«محیط زیست، به تمام محیطی اطلاق می‌شود که انسان به طور مستقیم و غیر مستقیم به آن وابسته است و زندگی فعالیت‌های او در ارتباط با آن قرار دارد».^[۱۰۷]
بندسوم- انواع محیط زیست
دانشمندان و کارشناسان محیط زیست معتقدند که محیط زیست به دو بخش تقسیم می‌شود:
الف- محیط زیست طبیعی
«محیط زیست طبیعی به آن بخش از محیط زیست اطلاق می‌گردد که در تشکیل آن بشر نقشی نداشته، بلکه از موهبت‌های خدادادی است و شامل جنگل‌ها، مراتع، کوه‌ها، دشت‌ها، رودخانه‌ها، دریاها، باتلاق‌ها، چشم‌اندازها و … می‌گردد. عوامل تشکیل دهنده‌ی محیط زیست طبیعی، شامل عوامل جاندار (گیاهان و جانوران) و عوامل بی‌جان (خاک، آب و هوا) می‌باشد».^[۱۰۸]
ب- محیط زیست انسانی
«محیط زیست انسانی یا به عبارت دیگر، محیط زیست انسان ساخت، به آن بخش از محیط زیست اطلاق می‌گردد که به دست بشر ساخته شده و زاییده‌ی تفکر او می‌باشد».^[۱۰۹]
ج- آلودگی محیط زیست
۱- تعریف آلودگی
ماده‌ی ۹ قانون حفاظت وبهسازی محیط زیست مصوب ۱۳۵۳، تعریف ذیل را از «آلودگی زیست محیطی»(Environmental Polution) ارائه می‌دهد:
«منظور از آلوده ساختن محیط زیست عبارت است از پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب، هوا، خاک یا زمین، به میزانی که کیفیت فیزیکی، شیمیایی یا بیولوژیک آن را به طوری که زیان‌آور به حال انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان و یا آثار و ابنیه باشد، تغییر دهد».
^[۱۱۰]
۲- انواع آلودگی
آلودگی‌های زیست محیطی، انواعی دارند که مهم‌ترینِ آنها عبارتند از:
۱-۱ آلودگی‌های هوا
۱-۲- آلودگی آب
۲-۲- آلودگی خاک
۳-۲ - آلودگی صوت
۴-۲ - آلودگی شیمیایی
۵-۲ - آلودگی هسته‌ای.^[۱۱۱]
علاوه بر آلودگی‌های زیست محیطی، عامل تأثیرگذار دیگر بر محیط زیست، «انهدام زیست محیطی» ( (Environmental Degradation است که شامل نابودی و انهدام جنگل‌ها، مراتع، گیاهان، گونه‌های وحشی و سایر مظاهر طبیعی و زیستی می‌باشد.^[۱۱۲]
فصل دوم- نگاهی به وضعیت محیط زیست
بررسی اجمالی سرگذشت انسان نشان می‌دهد که تعامل بشر به عنوان جزئی از طبیعت با محیط پیرامونش، سه مرحله را شامل می‌شود؛ این سه مرحله عبارتند از: دوران تسلط طبیعت بر انسان، دوران تسلط انسان بر طبیعت و دوران تعامل و همگرایی انسان و طبیعت.
دوره‌ی اول در بر گیرنده‌ی عصری است که در آن بشر کاملاً مقهور طبیعت بوده و قادر نبوده دخل و تصرفی در طبیعت انجام دهد. در این دوره که با پیدایش و آفرینش انسان شروع می‌شود، اگر بشر تصرفی جزئی هم در طبیعت و محیط زیست خود داشته است، ضرری نداشته و طبیعت به راحتی این تصرفات را تحمل، جبران و بازسازی کرده است؛ به طوری که می‌توان گفت، در این دوره، محیط زیست به صورت بکر و دست نخورده باقی ماند.
در مقایسه با دوره‌ی اول، دوره‌ی دوم از زندگی انسان را شاید بتوان دوران غلبه و تسلط انسان بر محیط زیست دانست. این دوره، عصر ایجاد تمدن‌های صنعتی است. بشر با دستیابی به صنعت ماشینی و به وجود آوردن کارخانه‌های کوچک و بزرگ، رابطه‌ی خود را با طبیعت متحول کرد؛ بدین صورت که برای افزایش تولید، منابع بیشتری را مورد بهره‌برداری قرار داد و در نتیجه صدمات بیشتری را به طبیعت وارد کرد و در اثر این امر، طبیعت رو به تخریب و نابودی گذاشت.

در این دوره، بشر این امکان را یافت که با تصرفات بی‌رویه «تعادل اکولوژیک»((Ecology Balance طبیعت را بر هم زده و علاوه بر تخریب محیط زیست، آلودگی آن را نیز موجب شود.^[۱۱۳] رفتار او در این دوره به گونه‌ای بود که فکر می‌کرد مالک زمین است، نه ساکن آن؛ لذا پیشرفت خود را، پیروزی به حساب آورد، حتی اگر این پیروزی، تخریبِ بخش‌هایی از محیط زیست و طبیعت را در پی داشته باشد.^[۱۱۴] روند این تخریب و آلودگی زیست محیطی برای طبیعت غیر قابل تحمل، غیر قابل جبران و غیرقابل بازسازی بود؛ انواع آلودگی‌های آب، خاک، هوا، صوتی، شیمیایی، هسته‌ای، دریایی و … آثار زیانباری را برای انسان و محیط زیست داشت، به طوری که طی سال‌های اخیر به صورت بحرانی بزرگ در آمد و زنگ خطر را برای بشر به صدا در آورد.^[۱۱۵] مروری بر حوادث یک قرن اخیر، عمق این فاجعه را بیشتر نمایان می‌کند. اگر چه دسترسی انسان‌ها به تکنولوژی پیشرفته، زندگی را آسان کرده، اما استفاده‌ی نابجا و بی‌رویه از آن، عوارض مرگباری را نیز در پی داشته است. کشف بسیاری از عناصر جدید برای مبارزه با بیماری‌ها و عوارض ناشناخته شده است؛ برای مثال اثر بعضی از «آفت‌کش‌ها»( Pesticide)
همچون «د.د.ت».^[۱۱۶] و «آدرنالین» تا ۱۵ سال در محیط پایدار می‌ماند.^[۱۱۷] که همین امر باعث می‌شود به تدریج این عناصر وارد چرخه‌ی غذایی انسان شوند.در این دوره، کشف و استخراج بی‌رویه‌ی منابع طبیعی، همچون انرژی‌های فسیلی، علاوه بر این که حقوق نسل‌های آینده را به مخاطره انداخت، باعث آلودگی فراوان آب، خاک،هوا ودریا شد؛ آلودگی‌هایی همچون: ورود گاز کربنیک یا دی‌اکسید کربن (Carbon Dioxide) (CO2) و منواکسید کربن (Carbon Monoxide) (CO)^[118] در اثر ورود سوخت‌های فسیلی به محیط زیست،ریزش بیش از پیش فضولات کارخانه‌ها وسموم مختلف در دریاها و رودخانه‌ها^[۱۱۹]، غرق نفت‌کش‌های غول‌پیکر و وارد شدن مواد نفتی و آلاینده‌های دیگر به دریا^[۱۲۰]، سوانح و رخدادهای هسته‌ای^[۱۲۱]، جنگ‌های اتمی^[۱۲۲]، سوانح شیمیایی^[۱۲۳] و استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ‌ها^[۱۲۴]،
استفاده از محیط زیست به عنوان ابزار جنگی^[۱۲۵]، «گرم شدن کره‌ی زمین»( (Global Warning^[126].
«تخریب لایه‌ی اُزن» Depletion of) Ozone Layer)^[127]، پدیده‌ی «ال نینو»(El Nino) ^[۱۲۸]، «تغییرات آب و هوایی»( (Climate Changes^[129]، «باران‌های اسیدی»( (Acid Rain ^[۱۳۰]، انفجار جمعیت( Population Explosion) ^[۱۳۱]، نابودی جنگل‌ها و گونه‌های نادر گیاهی و جانوری^[۱۳۲] … همه وهمه به یک «فاجعه‌ی زیست محیطی» (Environmental Disaster) بدل شد که آینده‌ی تنها کره‌ی مسکونی را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است. دوره‌ی سوم، عصر آگاهی تعامل و همزیستی با طبیعت و محیط زیست است. گسترش آلودگی‌های زیست محیطی موجب شد که در برخی از کشورهای پیشرفته و صنعتی و سپس در سطح جهان اقداماتی برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست صورت گیرد^[۱۳۳]. بر این اساس دهه‌ های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ را باید دوره‌ی بیداری و آگاهی در زمینه‌ی محیط زیست دانست.^[۱۳۴] در این دوره بشر به علایم تهدید کننده‌ی حیات پی برد و دریافت که برای نابودی حیات و زندگی در کره‌ی زمین، دیگر احتیاجی به برخوردهای نظامی و به کارگیری سلاح‌های مخرب غیر متعارف که آثار تخریبی گسترده دارند، نیست. بلکه اگر شیوه‌ی زندگی و روش‌های تولید و مصرف را تغییر ندهد، به همان اندازه یا بیشتر، نابودی را به دنبال خواهد داشت. به همین جهت علاوه بر اقداماتی که دولت‌ها به تنهایی در جلوگیری از گسترش بحران انجام دادند، به همکاری‌های گسترده‌ی بین‌المللی نیز روی آوردند. همین طور جنبش‌های مردمی و«سازمان‌های غیر دولتی» .(Non-Governmantal Organization) (NGOs)^[135] نیز در کشورهای غربی فعال شدند و زنگ خطر نابودی محیط زیست را در دنیا به صدا در آوردند. توجه به محیط زیست در این دوران به حدی رسید که فقط در سال ۱۹۷۲ حدود ۳۰۰ کتاب در مورد محیط زیست در آمریکا نوشته شد.^[۱۳۶]
بدین ترتیب، فکر ایجاد رابطه‌ای جدید با طبیعت و محیط زیست در افکار شکل گرفت. پایه‌ی این فکر، این است که مواهب طبیعی مورد استفاده‌ی بشر، پایان‌ناپذیر نیست و علاوه بر این، ضایعاتی که بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت به آن وارد می‌کند، می‌تواند حیاتِ نسل حاضر و نسل‌های بعدی را در معرض خطر قرار دهد. بنابراین، اگر از طبیعت بهره‌برداری می‌کنیم، این بهره‌برداری باید به گونه‌ای باشد که باعث از میان رفتن این مواهب نشده، ضامن حفظ آن برای نسل‌های آینده شود.^[۱۳۷]
گفتاراول: قواعد کلی مسئولیت حاکم بر آلودگی‌های جوی
بنداول- قاعده Sic utere:
پیش‌بینی مسئولیت قهری به عنوان یک ابزار پیشگیرانه موثر در حوزه محیط زیست محسوب می‌شود.^[۱۳۸] مسئولیت قهری یا مسئولیت مدنی به معنای خاص هنگامی است که شخص از تعهدهای قانونی و عمومی سرپیچی می‌کند.^[۱۳۹] بنابراین، در صورتی که شخصی در اثر ایجاد آلودگی هوا به دیگری خسارت وارد می‌کند موظف به جبران خسارات وارده خواهد بود. ممنوعیت انجام اقداماتی که باعث انتشار دود و آلودگی هوا می‌شد سابقه‌ای طولانی داشته و زمینه‌های آن را می‌توان در قواعد حقوق رم یافت. برابر قاعده معروف «حق خود را چنان اعمال کن که سبب اضرار غیر نگردد» Sic utere tuo) (alienum non laedas و بر اساس این قاعده در حقوق قدیم مالک مسئول دود یا بویی بود که سبب ورود خسارت به اموال و اشخاص می‌گردید.^[۱۴۰]
الف - قاعده مزاحمت‌های ناشی از مجاورت
قاعده دیگری که می‌توان آن را در سنت‌های حقوقی فرانسه یافت، ریشه در «نظریه مزاحمت‌های غیر عادی ناشی از مجاورت» یافت((Trouble anormal de voisinage. این نظریه ریشه در تاریخ یک جانشینی انسانی داشته و در پرتو «حقوق همسایگی» یا همجواری توسعه یافته است. در زمینه مقابله با آلودگی هوا و مشکلاتی از این دست نیز این نظریه و قاعده نقشی اساسی دارد. بر اساس این تئوری، مزاحمت‌های ناشی از مجاورت شامل کلیه اقداماتی می‌شد که باعث ایجاد مزاحمت نسبت به مجاورین می‌گردید. این مزاحمت‌ها در مورد هوا می‌توانست شامل اقدامات آلوده کننده‌ای نظیر انتشار دود، بو، ذرات گرد و غبار، سر و صدا و غیره … گردد، که به دنبال آن مسئولیت مدنی شخص مالک یا مجاور مطرح می‌گردید.^[۱۴۱] در رویه قضایی فرانسه موارد متعددی تحت عنوان مزاحمت‌های غیر عادی ناشی از مجاورت مورد شناسایی واقع شده است.^[۱۴۲] برای مثال، می‌توان به مواردی چون ممنوعیت کاهش امکان دید بر مناظر،^[۱۴۳] (حق منظر)، جلوگیری از کاهش امکان تابش آفتاب و نور^[۱۴۴] (بهره‌مندی از نور کافی)، ممنوعیت ایجاد آلودگی‌های صوتی و ارتعاشات^[۱۴۵] و همچنین پارس مداوم سگ‌ها در طول سال^[۱۴۶] (آلودگی صوتی و حق بر آرامش) و نظایر آن اشاره نمود.^[۱۴۷] در این میان از جمله موارد مربوط به آلودگی هوا می‌توان به خسارات ناشی از انتشار بو و دودهای آلاینده از بخاری‌ها و تأسیسات حرارتی اشاره نمود.^[۱۴۸]
ب - شرایط و روش‌های جبران خسارات ناشی از آلودگی
۱- لزوم ورود خسارات ناشی از آلودگی
ضرر یا خسارت در حوزه حقوق محیط زیست مفهوم وسیع‌تری از تلقی رایج از ضرر در حوزه مسئولیت مدنی دارد.^[۱۴۹] این امر به نوبه خود، مسائل بغرنج و پیچیده حقوقی مربوط به تعیین زیان دیده، ارزیابی خسارات و چگونگی جبران آنها را نیز مطرح می‌کند. این خسارات در زمینه آلودگی هوا می‌تواند شامل مواردی نظیر:
الف)- آسیب به اموال: ‌مانند ورود خسارات به محصولات کشاورزی ناشی از ذرات گرد و غبار و باران‌های اسیدی، همچنین آسیب به حیوانات، تیرگی و فرسودگی ساختمان‌ها.
ب)- آسیب به سلامتی: مانندبیماری‌های تنفسی، قلبی و عروقی و مسمومیت ناشی از گاز.
ج)- از دست رفتن منفعت مسلم: مانند عدم امکان بهره‌برداری بهینه از محصولات کشاورزی، کاهش تولیدات باغی در اثر آسیب به برگ‌ها و غیره …
ح)- آسیب به عناصر محیط زیست: نظیر گیاهان و جانوران و عناصر بی‌جان باشد.
احراز مسئولیت آلوده کننده فرع بر ورود خسارت است و در صورتی می‌توان اقدام به اقامه دعوای مسئولیت علیه آلوده کننده هوا نمود که از اقدامات نامشروع وی خسارتی وارد شده باشد. رویه قضایی ایران و فرانسه سرشار از آرایی است که برای ارتکاب برخی از اعمال خسارت‌زای ناشی از آلودگی هوا مسئولیت فعل ناشی از این قسم از آلودگی را بار نموده است.^[۱۵۰]
۲- ارتکاب فعل آلاینده (فعل زیانبار)
مطابق اصول و قواعد مسئولیت مدنی ارتکاب هر فعلی که منجر به ورود خسارت گردد الزاماً به معنای مسئولیت مدنی شخص مرتکب نخواهد بود. بلکه علاوه بر وارد نمودن زیان باید آن عمل نامشروع باشد. بنابراین، در خصوص آلودگی هوا، در صورتی انجام اقدامات آلاینده مسئولیت شخص را به دنبال خواهد داشت که عمل غیر قانونی و نامشروع بوده و خسارت از آن عمل ناشی شده و فعل زیانبار تحت یکی از عناوین معاف کننده قرار نگیرد.
در رویه قضایی ایران و فرانسه ا فعال زیا نبار در زمینه خسارات ناشی از آلودگی هوا شامل موارد ذیل می‌شوند:
الف- از بین رفتن و کاهش تولید محصولات زراعی و باغی در اثر نشستن گرد و غبار ذرات منگنز ناشی از دستگاه‌های سنگ‌شکن معدن.^[۱۵۱]
ب- آلودگی هوای ناشی از ذرات سیمان^[۱۵۲]۰
ج- خسارات مربوط به بوهای بد ناشی از رستوران‌ها^[۱۵۳].
ح- خسارات ناشی از سیستم تهویه آشپزخانه‌ها که باعث انتشار بو، دود و ذرات بطرف همسایگان می‌گردد.^[۱۵۴]
د- خسارات ناشی از انتشار دود از راه‌های هوایی (دودکش‌های) پشت بام‌ها^[۱۵۵]۰
ذ- انتشار گرد و غبار و دود ناشی از کارخانه‌های سیمان^[۱۵۶]۰
ر- بوها، دودها و ذرات منتشره از کارگاه‌ها^[۱۵۷]۰
ز- آثار ذرات کربن ناشی از انبارهای سوخت^[۱۵۸]۰
ط- دودهای مضر ناشی از کارخانجات و صنایع^[۱۵۹] ۰مانند آلودگی هوای اطراف منازل مسکونی و مزارع ناشی از ذوب سرب و فعالیت‌های معدنی مانند گداخت مواد
ظ- خسارات ناشی از ذرات منتشره از ترافیک شدید شوارع عام که بر اموال می‌رسد. و کامیون‌هایی که شن و ماسه بیش از ظرفیت حمل می‌کنند.^[۱۶۰]۰
و- انتشار بیش از حد بوها در اثر نقاشی ساختمان‌ها و «بوهای بد کمتر اسیدی»^[۱۶۱]۰ که از اتاق نقاشی یک گاراژ منتشر می‌شود.^[۱۶۲]