی در خط ثلث، قلم کوفی می­باشد که بیشتر از نوع کوفی تربیعی استفاده می­گردد، زیرا ساختار این نوع کوفی به­نحوی است که الف­هایی را دارا می­باشد که بالای آن مربع شکل بوده و می ­تواند فضای خالی بالای کتیبه را پر­کند و فضای یکنواختی از سواد و بیاض ایجاد نماید. مهم­ترین علت استفاده از خط دوم در این نوع از کتیبه­ها پر­کردن فضای خلوت بالای کتیبه می­باشد، تا تعادلی در ترکیب­کتیبه ایجاد گردد. (صحراگرد،۱۳۹۱: ۴۷) در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نمونه­کتیبه­های مادر و بچه بسیاردیده می­ شود، در کتیبه­های این مجموعه بیشترین خطی که به­عنوان قلم اصلی در نظر گرفته شده است خط ثلث می­باشد که با خطوط فرعی چون کوفی ترکیب شده است. از این­دست می­توان کتیبه­هایی را در صحن عتیق، صحن نو، صحن کوثر و صحن جمهوری اسلامی عنوان نمود که اغلب در پیشانی بناها و بر بالای ازاره­ها نصب می­باشند. در تصویر ۴۱ – ۲، ۴۲- ۲ و ۴۳ – ۲ نمونه­هایی از این کتیبه­ها آمده است.
تصویر۴۱ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های طوماری مادر و بچه، با قلم ثلث­جلی و کوفی­خفی بر بالای آن، سردر ایوان­مقصوره­ مسجد­گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم بایسنغر­میرزا، ۸۲۱ ق، مأخذ تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۲ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های طوماری مادر و بچه، با قلم ثلث جلی و کوفی خفی بر بالای آن، بیرون ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۳ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های طوماری مادر و بچه، با قلم ثلث جلی و کوفی خفی بر بالای آن، صحن جمهوری اسلامی، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، رقم سیّد­محمد­حسین­موحد، دوره معاصر، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ – ۴ کتیبه­های­کمربندی
این­کتیبه­ها از نظر اصول، شبیه­ کتیبه­های دو طبقه و سه طبقه می­باشند، اما عرض­کتیبه به­دو یا سه قسمت مساوی تقسیم می­ شود. این تقسیم ­بندی بر اساس حروف­کشیده­ای مانند­ (ی) معکوس در متن کتیبه صورت می­گیرد.­ (صحراگرد،۱۳۹۱: ۵۱) حبیب­الله فضایلی درباره­ کتیبه­های­ کمربندی گفته است: «هرگاه نویسنده بخواهد در وسط­کتیبه­، کمربندی قرار دهد گنجانیدن کلمات محتاج دقت بیشتر است و در صورتی کمربندی تشکیل می­ شود که یاء­های مفرد و آخر هر عبارت وجود داشته باشد تا بتواند با نوشتن معکوس آنها (یاء راجعه) کمربند تشکیل دهد. در این مورد باید اول خط وسط (خط­کمربندی ) کشیده شود و سپس حروف و کلمات در بالا و پایین آن منظم شود. (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۱۳۲) کتیبه­ کمربندی ثلث رایج­ترین شیوه از دوره صفوی تا کنون می­باشد، اما در این نوع نیز تنوعاتی وجود دارد، به­عنوان مثال گاهی تقسیم ­بندی عرض­کتیبه به­ صورت مساوی نبوده و قسمت پایین کرسی­بندی کتیبه را بیشتر از بخش یا بخش­های بالاتر در نظر­گرفته­اند. (صحرا­گرد، ۱۳۹۱: ۵۱) در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نمونه­هایی از این دست کتیبه­ها وجود دارد که اغلب آنها به­ صورت دو­طبقه نوشته شده است. استفاده از این کمربندی تقسیماتی را در قاب کتیبه ایجاد می­نماید. در برخی موارد قاب کتیبه به­دو قسمت مساوی تقسیم می­ شود، اما گاهی در اغلب کتیبه­هایی که به­ صورت کمربندی ایجاد شده ­اند، حرف کشیده طوری در قاب قرار گرفته است که فضای بیشتری در قسمت پایین کتیبه ایجاد شده و قسمت کمتر به­بخش بالایی آن اختصاص یافته است. گاهی نیز این تقسیم­­بندی برعکس انجام شده است، یعنی قسمت پایینی فضای­کتیبه­کمتر و قسمت بالای­کتیبه دارای فضای بیشتری می­باشد، از این نمونه می­توان کتیبه نقاره­خانه صحن عتیق را عنوان کرد که در آن از خط ثلث استفاده شده است و حرف کشیده طوری در قاب قرار گرفته است که قسمت پایین عرض قاب به­نسبت قسمت بالای آن کمتر در نظر گرفته شده است. تصویر ۴۴ – ۲٫ نمونه­های دیگر از کتیبه­های­کمربندی در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) در تصاویر ۴۵ – ۲ و ۴۶ – ۲ آمده است.
تصویر۴۴ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های­کمربندی، به­قلم ثلث جلی، نقاره­خانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۵ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های کمربندی، به­قلم ثلث جلی، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۶ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های کمربندی، به­قلم ثلث جلی، ازاره­های صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۵ مصالح مورد استفاده در کتیبه­ها
هنرهای تزیینی که از دیرباز در معماری ایران مورد استفاده قرار گرفته­اند علاوه بر خصوصیات تزیینی و زیبا­سازی در یک بنا نقش مهمی در ایجاد استحکام و مقاومت بخشیدن به­آن نیز داشته اند، زینت­بخشی و آرایش دادن به­ابنیه، به­خصوص ابنیه مذهبی یکی از مراحل مهم در معماری اسلامی محسوب می­ شود و استفاده از موادی مانند: آجر، سنگ، کاشی­،گچ و … همواره مورد استفاده قرار گرفته و حاصل دسترنج هنرمندان و معمارانی می­باشد که برای اعتلای این هنر همواره تلاش داشته و آثار ارزشمندی را از خود به­یادگار گذاشته­اند.
معماری، از برجسته­ترین و شاخص­ترین هنرهای هویت­ساز ایرانی می­باشد، زیرا در آن از بسیاری هنرهای دیگر برای پیام رسانی و ایجاد اثری بی­بدیل استفاده می­ شود. شکوه و زیبایی معماری اسلامی ایران به­تزیینات­آن بستگی داشته، بر همین اساس هنرهای اسلامی، از هنرهای تزیینی و­کاربردی گرفته تا زیباترین بناهای مذهبی دارای اهمّیّت ویژه­ای می­باشند. (اپهام­پوپ، ۱۳۷۳: ۸۸) شکوه و زیبایی معماری ایران به­ ویژه در دوران اسلامی به­تزیین­ و ­آرایش آن بستگی دارد. تزییناتی چون آجرکاری، گچ­بری، کاشی­کاری، حجاری، منبت­کاری، آیینه­کاری و نقاشی در تمام دوران­های اسلامی رواج داشته و در هر دوره­ای با امکانات موجود در آن دوره رشد­کرده است. هنرمندان نیز با بهره­ گیری از انواع نقوش­گیاهی، هندسی و خطاطی بر روی انواع مواد و مصالح ساختمانی به­معماری ایران ارزش والایی بخشیده­اند.(کیانی، ۱۳۷۶: ۹) در مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) نیز که یکی از آثار مهم و تاریخی معماری ایران محسوب می­گردد، از مواد و مصالح تزیینی و کاربردی استفاده زیادی شده است و در آن از بهترین و زیباترین نوع مصالح و تزیینات­کار شده است. با بررسی­های انجام شده در­کتیبه­های این مجموعه زیارتی، از موادی چون آجر، گچ، سنگ، کاشی، چوب، آیینه و فلزات به­عنوان مواد و مصالحی برای ایجاد کتیبه­ها استفاده شده است. در بین این مصالح کاشی و سنگ بیشتر از دیگر مواد کاربرد داشته است.
با بررسی­های صورت گرفته در­کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) می­توان گفت از آجرکاری، گچ­بری، کاشی­کاری، حجاری بر سنگ، منبت­کاری بر چوب، آیینه­کاری و حجاری بر فلزات مانند (طلا و نقره) استفاده شده است به­ طوری­که کتیبه­های بی­شمار و زیبایی با این نوع تزیینات ایجاد گشته است. همچنین کاربرد کاشی بیشتر از بقیه مصالح بوده و پس از آن موادی چون: سنگ ، آجر و گچ بیشتر از بقیه مصالح کار شده است. در زیر مطالبی درباره هر یک از مصالح مورد استفاده در تولید کتیبه­ها آمده است.
۲ – ۲ – ۵ – ۱ آجرکاری
آجر واژه­ای بابلی بوده که ساخت آن را به­مردمان سومر و بابلی­ها نسبت داده­اند، بابلی­ها آجرهای بدون لعاب و لعاب­دار می­ساختند و ­برای­ بالا­رفتن دوام آجر از لعاب استفاده می­کردند. (گلابچی، جوانی­دیزجی، ۱۳۹۲: ۳۳۹) دوران باستان از آجر برای ساخت بنا استفاده شده است. با توجه به­مدارک موجود پیدایش آجر پیش از تاریخ و هزاران سال قبل از آن بوده است. اما صنعت آجر­بندی قبل از هخامنشیان در ایران کامل شد. (زمرشیدی، ۱۳۷۱: ۷۷) از آجر در زیگورات چغازنبیل و کاخ تیسفون نیز استفاده شده است. (استیرلن، ۱۳۷۷: ۸۶) همچنین گفته شده از مهم­ترین و معروف­ترین مصالح ساختمانی که پس از سنگ و خشت در بنایی به­کار گرفته شده آجر می­باشد. هنرمندان آجر­کار و معماران با چیدن آجرها در کنار هم طرح­ها و نقوش زیبایی را ایجاد کرده ­اند که پس از قرون متمادی باعث خیرگی دید مردمان در دوره معاصر نیز می­ شود. می­توان به­دوره سلجوقی اشاره کرد که عصر گسترش و ترقّی هنر آجر­کاری بوده است. هنر آجرکاری و تزیینات آجری از دوره غزنویان به­اطراف ایران آورده شد، در طی چندین سال سلاطین سلجوقی با بهره­ گیری از معماران و هنرمندان شاهکارهای معماری بسیاری را به­وسیله آجر ایجاد نمودند. (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۶ – ۸۵) مطالعه آثار معماری سلجوقیان نشان­دهنده این مطلب است که هنر آجر­کاری بدون وقفه در خلق آثار ارزنده اسلامی نقشی اساسی داشته است. (بمانیان­، ۱۳۹۰: ۹۱۱) با آنکه هنر آجر­کاری و تزیینات آن از دوره غزنویان سرچشمه گرفته بود (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷) اما در دوره سلجوقیان این هنر در ایران متداول شد و به­ صورت اختصاصی و تکامل یافته مورد استفاده قرار­گرفت.­­ (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷؛ مهرپویا، ۱۳۷۶: ۵۶۶؛ بمانیان، ۱۳۹۰: ۱۹۱) می­توان آن را از هنرهای سلجوقی برشمرد. از آجر در تزیینات مناره­ها­ی این دوره­ استفاده­های فراوانی شده است به­ طوری­که در تزیین آن نقوش هندسی و خطوط به­کار رفته است. ­(سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷) در دوره تیموری نیز از آجر­کاری استفاده شده است، این دوره که عصر جنبش و خیزش معماری اسلامی بود­، بسیاری از معماران از جمله غیاث­الدین شیرازی از این فن استفاده نموده و آثار زیبایی را هم سطح با کاشی­کاری پدید آوردند. (مصدقیان، ۱۳۸۴: ۱۹) در دوره ایلخانیان نیز از آجر­کاری برای تزیین بناها استفاده شده است، به­ طوری­که تا دوره صفویه در تزیینات معماری مورد استفاده قرار می­گرفت. اما در دوره صفویه تزیینات متنوع دیگری مانند­کاشی­کاری،­ جایگزین آجرکاری و گچ­کاری دوره­ های قبل­گردید. (کیانی، ۱۳۸۷: ۵ – ۴) از نمونه­های قدیمی که در آن آجر به­عنوان عنصری تزیینی استفاده شده است می­توان به­مسجد تاریخانه دامغان، آرامگاه اسماعیل سامانی در بخارا و مسجد جامع نیریز اشاره داشت. (کیانی، ۱۳۸۷: ۴۴ – ۴۲) همچنین از قدیمی­ترین ابنیه­ای که در مناره آنها از آجر استفاده شده است مسجد تاریخانه­ دامغان ، مسجد­ سمنان، مسجد ساوه، مسجد زواره، مسجد کاشان، مسجد برسیان و… می­باشند. (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷) یکی از جنبه­ های مهم کاربرد آجر در معماری اسلامی ایران، تلفیق نقش ساختاری و تزیینی این عنصر در بناها می­باشد. آجر به­عنوان ماده­ای با قابلیت ­های بصری فراوان از نظر شکل، رنگ، اندازه و فرم در دوره­ های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. (طاووسی، آزادی، ۱۳۸۵: ۲۹) مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع) نیز از هنر آجر­کاری بی­نصیب نمانده است، به­ دلیل قدمت تاریخی که دارا می­باشد نمونه­هایی از هنر آجرکاری دوره های مختلف به­خصوص دوره تیموری در آن نقش بسته است، بیشتر این آجر­کاری­ها در تزیینات همراه با کاشی­کاری به­کار رفته است. به­عنوان نمونه می­توان به­آجرکاری­هایی که در مسجد گوهرشاد وجود دارد اشاره داشت. این آجرها که بر ایوان­های شرقی و غربی مناره­های مسجد نقش بسته است نشان­دهنده استفاده بهینه از آجر می باشند. در تصویر ۴۷ – ۲ نمونه این آجر کاری ها که در ترکیب با کاشی می باشد آمده است.
تصویر۴۷ – ۲٫ نمونه ­ای از تزیینات آجری و کاشی، به­خط کوفی معقلی، ایوان شرقی مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ­تصویر: صحراگرد، ۱۳۹۱: ۹۸.