. ر.ک: حشر:۱۱: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذینَ نافَقُوا یَقُولُونَ لِإِخْوانِهِمُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ وَ لا نُطیعُ فیکُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّکُمْ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُون. ↑
. بلخى، تفسیر مقاتل، ج۱، ص۱۳۱ ↑
. ر.ک: بقره:۱۰۹ : وَدَّ کَثیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ. ↑
. فخررازی، مفاتیح الغیب، ج ۳، ص ۱۴۵ ↑
. طبری، جامع البیان، ج۱، ص ۳۸۹؛ فخررازی، مفاتیح الغیب، ج ۲۹، ص۵۰۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۳۵۴ ↑
. طباطبایی، المیزان، ج،۳، ص۳۶۴ ↑
. وَدَّتْ طائِفَهٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ وَ ما یُضِلُّونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُون. ↑
. طباطبایی، المیزان، ج ۳، ص ۲۵۴ ↑
. آل عمران: ۷۰ و ۷۱ : ا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ *یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ. ↑
. ر.ک: آل عمران: ۷۲: وَ قالَتْ طائِفَهٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذی أُنْزِلَ عَلَى الَّذینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ؛ طباطبایی، المیزان، ج ۳، ص ۲۵۶- ۲۵۷ ↑
. طبری، جامع البیان، ج ۳، ص۲۲۷ ↑
. ر.ک: آل عمران ۷۵: وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدینارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلاَّ ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبیلٌ وَ یَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُون؛ قرشى، سید على اکبر، تفسیر احسن الحدیث، چاپ سوم، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ ش، ج ۲، ص ۱۱۶ ↑
. علاوه بر آیات مورد اشاره نک: آل عمران: ۹۸: «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ شَهیدٌ عَلى‏ ما تَعْمَلُونَ» و «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» آل عمران:۹۹ ↑
. إِنِّی لَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِی مُؤْمِناً وَ لَا مُشْرِکاً أَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیَمْنَعُهُ اللَّهُ بِإِیمَانِهِ وَ أَمَّا الْمُشْرِکُ‏ فَیَقْمَعُهُ اللَّهُ بِشِرْکِهِ وَ لَکِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ کُلَّ مُنَافِقِ الْجَنَانِ عَالِمِ اللِّسَانِ یَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ وَ یَفْعَلُ مَا تُنْکِرُونَ. ر.ک: سید رضی، نهج البلاغه(صبحی صالح)، ص۳۸۵ ↑
. ریشه واژه نفاق «نفق» است که در لغت به معنای راهی در زمین است که به مکانی دیگر ختم می‌شود، لانه موش صحرایی دو سوراخ دارد یکی به نام «نافقاء» که با خاک رقیق پوشیده شده و دیگری قاصعاء (که سوراخ آمد و شد اوست) و هرگاه از جانب سوراخ قاصعاء مورد هدف دشمن قرار گیرد، پوشش نازک از خاک نافقعاء را کنار زده و فرار می‌کند.ر.ک: فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج۵، ص ۱۵۸؛ در اصطلاح نفاق، به معنای کفر در باطن و اظهار ایمان است؛ در زمان امتحان باطن منافقان مکشوف می‌شود و سر درونشان آشکار می‌گردد، گاهِ جهاد که پای جان در میان است زمانی است که منافقان متزلزل شده و یا حتی فرار می‌کنند: آل عمران: ۱۶۷ «وَ لِیَعْلَمَ الَّذینَ نافَقُوا وَ قیلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالاً لاَتَّبَعْناکُمْ هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإیمانِ یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فی‏ قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُون» ونیز ر.ک: احزاب: ۱۲و ۱۳: «وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلاَّ غُرُوراً (۱۲) وَ إِذْ قالَتْ طائِفَهٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَ یَسْتَأْذِنُ فَریقٌ مِنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَهٌ وَ ما هِیَ بِعَوْرَهٍ إِنْ یُریدُونَ إِلاَّ فِراراً (۱۳)» ↑
. وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ یُکْفَرُ بِها وَ یُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى یَخُوضُوا فی‏ حَدیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقینَ وَ الْکافِرینَ فی‏ جَهَنَّمَ جَمیعا (نساء : ۱۴۰)؛ وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَهُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصیراً( فتح:۶)؛ لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیم (احزاب ۷۳) ↑
. توبه:۱۱۳: ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ الَّذینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکینَ وَ لَوْ کانُوا أُولی‏ قُرْبى‏ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحیمِ. ↑
. منافقان:۶ : سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقینَ. ↑
. إِنَّ الْمُنافِقینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصیراً (۱۴۵/ نساء) ↑
. حشر:۱۱: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذینَ نافَقُوا یَقُولُونَ لِإِخْوانِهِمُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ وَ لا نُطیعُ فیکُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّکُمْ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُون. ↑
اما این که این سوره علاوه بر منافقان، مشرکان را نیز مورد عتاب قرار می‌دهد با تامل در روایتی از فخر رازی روشن می‌شود، وی بیان می‌دارد که این سوره زمانی نازل شد که پیامبر(ص) به سمت تبوک حرکت نمودند و عده‌ای از منافقان از جنگ و همراهی با حضرت تخلّف ورزند و با ایجاد شایعه سبب شدند مشرکان نیز نقض پیمان نمایند. ر.ک: فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۱۵، ص ۵۲۳؛ آیه ۴ سوره مبارکه توبه نیز نقض عهد و پیمان مشرکان را به تصویر می‌کشد ↑
. ر.ک: ابن جوزى، ابوالفرج عبدالرحمن بن على(قرن۶)، زاد المسیر فى علم التفسیر، تحقیق عبدالرزاق المهدی، چاپ اول، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۲۳۰ ↑
. ابن جوزی در سبب نامگذاری آن می‌گوید: لأنها بحثت عن سرائر المنافقین. ر.ک: ابن جوزی، زاد المسیر فى علم التفسیر، ج۲،ص ۲۳۰ ↑
. سیوطی روایتی از عمر نقل می کند که دلالت بر این معنا دارد: «ان عمر رضى الله عنه قیل له سوره التوبه قال هی إلى العذاب أقرب ما أقلعت عن الناس حتى ما کادت تدع منهم أحد»: ر.ک: سیوطی، جلال الدین، الدرالمنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص ؛۲۰۸ ؛ ابیارى، ابراهیم، الموسوعه القرآنیه، بی جا، موسسه سجل العرب، ۱۴۰۵ ق، ج۲، ص ۶۲ در روایت مشابه در همانجا از حذیفه آمده است که: التی تسمون سوره التوبه هی سوره العذاب و الله ما ترکت أحدا الا نالت منه و لا تقرون منها مما کنا نقرأ الا ربعها. ↑
. لأنها فضحت المنافقین ر.ک: ابن جوزی، زاد المسیر فى علم التفسیر، ج۲،ص ۲۳۰ ↑
. لأنها بعثرت أخبار الناس و کشفت عن سرائره. ر.ک: ابن جوزی، همانجا ↑
. لأنها أثارت مخازی المنافقین و مثالبهم. ر.ک: ابن جوزی، همانجا. ↑
. لأنها حفرت عن قلوب المنافقین. ر.ک: ابن جوزی، همانجا. ↑
. ابن جوزی در روایتی می گوید: قال عمر بن الخطّاب: ما فرغ من تنزیل براءه حتى ظننّا أن لن یبقى منّا أحد إلّا سینزل فیه شی‏ء ر.ک: ابن جوزی، زاد المسیر فى علم التفسیر، ج۲، ص۲۷۶؛ سیوطی، الدرالمنثور فی تفسیر المأثور، ج۳، ص ۲۰۸ ↑
. در روایتی دیگر به نقل از خلیفه دوم آمده است: کَانَ إِذَا مَاتَ رَجُلٌ مِمَّنْ یُرى أَنَّهُ مِنْهُمْ، نَظَرَ إِلَى حُذَیْفَهَ، فَإِنْ صَلَّى عَلَیْهِ وَإِلَّا تَرَکَهُ.. ر.ک: طبری، جامع البیان، ج۱۴، ص۴۴۳؛ ابن عطیه اندلسى، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافى محمد، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص ۱۷۶؛ ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم ،تحقیق، محمد حسین شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹م، ج۴، ص ۲۰۶ ↑
. دروزه، التفسیر الحدیث، ج۹، ص ۵۲۵ ↑
. توبه:۶۴ ↑
. سیوطی، جلال الدین، الدرالمنثور فی تفسیر المأثور، ج۳، ص ۲۰۹ ↑
. پس از تبیین جایگاه کافران در آیات آغازین سوره مبارکه بقره، مفسران بدون اختلاف، از آیه ۸ سوره به بعد آیات را ناظر به منافقان می‌دانند.رک: ر.ک: بلخی، تفسیر مقاتل، ج۱، ص۸۹؛ طبری، جامع البیان، ج۱،ص ۹۰؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص ۱۳۲؛ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه شیخ آقا بزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، دارالإحیاء التراث العربی، [بی‌تا]ج۱، ص ۶۸؛ زمخشری، محمود، الکشاف عن حقایق غوامض التّنزیل، بیروت: دارالکتب العربی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص ۵۴؛ فیض الکاشانی، المولی محسن، الصافی فی تفسیر القرآن ، مشهد، دارالمرتضی للنشر، [بی‌تا]، ج۱، ص ۹۴ ؛ در روایتی از امام باقر(ع) نیز به دلالت این آیات بر منافقان اشاره شده است.ر.ک: ابن شهر آشوب، مناقب، ج۳، ص ۸۳؛ پس از اثبات دلالت این آیات بر منافقان، آیه نهم این سوره به صفت خدعه آنها اشاره دارد. تقابل این آیه با آیه ۱۴۲ سوره مبارکه نساء نیز این موضوع را تایید می‌کند. این ویژگی آنها سبب می‌شود که آنها حتی با کافران که پیمان دوستی و برادری دارند به هنگام نیازمندی کمکی نکنند(ر.ک: حشر:۱۱). ↑
. بقره: ۱۰: فی‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُون. ↑
. وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلاَّ غُرُوراً (احزاب/۱۲) و نیز برای موارد مشابه نک: انفال:۴۹؛ احزاب:۶۰٫ ↑

. جوادی آملی، تسنیم، ج۲، ص ۲۶۴ ↑
. محمد:۲۰: وَ یَقُولُ الَّذینَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَهٌ فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَهٌ مُحْکَمَهٌ وَ ذُکِرَ فیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلى‏ لَهُمْ. ↑
. جوادی آملی، تسنیم، ج۲، ص ۳۱۹ ↑
. همان، ج۳، ص ۲۵۸ در جایی دیگر نیز از آن رو که سیاق دلالت روشن بر آنها ندارد، این تعبیر به بیمار دلان تفسیر شده است ر.ک: همان، ج۵، ص ۲۱۶ ↑
. وَ یَقُولُ الَّذینَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَهٌ فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَهٌ مُحْکَمَهٌ وَ ذُکِرَ فیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلى‏ لَهُمْ. ↑
. جوادی آملی، تسنیم، ج۷، ص ۶۱۷ ↑
. یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فی‏ قُلُوبِهِمْ. آل عمران:۱۶۷ ↑
. اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّهً فَصَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. منافقان:۲ ↑
. جوادی آملی، تسنیم، ج۲، ص ۲۸۲ ↑
. بقره:۱۰؛ نور۵۰ ↑
. انفال:۴۹؛ احزاب ۱۲ و ۱۶ ↑