۲ – ۲ - ۳ - ۳ – ۱ الواح ترنجی
در این نوع از کتیبهها، متن داخل ترنج نوشته می شود. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۳) همانطورکه گفته شد در بعضی از این الواح، کرسی خط با توجه بهشکل قاب کتیبه تغییرکرده و حروف در داخل آن چیدمان میشوند. تعداد بسیار زیادی از این دست کتیبهها که اغلب به صورت تک کلمه و یا جملهکوتاهی داخل ترنج نوشته میشوند، در ابنیه مذهبی از جمله درحرم مطهر امام رضا (ع) کار شده است. الواح مذکور در قسمت هایی از این مکان زیارتی مانند: ازارهها، منارهها، گنبد و… نقش بستهاند. اکثر این کتیبهها با خطوط ثلث و نستعلیق شکل گرفته است. در تصویر ۲۳ – ۲ ، ۲۴ – ۲، ۲۵ – ۲ و ۲۶ – ۲ نمونههایی از این کتیبهها آمده است.
تصویر ۲۳ – ۲٫ نمونه ای از الواح ترنجی، قسمتی از ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، ۱۲۸۸ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۲۴ – ۲٫ نمونه ای ازالواح ترنجی، ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، ۱۲۷۷ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۲۵ – ۲٫ نمونه ای از الواح ترنجی، ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، محمد موسوی، قاجار، مأخذتصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
تصویر ۲۶ – ۲٫ نمونه ای از الواح ترنجی، ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره قاجار، مأخذ تصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ - ۳ - ۳ – ۲ الواح شمسهای (مدور)
در اینگونه لوحها، نوشته حالتی مدور بهخود گرفته و به صورت دایره و یا بیضی ترکیب می شود، در این الواح، متن مورد استفاده گاه دارای قابی دایره شکل و یا بیضی شکل بوده و گاهی بدون در نظر گرفتن قاب فقط ترکیب میگردد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۴) نمونههایی چند از این الواح در حرم مطهر دیده می شود که متن آنها در برخی موارد در بردارنده اسماءالله بوده و یا بخشی از آیات قرآنی یا شهادتین را دربردارند و به صورت تک لوح و یا تکرار چند لوح بر روی بنا دیده میشوند. از ایندست کتیبهها در نقاط مختلفی از حرم مطهرکار شده است. در تصویر ۲۷ – ۲، ۲۸ – ۲ و ۲۹ – ۲ نمونه ای از این کتیبهها دیده می شود.
تصویر۲۷ – ۲٫ نمونه ای از الواح شمسهای، قسمت بیرونی ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۲۸ – ۲٫ نمونه ای از الواح شمسهای، رواق دارالهدایه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۱.
تصویر۲۹ – ۲٫ نمونه ای از الواح شمسهای، مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، ۱۳۴۵ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ - ۳ - ۳ – ۳ الواح هندسی
الواح هندسی داخل نقوش و قابهای هندسی قرار میگیرند. نمونه ای از این الواح در ته ستون پایه غرفههای صحن مسجدگوهرشاد وجود دارد که با خطکوفی تزیینی نوشته شده و به صورت لوح هندسی می باشد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۴) گفته شده در الواح کتیبهای مسجد گوهرشاد گرچه از خط ثلث استفاده شده است اما نوع ترکیببندی خطوط بسیار شبیه کتیبههای کوفی میباشد. برای نمونه، الواح مدوری که دارای خط ثلث و ترکیبی از نقوش هندسی میباشند، شبیه کتیبههای کوفی میباشد که در دوره ایلخانی و سلجوقی کاربرد داشته، اما این روش استمرار نیافته است. نقطه اوج آن در دوره تیموری بوده و در دوره صفوی دیگر شاهد آن نیستیم، یکی از علل عدم دوام این نوع ترکیببندی شاید این باشدکه خط ثلث بهعلت داشتن دور بیشتر و ظرافت حروف، مانند خطکوفی قابلیت زیادی برای ترکیب با نقوش هندسی و تزییناتی که برپایه خطوط عمودی و افقی میباشد را نداشته و بههمین دلیل گمان میرود که این الواح در دوره صفوی رو بهافول گذاشته و در این دوره بیشتر از خطکوفی برای اینگونه قاببندیها استفاده شده است. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۴) از اینگونه الواح در قسمت هایی از حرم مطهر امام رضا (ع) کار شده است. البته استفاده وکاربرد این الواح بهنسبت لوحهای ترنجی و شمسهای کمتر میباشد، شاید یکی از دلایل کمتر بودن این نمونه لوحها در حرم مطهر افولی باشد که در دوره صفوی شاهد آن بودیم و یا عدم انطباق کمتری که خطوط ثلث و نستعلیق با آن داشتند، بههمین دلیل نسبت استفاده لوحهای هندسی از دیگر نمونههای مذکور بسیار کم میباشد. در تصاویر ۳۰ – ۲ ، ۳۱ – ۲ و ۳۲ – ۲ نمونه ای از این کتیبهها آمده است.
تصویر۳۰ – ۲٫ نمونه ای از الواح هندسی بهخط کوفی، پایه غرفههای صحن مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۳۱ – ۲٫ نمونه ای از الواح هندسی بهخط نستعلیق منقوش بردرب چوبی، داخل ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۳۲ – ۲٫ نمونه ای از الواح هندسی بهخط نستعلیق، رواق توحیدخانه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره قاجار، مأخذتصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ ترکیب خط درکتیبه
کتیبهها از نظر خط نیز ترکیببندی میشوند، در این بخش بهنوع قرارگیری خط درکتیبه وکرسیبندی آن پرداخت می شود. مهدی صحراگرد خطوط ثلث در کتیبهها را از منظر ترکیب بهچهار دسته کلی تقسیم نموده است که شامل: کتیبههای تک سطری، کتیبههای مادر و بچه،کتیبههای طوماری دو طبقه و سه طبقه وکتیبههایکمربندی میباشند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۵۰ – ۴۷) ایندستهبندی می تواند برای خطوط دیگر نیز لحاظ شود، در ادامه کتیبه های موجود در این مجموعه زیارتی مورد بررسی قرار گرفته است.
۲ – ۲ – ۴ – ۱ کتیبههای تک سطری
این نوع از کتیبهها بیشتر شبیه بهخطکتابت میباشند و درآنها متن فقط در یک سطر نوشته می شود، در این شیوه حروف عمود مانند «الف» دیگر بیش از اندازه بلند نیست، بههمین دلیل امکان نوشتن متنکتیبه در دو یا سه سطر فراهم نمی باشد. این شیوه ازکتیبهنگاری در قرن هشتم هـ رایج بود و در دوره های بعدی نیز مورد استفاده قرارگرفت، اما کاربرد آن بستگی بهمحل نصبکتیبه داشت. کتیبهنگاری ثلث با این شیوه ایجاد گردید و بعدها تنوع و تکامل یافت. خطوطی مانند محقق را با این شیوه مینویسند، زیرا این خط از لحاظ ساختار، مانند ثلث قابلیت تغییر در ترکیب کتیبه را دارا نمی باشد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۷) در مجوعه زیارتی امام رضا (ع) کتیبههایی از این دست دیده می شود که با خطوطی چون: ثلث، کوفی و نستعلیق شکل گرفتهاند، اما نسبت اینکتیبهها بهکتیبههای دیگر مانند دو طبقه، سه طبقه وکمربندیها در حرم مطهر کمتر میباشد. نمونههایی از ایندستکتیبهها بر رویکاشیهای ازاره اطراف مرقدمطهر از دوره خوارزمشاهیان نصب میباشد، همچنین میتوان کتیبههاییکه درتهستون غرفههای صحن مسجد گوهرشاد وجود دارد را عنوان نمود. در تصویر ۳۳ – ۲ ، ۳۴ – ۲، ۳۵ - ۲ و ۳۶ – ۲ نمونههایی از این کتیبهها آمده است.
تصویر۳۳ – ۲٫ نمونه ای کتیبه تک سطری از کاشیهای زرینفام برجسته اطراف بقعه مبارک بهخط ثلث آمیخته بهرقاع آبی رنگ، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
تصویر۳۴ – ۲٫ نمونه ای کتیبه تک سطری بهخط نستعلیق داخل ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، ۱۳۹۹ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنر آستان قدس رضوی.
تصویر۳۵ – ۲٫ نمونه ایکتیبه تک سطری بهخط ثلث، ته ستون غرفههای صحن مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: صحراگرد، ۱۳۹۱: ۱۶۹.
تصویر۳۶ – ۲٫ نمونه ای کتیبه تک سطری بهخط نسخ،کاشیهای هشت ضلعی ازارههای حرم مطهر، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، موزه آستان قدس رضوی، مأخذتصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ – ۲ کتیبههای طوماری دوطبقه و سهطبقه
این نوع از کتیبهها بیشتر از یک خط کرسی را در برمیگیرند و متن آن بر روی دو یا سه کرسی مینشیند. در بیشتر کتیبههای دوره تیموری و پس از آن، از این روش در کتیبهنویسی استفاده شده است. با این روش از کتیبهنویسی میتوان کلمات بیشتری را در طول محدود یک کتیبه گنجاند، به طوریکه تمام عرض کتیبه پر می شود. آندسته از کتیبههاییکه متن آنها به صورت منظم در عرضکتیبه بر دو مرتبه کرسی بنشیند را کتیبه دوطبقه و اگر بر سه مرتبه کرسی مجزا استوار باشد ،کتیبه سه طبقه نامیده میشوند. این نوع از کتیبهها انواع مختلفی دارند و در طی زمان شکلهای متنوعی از آن نگاشته شده است. در بعضی از آنها گاه ترکیبی از کتیبههای مادر و بچه و دو طبقه دیده می شود، در این کتیبهها متن اصلی در دو طبقه به صورت فشرده با حروف افراشته و الفهایی بلند نوشته می شود و در فضای خالی قسمت بالای کتیبه خط فرعی گنجانده می شود. بهترین نمونههای این شیوه مربوط بهدوره تیموری میباشد. تنظیم کردن کلمات در این نوع از کتیبهها قواعد مشخصی نیز دارد، نخست اینکه در هر طبقه خطکرسی طبق اصول رعایت شده و حروف وکلمات در هر طبقه با هم برابر بوده و باید روبهروی هم درکتیبه قرارگیرند و بر طبق اصول خط مورد نظر برکرسی استوار باشند، دومین موردکه باید در نظرگرفته شود رعایت تقدم و تأخر در تنظیم متن میباشد، به طوریکه کاتب اگرچه کلمات را بالای هم مینویسد نباید از خوانایی متن کم کند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۹) درباره این نکته در کتاب تحفه المحبین تأکید شده و چنین آمده است: «و آن خط را شاید که بر بالای همدیگر نویسند و در یک سطر جایز است که سه طبقه نوشته شود و در هر سه طبقه رعایت کرسی به نوعی بنماید که مخالف اصول و قاعده واقع نشود و باید که از اصول ثلث و محقق بیرون نباشد و در این خط رعایت تناسب امری کلی است و میباید در ترکیبی که مینویسد رعایت الفاظ چنان بکندکه با آنکه در یک سطر سه مرتبهکرسی جایز است و از دو مرتبه خودکمتر نیست تقسیم و تأخیر واقع نگردد.» (سراجشیرازی، ۱۳۷۶: ۱۴۵) میتوان گفت که خوانا بودن و رعایت تناسب در کتیبه یکی از اصول مهمی است که باید در تمام طول سطر مورد توجه قرارگیرد. همچنین در کتاب تعلیم خط نیز درباره خوانا بودن کتیبهها تأکید شده است و گفته شده: «اکثر کتیبهنگاران آسان خوانی و واضح بودن آن را کمتر رعایت کرده اند، ولی نگارنده را عقیده بر ضرورت و لزوم آن است و کاتب باید سعیکند بههرحال حروف و کلمات را مقدم و مؤخر نسازد و هریک را به جای خود قرار دهد و حتیالامکان از فشرده و متداخلِ تنگ در تنگ خودداری نماید، زیرا کتیبهی مطلوب و مرغوب آن است که از همه نظر و جهات ملایم طبع و موافق ذوق سلیم بوده باشد.» (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۳۲) شیوهای که از دوره تیموری رواج پیدا کرد، کتیبههای دو طبقه خط ثلث بود که در آن یک خط کوفی خفی نیز وجود داشت، این شیوه در دوره صفوی متحول شده و خط خفی آن حذف شد. با توجه بهاینکه قسمت بالای کتیبه فضای بیشتری را شامل میشد طبقه سومی هم بهکتیبه اضافه شد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۹) اما اگر کاتب هنگام نوشتن کتیبه خط کرسی را در نظر نگیرد، به طوریکه ظاهرکتیبه بههم پیچیده و گره خورده دیده شود این گونهکتیبهها دیگر دوطبقه و سه طبقه عنوان نمیشوند. بهگفتهی مهدی صحراگرد اصطلاح ((مُقتَرِن))[۱۶] برای این دست از کتیبهها استفاده می شود. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۵۰)
نمونه کتیبههای دوطبقه وسه طبقه در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) بهوفور دیده می شود. اینکتیبهها که اغلب با خط ثلث نگاشته شده اند در قسمت های مختلفی از این مجموعه زیارتی نصب میباشند. از نمونههای قابل ذکر دوطبقه و سه طبقه میتوان کتیبههایی از جعفر بایسنغر از دوره تیموری، علیرضا عباسی و محمدرضا امامی اصفهانی از دوره صفویه و کتیبههایی از خوشنویسان دوره معاصر مانند: محمدحسین موحد را میتوان عنوان نمود که در قسمت های مختلفی از این مجموعه زیارتی کار شده است. در تصویر ۳۷ – ۲، ۳۸ – ۲، ۳۹ – ۲ و ۴۰ – ۲ نمونههایی از این کتیبهها آمده است.
تصویر۳۷ – ۲٫ نمونه ای از کتیبه طوماری دوطبقه بهخط ثلث، ایوان ساعت صحن عتیق، رقم علیرضا عباسی، دوره صفویه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
صویر۳۸– ۲٫ نمونه ای از کتیبه طوماری دوطبقه بهقلم نستعلیق، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳٫
تصویر۳۹ – ۲. نمونه ای از کتیبه طوماری دوطبقه بهقلم ثلث با نوشته خفی بهقلم کوفی تربیعی بر بالای آن، ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، ۱۳۹۴ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستانقدس رضوی.
تصویر۴۰ – ۲٫ نمونه ای از کتیبه دو طبقه بهخط ثلث، داخل صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمدحسین موحد، دوره معاصر، مأخذتصویر: نگارنده، آذر ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ – ۳ کتیبههای طوماری مادر و بچه
در اینگونه از کتیبهها متن اصلی با خطی درشتتر نوشته شده و متنی با خط و رنگ دیگر در بالای خط اصلی قرار میگیرد، اصطلاح مادر و بچه را حبیبالله فضایلی در کتاب تعلیمخط عنوانکرده است. درباره آن چنین گفته: «اگر لازم شود که خط کوفی همراه ثلث بنویسند چنانکه در کتیبههای متقدمان دیده می شود خط کوفی را بهقلم ریزتر بالای ثلث مینگارند، به طوریکه از لابهلای فراشتههای ثلث بگذرد و اینگونهکتیبه بهاصطلاحکاشیکاران (مادر و بچه) نام دارد.» (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۱۳۲) بهگفته حبیبالله فضایلی چندین نمونه از اینکتیبهها بهخط ایشان نگاشته شده که در بعضی از آنها از خط نستعلیق هم استفاده شده است، یعنیکتیبههای مادر و بچهای که با سه نوع خط ایجاد شده و چنین آورده که اینگونه از کتیبهها از متقدمان دیده نشده است. (همان: ۱۳۲) در این نمونه از کتیبهها که در اغلب آنها از قلم ثلث جلی بهعنوان خط اصلی استفاده می شود، خط دومی که اغلب کوفی میباشد در یک سطر از بالای کتیبه با رنگی متفاوت نوشته می شود. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۷) در این کتیبهها از خطوط مختلف برای نوشتن متن کتیبه استفاده می شود. گفته شده میتوان از ترکیب خطوط مختلف مانند: محقق، نسخ و ثلث بهعنوان خط دوم در کتیبههایی که خط اصلی آنها ثلث میباشد استفاده نمود، مانند کتیبههایی که در امامزاده محروق نیشابور از قرن دهم هـ وجود دارد که ترکیبی از ثلث و نسخ میباشد، کتیبهی سر در مقبره ابومسعود اصفهان که ترکیب ثلث و محقق بوده و کتیبه رباط ابش در شیراز که ترکیب ثلث و ثلث می باشد و متن خط دوم بیشتر متفاوت میباشد، گاه آیهای از قرآن در آن نوشته می شود که می تواند ادامه متن اصلی باشد و در موارد معدودی همان متن اصلی تکرار می شود. مانندکتیبهی محراب مدرسه رکنیه یا محراب مسجد جامع یزد. از رایجترین نوع ترکیببندی در خط ثلث، قلم کوفی میباشد که بیشتر از نوع کوفی تربیعی استفاده میگردد، زیرا ساختار این نوع کوفی بهنحوی است که الفهایی را دارا میباشد که بالای آن مربع شکل بوده و می تواند فضای خالی بالای کتیبه را پرکند و فضای یکنواختی از سواد و بیاض ایجاد نماید. مهمترین علت استفاده از خط دوم در این نوع از کتیبهها پرکردن فضای خلوت بالای کتیبه میباشد، تا تعادلی در ترکیبکتیبه ایجاد گردد. (صحراگرد،۱۳۹۱: ۴۷) در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نمونهکتیبههای مادر و بچه بسیاردیده می شود، در کتیبههای این مجموعه بیشترین خطی که بهعنوان قلم اصلی در نظر گرفته شده است خط ثلث میباشد که با خطوط فرعی چون کوفی ترکیب شده است. از ایندست میتوان کتیبههایی را در صحن عتیق، صحن نو، صحن کوثر و صحن جمهوری اسلامی عنوان نمود که اغلب در پیشانی بناها و بر بالای ازارهها نصب میباشند. در تصویر ۴۱ – ۲، ۴۲- ۲ و ۴۳ – ۲ نمونههایی از این کتیبهها آمده است.
تصویر۴۱ – ۲٫ نمونه ای از کتیبههای طوماری مادر و بچه، با قلم ثلثجلی و کوفیخفی بر بالای آن، سردر ایوانمقصوره مسجدگوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم بایسنغرمیرزا، ۸۲۱ ق، مأخذ تصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۲ – ۲٫ نمونه ای از کتیبههای طوماری مادر و بچه، با قلم ثلث جلی و کوفی خفی بر بالای آن، بیرون ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۳ – ۲٫ نمونه ای از کتیبههای طوماری مادر و بچه، با قلم ثلث جلی و کوفی خفی بر بالای آن، صحن جمهوری اسلامی، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم سیّدمحمدحسینموحد، دوره معاصر، مأخذتصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ – ۴ کتیبههایکمربندی
اینکتیبهها از نظر اصول، شبیه کتیبههای دو طبقه و سه طبقه میباشند، اما عرضکتیبه بهدو یا سه قسمت مساوی تقسیم می شود. این تقسیم بندی بر اساس حروفکشیدهای مانند (ی) معکوس در متن کتیبه صورت میگیرد. (صحراگرد،۱۳۹۱: ۵۱) حبیبالله فضایلی درباره کتیبههای کمربندی گفته است: «هرگاه نویسنده بخواهد در وسطکتیبه، کمربندی قرار دهد گنجانیدن کلمات محتاج دقت بیشتر است و در صورتی کمربندی تشکیل می شود که یاءهای مفرد و آخر هر عبارت وجود داشته باشد تا بتواند با نوشتن معکوس آنها (یاء راجعه) کمربند تشکیل دهد. در این مورد باید اول خط وسط (خطکمربندی ) کشیده شود و سپس حروف و کلمات در بالا و پایین آن منظم شود. (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۱۳۲) کتیبه کمربندی ثلث رایجترین شیوه از دوره صفوی تا کنون میباشد، اما در این نوع نیز تنوعاتی وجود دارد، بهعنوان مثال گاهی تقسیم بندی عرضکتیبه به صورت مساوی نبوده و قسمت پایین کرسیبندی کتیبه را بیشتر از بخش یا بخشهای بالاتر در نظرگرفتهاند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۵۱) در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نمونههایی از این دست کتیبهها وجود دارد که اغلب آنها به صورت دوطبقه نوشته شده است. استفاده از این کمربندی تقسیماتی را در قاب کتیبه ایجاد مینماید. در برخی موارد قاب کتیبه بهدو قسمت مساوی تقسیم می شود، اما گاهی در اغلب کتیبههایی که به صورت کمربندی ایجاد شده اند، حرف کشیده طوری در قاب قرار گرفته است که فضای بیشتری در قسمت پایین کتیبه ایجاد شده و قسمت کمتر بهبخش بالایی آن اختصاص یافته است. گاهی نیز این تقسیمبندی برعکس انجام شده است، یعنی قسمت پایینی فضایکتیبهکمتر و قسمت بالایکتیبه دارای فضای بیشتری میباشد، از این نمونه میتوان کتیبه نقارهخانه صحن عتیق را عنوان کرد که در آن از خط ثلث استفاده شده است و حرف کشیده طوری در قاب قرار گرفته است که قسمت پایین عرض قاب بهنسبت قسمت بالای آن کمتر در نظر گرفته شده است. تصویر ۴۴ – ۲٫ نمونههای دیگر از کتیبههایکمربندی در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) در تصاویر ۴۵ – ۲ و ۴۶ – ۲ آمده است.
تصویر۴۴ – ۲٫ نمونه ای از کتیبههایکمربندی، بهقلم ثلث جلی، نقارهخانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۵ – ۲٫ نمونه ای از کتیبههای کمربندی، بهقلم ثلث جلی، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۶ – ۲٫ نمونه ای از کتیبههای کمربندی، بهقلم ثلث جلی، ازارههای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۵ مصالح مورد استفاده در کتیبهها
هنرهای تزیینی که از دیرباز در معماری ایران مورد استفاده قرار گرفتهاند علاوه بر خصوصیات تزیینی و زیباسازی در یک بنا نقش مهمی در ایجاد استحکام و مقاومت بخشیدن بهآن نیز داشته اند، زینتبخشی و آرایش دادن بهابنیه، بهخصوص ابنیه مذهبی یکی از مراحل مهم در معماری اسلامی محسوب می شود و استفاده از موادی مانند: آجر، سنگ، کاشی،گچ و … همواره مورد استفاده قرار گرفته و حاصل دسترنج هنرمندان و معمارانی میباشد که برای اعتلای این هنر همواره تلاش داشته و آثار ارزشمندی را از خود بهیادگار گذاشتهاند.
معماری، از برجستهترین و شاخصترین هنرهای هویتساز ایرانی میباشد، زیرا در آن از بسیاری هنرهای دیگر برای پیام رسانی و ایجاد اثری بیبدیل استفاده می شود. شکوه و زیبایی معماری اسلامی ایران بهتزییناتآن بستگی داشته، بر همین اساس هنرهای اسلامی، از هنرهای تزیینی وکاربردی گرفته تا زیباترین بناهای مذهبی دارای اهمّیّت ویژهای میباشند. (اپهامپوپ، ۱۳۷۳: ۸۸) شکوه و زیبایی معماری ایران به ویژه در دوران اسلامی بهتزیین و آرایش آن بستگی دارد. تزییناتی چون آجرکاری، گچبری، کاشیکاری، حجاری، منبتکاری، آیینهکاری و نقاشی در تمام دورانهای اسلامی رواج داشته و در هر دورهای با امکانات موجود در آن دوره رشدکرده است. هنرمندان نیز با بهره گیری از انواع نقوشگیاهی، هندسی و خطاطی بر روی انواع مواد و مصالح ساختمانی بهمعماری ایران ارزش والایی بخشیدهاند.(کیانی، ۱۳۷۶: ۹) در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز که یکی از آثار مهم و تاریخی معماری ایران محسوب میگردد، از مواد و مصالح تزیینی و کاربردی استفاده زیادی شده است و در آن از بهترین و زیباترین نوع مصالح و تزییناتکار شده است. با بررسیهای انجام شده درکتیبههای این مجموعه زیارتی، از موادی چون آجر، گچ، سنگ، کاشی، چوب، آیینه و فلزات بهعنوان مواد و مصالحی برای ایجاد کتیبهها استفاده شده است. در بین این مصالح کاشی و سنگ بیشتر از دیگر مواد کاربرد داشته است.
با بررسیهای صورت گرفته درکتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع) میتوان گفت از آجرکاری، گچبری، کاشیکاری، حجاری بر سنگ، منبتکاری بر چوب، آیینهکاری و حجاری بر فلزات مانند (طلا و نقره) استفاده شده است به طوریکه کتیبههای بیشمار و زیبایی با این نوع تزیینات ایجاد گشته است. همچنین کاربرد کاشی بیشتر از بقیه مصالح بوده و پس از آن موادی چون: سنگ ، آجر و گچ بیشتر از بقیه مصالح کار شده است. در زیر مطالبی درباره هر یک از مصالح مورد استفاده در تولید کتیبهها آمده است.
۲ – ۲ – ۵ – ۱ آجرکاری
آجر واژهای بابلی بوده که ساخت آن را بهمردمان سومر و بابلیها نسبت دادهاند، بابلیها آجرهای بدون لعاب و لعابدار میساختند و برای بالارفتن دوام آجر از لعاب استفاده میکردند. (گلابچی، جوانیدیزجی، ۱۳۹۲: ۳۳۹) دوران باستان از آجر برای ساخت بنا استفاده شده است. با توجه بهمدارک موجود پیدایش آجر پیش از تاریخ و هزاران سال قبل از آن بوده است. اما صنعت آجربندی قبل از هخامنشیان در ایران کامل شد. (زمرشیدی، ۱۳۷۱: ۷۷) از آجر در زیگورات چغازنبیل و کاخ تیسفون نیز استفاده شده است. (استیرلن، ۱۳۷۷: ۸۶) همچنین گفته شده از مهمترین و معروفترین مصالح ساختمانی که پس از سنگ و خشت در بنایی بهکار گرفته شده آجر میباشد. هنرمندان آجرکار و معماران با چیدن آجرها در کنار هم طرحها و نقوش زیبایی را ایجاد کرده اند که پس از قرون متمادی باعث خیرگی دید مردمان در دوره معاصر نیز می شود. میتوان بهدوره سلجوقی اشاره کرد که عصر گسترش و ترقّی هنر آجرکاری بوده است. هنر آجرکاری و تزیینات آجری از دوره غزنویان بهاطراف ایران آورده شد، در طی چندین سال سلاطین سلجوقی با بهره گیری از معماران و هنرمندان شاهکارهای معماری بسیاری را بهوسیله آجر ایجاد نمودند. (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۶ – ۸۵) مطالعه آثار معماری سلجوقیان نشاندهنده این مطلب است که هنر آجرکاری بدون وقفه در خلق آثار ارزنده اسلامی نقشی اساسی داشته است. (بمانیان، ۱۳۹۰: ۹۱۱) با آنکه هنر آجرکاری و تزیینات آن از دوره غزنویان سرچشمه گرفته بود (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷) اما در دوره سلجوقیان این هنر در ایران متداول شد و به صورت اختصاصی و تکامل یافته مورد استفاده قرارگرفت. (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷؛ مهرپویا، ۱۳۷۶: ۵۶۶؛ بمانیان، ۱۳۹۰: ۱۹۱) میتوان آن را از هنرهای سلجوقی برشمرد. از آجر در تزیینات منارههای این دوره استفادههای فراوانی شده است به طوریکه در تزیین آن نقوش هندسی و خطوط بهکار رفته است. (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷) در دوره تیموری نیز از آجرکاری استفاده شده است، این دوره که عصر جنبش و خیزش معماری اسلامی بود، بسیاری از معماران از جمله غیاثالدین شیرازی از این فن استفاده نموده و آثار زیبایی را هم سطح با کاشیکاری پدید آوردند. (مصدقیان، ۱۳۸۴: ۱۹) در دوره ایلخانیان نیز از آجرکاری برای تزیین بناها استفاده شده است، به طوریکه تا دوره صفویه در تزیینات معماری مورد استفاده قرار میگرفت. اما در دوره صفویه تزیینات متنوع دیگری مانندکاشیکاری، جایگزین آجرکاری و گچکاری دوره های قبلگردید. (کیانی، ۱۳۸۷: ۵ – ۴) از نمونههای قدیمی که در آن آجر بهعنوان عنصری تزیینی استفاده شده است میتوان بهمسجد تاریخانه دامغان، آرامگاه اسماعیل سامانی در بخارا و مسجد جامع نیریز اشاره داشت. (کیانی، ۱۳۸۷: ۴۴ – ۴۲) همچنین از قدیمیترین ابنیهای که در مناره آنها از آجر استفاده شده است مسجد تاریخانه دامغان ، مسجد سمنان، مسجد ساوه، مسجد زواره، مسجد کاشان، مسجد برسیان و… میباشند. (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷) یکی از جنبه های مهم کاربرد آجر در معماری اسلامی ایران، تلفیق نقش ساختاری و تزیینی این عنصر در بناها میباشد. آجر بهعنوان مادهای با قابلیت های بصری فراوان از نظر شکل، رنگ، اندازه و فرم در دوره های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. (طاووسی، آزادی، ۱۳۸۵: ۲۹) مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز از هنر آجرکاری بینصیب نمانده است، به دلیل قدمت تاریخی که دارا میباشد نمونههایی از هنر آجرکاری دوره های مختلف بهخصوص دوره تیموری در آن نقش بسته است، بیشتر این آجرکاریها در تزیینات همراه با کاشیکاری بهکار رفته است. بهعنوان نمونه میتوان بهآجرکاریهایی که در مسجد گوهرشاد وجود دارد اشاره داشت. این آجرها که بر ایوانهای شرقی و غربی منارههای مسجد نقش بسته است نشاندهنده استفاده بهینه از آجر می باشند. در تصویر ۴۷ – ۲ نمونه این آجر کاری ها که در ترکیب با کاشی می باشد آمده است.
تصویر۴۷ – ۲٫ نمونه ای از تزیینات آجری و کاشی، بهخط کوفی معقلی، ایوان شرقی مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: صحراگرد، ۱۳۹۱: ۹۸.
پایان نامه درباره :شناسایی قابلیت های بصری کتیبه های مجموعه زیارتی امام رضا ...
