شکل ۳-۱۲ حلقه ثبات اقتصادی و جذابیت بازار های موازی……………………………………….۵۹
شکل ۳-۱۳ نمودار علی حلقوی بازار بورس اوراق بهادار……………………………………………۶۱
شکل ۴-۱ نمودار جریان مدل قیمت سهام……………………………………………………………….۶۴
شکل ۴-۲ خروجی قیمت مدل قیمت سهام……………………………………………………………..۶۵
شکل ۴-۳ حساسیت مدل قیمت نسبت به تغییر زمان سهامداری……………………………………۶۷
شکل ۴-۴ حساسیت مدل قیمت نسبت به تعدیل سود هر سهم…………………………………….۶۸
شکل ۴-۵ حساسیت مدل قیمت نسبت به تعدیل سود بعد از یک زمان خاص…………………۶۹
شکل ۴-۶ حساسیت مدل قیمت نسبت به تعدیل سود و زمان سهامداری………………………..۷۰
شکل ۴-۷ حساسیت مدل قیمت نسبت به تقاضا در زمان مشخص…………………………………۷۲
شکل ۴-۸ نمودار جریان مدل ………………………………………………………………………………۷۴
شکل ۴-۹ خروجی شاخص کل بازار سهام……………………………………………………………..۷۵
شکل ۴-۱۰ حساسیت مدل بازار سهام به مدت زمان سهامداری……………………………………۷۷
شکل ۴-۱۱ رفتار شاخص کل با تغییر میزان سرمایه گذاری در بورس……………………………۷۸
فهرست جداول
جدول ۲-۱ قطبیت روابط علی…………………………………………………………………………………۲۳
جدول ۲-۲ تحقیقات در زمینه بورس اوراق بهادار تهران………………………………………………۲۸
جدول ۲-۳ تحقیقات با روش پویایی سیستم در ایران……………………………………………………۲۹
جدول ۲-۴ تحقیقات در زمینه بازار بورس با روش پویایی سیستم…………………………………..۳۰
جدول ۲-۵ تحقیقات اقتصادی خارجی با روش پویایی سیستم……………………………………….۳۳
جدول ۳-۱ تخمین رگرسیونی شاخص از سهم های بزرگ با روش حداقل مربعات…………..۵۱
جدول ۳-۲ تخمین حداقل مربعات تولید ناخالص و درآمد ملی……………………………………..۵۷
فصل اول :
مقدمه و کلیات تحقیق
۱-۱٫ مقدمه
بازار بورس اوراق بهادار پیچیدگی پویای بسیار زیادی دارد . تحقیقات صورت گرفته برای بررسی بازار معمولا از کارایی لازم برخوردار نیستند ، دلیل آن همین پیچیدگی پویاست.

در این پایان نامه با بهره گرفتن از روش پویایی سیستم^[۱] بازار بورس اوراق بهادار تهران را بررسی می کنیم . در این فصل ابتدا تعریفی از مساله ارائه می دهیم و سپس ضرورت انجام این تحقیق و اهداف آن را بیان می کنیم . نو آوری ها و محدودیت های تحقیق در ادامه فصل مورد بحث قرار می گیرند .
۱-۲٫ بیان مساله
اهمیت بازار سرمایه از جند زاویه قابل بررسی است . وارد شدن سرمایه بالقوه سرمایه گذاری اثرات مثبت بسیاری برای اقتصاد دارد ، از طرفی سرمایه را از بازار هایی مضر برای اقتصاد کشور مانند بازار خرید و فروش آزاد ارز خارج می شود و از طرف دیگر این سرمایه وارد بازاری می شود که موجب شکوفایی اقتصاد کشور می گردد . بازار خرید و فروش اوراق بهادار همواره با ریسک هایی همراه است که جذابیت سرمایه گذاری در این بازار را تهدید می کند .
بررسی بورس اوراق بهادار دغدغه بسیاری از تحلیل گران اقتصادی است . اینکه چه عواملی باعث ایجاد جذابیت و چه عواملی موجب کاهش جذابیت آن در بین سرمایه گذاران بالقوه می شود . رشد اقتصادی و رشد بازار سرمایه ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر دارند .
از آنجا که قیمت یک سهم دارای رفتار پویاست ، بررسی بازار سهام با روش های آماری ، شبکه های عصبی و هوش مصنوعی معمولا نتیجه مطلوبی برای بررسی کلیت رفتار یک بازار با پیچیدگی های دینامیکی بسیار زیاد ندارد . پویایی سیستم ابزار های جالبی برای بررسی یک ساختار اقتصادی در اختیار می گذارد .
مساله اصلی بررسی شاخص کل بازار بورس اوراق بهادار تهران به عنوان معیار مهم برای ارزیابی بازار است . در این تحقیق قصد داریم با بهره گرفتن از روش پویایی سیستم مدلی کلی برای بازار سهام ارائه دهیم و عوامل موثر بر شاخص کل را مورد بحث و بررسی قرار دهیم . میزان رشد یا کاهش شاخص کل و نوسات آن عامل مهمی برای جذب سرمایه است .
بنابراین در این پایان نامه ابتدا نقش عوامل کلیدی موثر بر شاخص کل مورد بررسی قرار گرفته و سپس با بهره گرفتن از نمودارهای علی حلقوی ، نمودار های جریان رسم شده و مدل را با بهره گرفتن از نرم افزار Vensim شبیه سازی می کنیم و سپس عوامل موثر بر آن را بررسی می کنیم .
۱-۳٫ ضرورت تحقیق
در زمینه بررسی بازار سهام توسط سیستم دینامیک تحقیقات بسیار کمی در ایران صورت گرفته است . ضرورت بررسی این بازار با بهره گرفتن از روش پویایی سیستم در نتیجه ی تحقیقات صورت گرفته با روش های دیگر بارز و مشخص است . بازار بورس اوراق بهادار به عنوان سیستمی که عوامل بسیاری بر روی آن تاثیر می گذارند دارای پیچیدگی پویایی است که نیازمند یک دید سیستمی نسبت به قضیه و کلی نگری به جای جزئی نگری به این سیستم و ساختار اقتصادی مهم دارد .
در تحقیقات پویایی سیستم صورت گرفته در بازار سهام معمولا به صورت کوچک تر عوامل موثر بر یک شرکت خاص یا یک صنعت خاص مورد بررسی قرار گرفته و بازار بورس در کشور های دیگر بررسی شده است . از آنجایی که شرایط اقتصادی و ساختار بازار در کشور ما متفاوت است ، نیاز به تحقیقی بر پایه پویایی سیستم که کل بازار و شاخص کل به عنوان بازارنما را در نظر داشته باشد حس شده است .
نگاه پویا به بازار سهام از این جهت می تواند کاراتر و دقیق تر از دیگر روشها به تحلیل سیستم و پیش بینی بپردازد که می تواند هر عامل را در ارتباط با دیگر اجزاء به گونه ای جامع در نظر بگیرد.
۱-۴٫ اهداف مد نظر تحقیق
در این پایان نامه بعد از مدل سازی دینامیک سعی می کنیم حساسیت شاخص کل بر متغیر های اصلی مدل را بسنجیم. با این کار و بر اساس میزان و شکل تاثیرپذیری شاخص کل از متغیر ها می توانیم سناریو پردازی کنیم .
سیاست گذاران و برنامه ریزان کلان باید اولویت برنامه ریزی برای پیشرفت را بدانند که مهمترین ابزار در این راه دید سیستمی و استفاده از علم پویایی سیستم است .
دید سیستمی حاصل از این پایان نامه می تواند به تاثیرگذاران اصلی اقتصاد کلان در ایران یعنی دولت و بانک مرکزی و همینطور سازمان بورس اوراق بهادار تهران کمک کند تا شاخص را به گونه ای مدیریت کنند که جذابیت بازار سرمایه در بین سرمایه گذاران بالقوه روز به روز افزایش یابد .
۱-۵٫ نوآوری تحقیق
این تحقیق با نگرش سیستمی به بازار بورس ارتباط آن با دیگر متغیر های اقتصادی را مدل می کند . نگاه جامع و سیستماتیک به این بازار و سنجش ارتباط آن با سایر متغیر ها از نوآوری های آن است . یکی از عوامل مهمی که این تحقیق را متمایز می کند سناریو پردازی است که تاثیر آن را با دید سیستمی حاصله از مدل سازی می سنجد . از دیگر نوآوری های آن می توان به در نظرگرفتن شرایط خاص حاکم بر بازار ایران و رفتار متفاوت سرمایه گذاران اشاره کرد که در دید سیستمی برای فرضیه سازی لحاظ شده است .
۱-۶٫ روش تحقیق
در این پایان نامه، ابتدا داده های تاریخی مرتبط با بازار بورس اوراق بهادار تهران و سایر متغیرهای اقتصادی مرتبط با بورس، استخراج گردید. در ادامه،از این داده ها و نمودار ها و روند تغییرشان روابط علت و معلولی کشف می شود .
خروجی این مرحله به عنوان یک مدل مفهومی اولیه با شرایط حاکم بر بازار سنجیده شده و مورد مشورت خبرگان بازار قرار گرفت . سپس در مدل اولیه بر اساس نظرات افراد خبره و با توجه به شرایط اقتصادی در بازار بورس تغییرات و اصلاحاتی صورت گرفت. مدل اولیه اصلاح شده به صورت یک مدل نهایی توسعه داده شد .
۱-۷٫ محدودیت های تحقیق
اطلاعات آماری مربوط به برخی از متعیر های مورد نظر در دسترس نبود .
در مورد بعضی از متغیر های کیفی اطلاعات کافی در دسترس نیست .
برای جلوگیری از پیچیده شدن بیش از حد مدل تاثیر متغیر های مهم بر مدل مورد بررسی قرار گرفت و از تاثیر عوامل کم اهمیت تر صرف نظر شده است .
فصل دوم :
مرور ادبیات و پیشینه تحقیق
۲-۱٫ مقدمه
در این فصل ابتدا با مفاهیم اصلی بازار بورس اوراق بهادار تهران آشنا می شویم . تاریخچه ، تعاریف و اصطلاحات به ما در شناخت بهتر بازار کمک می کند و از بعضی از واژه ها در مسیر پایان نامه استفاده می شود که نیاز به تعریف اولیه دارند . در مورد شاخص و مفهوم آن و همینطور سهم و نحوه خرید و فروش و مسایلی از این دست در بخش اول این فصل بحث خواهیم کرد .

برخی می­گویند چون در سده­های نخستین هجری که ایران استقلال خود را از دست دادند و ایرانیان زیر سلطه­ی اعراب مسلمان رفتند، و به عنوان شهروندان درجه­ دوم با آنها برخورد شد، ایرانیان سعی داشتند با نشان دادن لیاقت خود در زمینه ­های مختلف موقعیت اجتماعی خود را از این طریق بالا ببرند. اما در پاسخ باید گفت که این زمینه­هایی که ذکر می­ شود، و موالی در آن به قول اینان برتری خود را نشان داده­اند، چیزی است که عرب­ها آن را تحقیر می­کردند چگونه است که موالی می­خواستند از این طریق موقعیت اجتماعی خود را بالا ببرند، چرا در آن زمینه­هایی که عرب آن را بزرگ می­دانست و از نظر عرب موجب کسب شأن می­شد تلاش نمی­کردند؟ هر چند که موالی در زمینه­ جنگ­آوری( شغل انحصاری عرب­ها) نیز فعال بودند. موالی وارث تمدن ایران و فرهنگ آریایی آن بودند؛ لذا در سطح بالایی از تمدن نسبت به اعراب قرار داشتند. اعراب در همه جا از موالی باسواد استفاده می­کردند در مشاغل دولتی و در ارتش، زیرا که به تخصص و دانش آنان نیاز داشتند.
۳-۲- موالی و دانش­های عصر خود
از جمله مسائل جالب در تاریخ فرهنگ اسلام آن است که گروه اعظم دانشوران مسلمان از موالی و خاصه پارسی نژادان بوده ­اند.
ساکنان امپراتوری (سکنه­ی مملکت اسلامی) از نژاد عرب و ملل دیگر که عجم نامیده می­شدند تشکیل شده بود. در صدر اسلام، علما و دانشمندان انگشت شمار از نژاد عرب بودند. چون دانشمندان مذکور به تعلیم سایرین پرداختند و مدتی نگذشت که در این راه موالی گوی سبقت را ربودند و اعراب را در اقلیت قرار دادند.
در زمینه ­های گوناگون علمی نیز موالی حرف اول را می­زدند، مثلاً در کوفه همه پزشکان از موالی بوده ­اند. أثیر بن عمروپزشکی که بعد از ضربت خوردن امام علی(ع) به بالین او آمد از موالی بود^[۴۵۳].
در زمینه شعر و ادب و موسیقی نیز این چنین بوده است، اسیران ایرانی در انتقال موسیقی و آواز به حجاز سهم بسزایی داشتند. ابویحیی عبیدالله بن سریج ایرانی الاصل از موالی قریش نخستین کسی بود که در مکه عود نواخت، جالب اینکه الهام بخش او کارگران و بنایان ایرانی بودند، که عبدالله بن زبیر برای تعمیر خانه کعبه آورده بود.^[۴۵۴] در زمینه موسیقی به اسامی دیگری برمی­خوریم که یا موالی بودند، یا تحت تأثیر ایرانیان قرار داشته اند.

ابن سریج مورد حمایت حضرت سکینه دختر امام حسین بوده و حتی برای اشعار او لحن می­ساخت.^[۴۵۵]
موالی– به­ ویژه، ایرانیان- در همه­ دانش­های رایج آن روزها- حتی درزمینه فراگیری و یادگرفتن زبان تازیان از یک سو و پراکندن و یاد دادن آن از سوی دیگر، با آن که زبانی یکسر بیگانه و ناهمخوان با زبان مادری شان بود- پیشتاز و پرچمدار و مایه شگفتی همان تازیانی شدند که اینک، هم بر آنان سروری می کردند و هم باید از آنها، زبان مادری خود را می آموختند. در این باره، اقرار عبدالملک بن مروان و پرس و جوهای این خلیفه مقتدر و سرکوبگر اموی که از بدخواهان « موالی» و ایرانیان بود، در گفت و گویش با دانشمند بزرگ عصر خود، محمد بن مسلم- مشهور به ابن شهاب زُهری- پرآوازه و زبانزد همگان است:
هرگز مانند خودمان و این عجم­ها ندیده ام ؛ روزگاری دیرپا پادشاهی کردند، اما- به خدا سوگند- از ما تازیان در این مدت طولانی، بی نیاز نبودند و جز نعمان بن منذر، از کسی کمک نخواستند… با آن که در همین مدت که پادشاهی در دست ماست، از بسیاری از آنها- حتی در یادگیری زبان مادری مان- یاری جسته ایم ببینید این اسماعیل بن عبیدالله بن ابی مهاجر است که فرزندان مرا عربی می آموزد^[۴۵۶].
فیلیپ حتی، موالی را مردمی هوشمند و علاقه­مند به علوم و هنرهای زیبا می­داند و می­نویسد:” طبعاً موالی نخستین افرادی بودند که در اجتماع اسلامی به کنجکاوی درباره علوم و هنرهای زیبا پرداختند. زیرا نمایندگان فرهنگی قدیمی­تر بودند، و هر چه در میدان فکر توفیق بیشتری یافتند در کار رهبری سیاسی بیشتر مزاحم عربان می­شدند^[۴۵۷].
موالی به­ ویژه ایرانیان در انشاء و ترسّل و کتابت نیز جلوتر از اعراب بودند، به طوری که عبدالحمید بن یحیی معروف به «عبدالحمید کاتب» و سالم، مولای عبدالملک مروان، هر دوایرانی و پارسی نژاد و به حسن انشاء و ترسّل معروف بودند. از محدّثان و راویان عصر اموی، نافع دیلمی و ابن کثیر و وهب بن منبه و طاووس بن کیسان را می­توان نام برد؛ که این سه تن از ابناء یمن( آزادگان پارس) بودند. وهب بن منبه کتابی راجع به ملوک حمیر و اخبار و قصص آنها در یک مجلّد ترتیب داده بود که ابن خلکان آن را دیده و تمجید کرده است^[۴۵۸].
۳-۳- نقش موالی در تدوین زبان عربی
۳-۳-۱- پیدایش علم نحو
در صدر اسلام، عرب بر اثر اشتغال به جنگ ، سیاست و در نتیجه­ استغنا از تحقیق در زبان خود، به ادب توجهی نمی­کردند، اما نومسلمانان فارس و عراق و خراسان که بالولاء یا از طریق خدمت و هجرت به میان اعراب رفته بودند محتاج به فراگرفتن زبان عربی و تحقیق در اصول و قواعد آن شدند و برای اشتغال به این امر، غالباً به کوفه و حیره و بصره، که در حدود بادیه و واسطه­ اتصال بین بدوات و حضارت بود، رفتند و در دوره­ بنی­عباس، این آمد و شد، فزونی گرفت.^[۴۵۹]
علم نحو از جمله علومی بود که موالی در آن دست داشتند از آن­جا که اختلاط بین عرب، عجم و پیوندهای گوناگون بین آنها به ­وجود آمده بود، و این اختلاط به غلط­گویی و انحرافات بیانی هم در زبان عامه و هم در قرائت قرآن انجامید علم نحو را می­طلبید که برای پیدایش و آغاز این علم نمی­ توان تاریخی تعیین کرد و آرای دانشمندان در این مورد مختلف است. می­توان گفت: علم نحو به علت انگیزه­ دینی و ملی بیش از سایر علوم اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گرفته، و ممکن است تا زمان تألیف الکتابِ سیبویه بیش از یک قرن را پشت سر گذاشته باشد؛ چنانکه در آن زمان عامر شعبی از کنار جمعی از موالی می­گذرد که درباره­ مسائل نحوی مذاکره می­ کنند و به آنان چنین می­گوید: اگر امروز در پی اصلاح زبان برآمدید بدانید که شما نخستین کسانی بودید که آن را خراب کردید.^[۴۶۰] بنابراین می­توان گفت: واضع علم نحو ابوالاسود دئلی- از موالی- می­باشد که به فرمان علی بن ابی طالب به این عمل روی آورد.^[۴۶۱]
۳-۳-۲- سیبویه شیرازی
عمرو بن عثمان قنبر مولی بنی حارث بن کعب بن عمرو بن عله( وعله) بن خالد بن مالک بن ادد بود کنیه­اش ابوبشر یا ابوالحسن سیبویه از دانشمندان مشهور ایرانی است.^[۴۶۲] در اوایل قرن دوم در شیراز متولد شد. در نحو به سبب تألیف کتاب( الکتاب) و همچنین در لغت تبحر داشت و متوفای۱۷۷هجری بود.^[۴۶۳]
الکتاب زمانی تألیف شد که اختلاط عرب و عجم به درازا کشیده، این اختلاط و پیوندها به غلط­گویی و انحرافات بیانی انجامید، ولی اسلوب و مفردات زبان در بادیه و خارج از شهرها چون گذشته پاک و دست­نخورده باقی ماند و از این روی مردم به دنبال آن راهی بادیه و صحرا می­شدند، « الکتاب» یک بررسی جامع و همه جانبه در صرف و نحو، و یا به عبارت دیگر در ساختمان مفردات و اسلوب کلام عربی به شمار می­آمد.^[۴۶۴]
دانش نحو در زمان سیبویه دوران تازگی و جوانی را می­گذراند و هنوز به مراحل رشد و کمال نرسیده بود، در چنین اوضاع و احوالی، سیبویه علم نحو را از تعدی و زوال نگه­داشت و پیرامون آن حصاری جامع کشید. کارش بسیار ستودنی است.^[۴۶۵] او کتابش را در مسائل صرف و نحو که قانون زبان عربی و معیار بیان آن، در اعراب و بناست تألیف نمود.
زبان و لغت ابزار گفتگو و تفاهم، وسیله­ بیان عواطف، طومار فرهنگ و تمدن و پیوند گذشته و حال در طول تاریخ است. بنابراین موضوع «الکتاب» گرانقدر است و بلکه شأن و اهمیت آن از دیگر موضوعات بالاتر و بیشتر است.وی در صرف و نحو شایسته عنوان «الکتاب» و خود سزاوار لقب پیشوایان نحویان است.^[۴۶۶]
مؤلف معجم الادباء می­گوید: صاعد بن احمد جیانی از مردم اندلس در کتاب خود چنین آورده است: هیچ کتابی را در علوم قدیم و جدید نمی­شناسم که جامع مسائل و جزئیات مربوط به خود باشد مگر سه کتاب: یکی کتاب «المجسطی» بطلمیوس در هیأت، دوم کتاب ارسطو در منطق و سوم کتاب سیبویه بصری در نحو که هر یک از این سه کتاب هیچ چیزی از مسائل مربوط به فن خود را نادیده نگرفته است مگر مسائلی که از اهمیت برخوردار نبوده است.^[۴۶۷] وی با تألیف «الکتاب» پایه و اساس نحو عربی را بنیان نهاد. و دیگر نحویان ایرانی، چون کسائی، فراء، ابوعلی فارسی و زجاج در ادامه کار وی دستور زبان عربی را به اوج شکوفایی خود رسانیده­اند.
۳-۴- موالی و علوم اسلامی
هر طایفه­ای از هر نژاد وارد امت اسلامی می­شد عشق به دانش پیدا می­کرد. ایرانی، رومی، شامی، هندی، ترک، مغول، تاتار، اسپانیایی و اروپایی چه از اقوام متمدن و چه وحشی و چه نیمه وحشی حتی آنها که قبول اسلام هم نکردند به محض ورود در جوامع اسلامی دانش­طلب شده بودند و دولت اسلام وسائل تحصیل آنان را نیز فراهم می­کرد^[۴۶۸] موالی از دل و جان اسلام را پذیرفتند. و قرآن کریم روحیه آن قوم را از قوم عرب برای اسلام مناسب­تر و آماده­تر می­داند به عنوان نمونه:
در سوره­ی محمد می­فرماید: «وَ ان تتولَّوا یستبدل قوماً غیرکم ثم لا یکونو امثالکم»^[۴۶۹] در ذیل این آیه، امام باقر- علیه السلام- می­فرماید: «منظور از قوم دیگر موالی( ایرانیان) هستند»^[۴۷۰]نیز امام صادق علیه السلام- فرمود: «این امر، یعنی پشت کردن مردم عرب به قرآن، تحقیق پیدا کرد و خداوند به جای آنها موالی یعنی ایرانیان را فرستاده و آنها از جان و دل اسلام را پذیرفتند.^[۴۷۱]
در سوره­ی محمد می­فرماید: «وَ ان تتلوا یستبدل قوماً غیرکم ثم لا یکونو امثالکم»^[۴۷۲] در ذیل این آیه، امام باقر- علیه السلام- می­فرماید: «منظور از قوم دیگر موالی( ایرانیان) هستند»^[۴۷۳] نیز امام صادق علیه السلام- فرمود:« این امر، یعنی پشت کردن مردم عرب به قرآن، تحقیق پیدا کرد و خداوند به جای آنها موالی یعنی ایرانیان را فرستاده و آنها از جان و دل اسلام را پذیرفتند.^[۴۷۴]
ایران، یونان، هند و … قبل از اسلام دارای تمدن و فرهنگ بودند برعکس عرب­ها تمدن و علم و فرهنگی نداشتند و همین باعث شد که غیرعرب­ها( موالی) که وارد جامعه­ اسلامی شدند در علوم مختلف پیشرفت کردند به طوری که، علمای حدیث ، فقه ، اصول ، مفسرین و علمای علم کلام همه ایرانی بودند، و غیر از ایرانیان کسی به جمع و تدوین و حفظ و نشر علوم دست نزد؛^[۴۷۵] اما اعراب، با اینکه از تمدن ایرانی بهره­مند شده بودند، به جمع علوم نپرداختند، زیرا آنها در زمان عباسیان مشغول کشمکش برای جلب ریاست و امارت بودند.
در عصر بنی­امیه، با وجود سخت­گیری­ها و اعمال ناروایی که بر موالی وارد می­شد و تعصب عربی امکان هرگونه فعالیت علمی و ادبی را از ملل غیرعرب سلب کرده بود، باز به بزرگان دانش و صاحبان فضیلتی برمی­خوریم که سزاوار ستایش و تمجیدند.
حجاز از نیمه دوم قرن اول هجری مرکز فقه و حدیث بود.^[۴۷۶] در واقع در علوم دینی و فقهی که می­بایست به دلیل احاطه اعراب به زبان و ادبیات عربی، اعراب دست برتر را داشته باشند. برعکس این موالی بودند که بیشترین فقهاء و علماء را تقدیم اسلام کردند.
۳-۵- نقش ایرانیان مسلمان در توسعه علم و فن
اگر در مورد نقش عرب در صدر اسلام توانسته­ایم کسانی را پیدا کنیم که از آشنایی به فن کتابت سهم مهمی را در جاودان­سازی آثار دینی از آن خود ساخته­اند، چنین سهمی را در مورد ایرانیان نومسلمان به مراتب بیشتر قائلیم؛ به گونه ­ای که می­توانیم تقریباً هشتاد درصد از آثار دینی را که ماندگاری یافته و در کتاب­ها یا سینه­ها ثبت و نقل گردیده­اند، از آنِ ایرانیانی بدانیم که از عهد رسول الله(ص) تاکنون به این مهم پرداخته­اند.
دکتر علی اشرف صادقی می­نویسد: ایرانیان به سلمان فارسی نامه نوشتند و از او خواستند تا سوره فاتحه را برای آنان به فارسی ترجمه کند. سلمان نوشت: به نام بخشاینده­ی بخشایند… و آن را بر پیغمبر(ص) عرضه کرد. پیغمبر در این کار ایرادی ندید….^[۴۷۷]
مردم بخارا به اول اسلام، در نماز، قرآن به پارسی خواندندی^[۴۷۸] و عربی نتوانستندی آموختن و چون وقت رکوع شدی مردی بودی که در پس ایشان بانگ کردی:« نکونیا نکونی»^[۴۷۹]
این مطالب چنان می­فهماند که این مردم، همان­هایی هستند که در زمان پیامبر(ص) اسلام آورده بودند( که اگر کمی هم بوده باشند کفایت می­ کند).
ادوارد براون می­نویسد: اگر از علومی که عموماً به اسم عرب معروف است، اعم از تفسیر، حدیث،اللهیات، فلسفه، طب، لغت، تاریخ، تراجم احوال و حتی صرف و نحو زبان عربی، آن­چه را که ایرانیان در این مباحث نوشته­اند جدا کنید، بهترین قسمت آن علوم از بین می­رود. تازیان حتی بیشتر تشکیلات دولتی خود را به تقلید ایرانیان، ترتیب داده بودند.^[۴۸۰] چنان­که ایرانیان را در نیمه­ قرن اول به عنوان راویان و ناقلان آثار قرآنی، تفسیری، حدیثی، اشعار عرب، قصه­ها و تاریخ ایام آنان و … از صحابه و تابعین، می­نگریم.
۳-۶- علم حدیث و فقاهت
شاگردان ممتاز و هوشمند ایرانی مکتب اسلام، کار دانش­آموزی و پروش روحی خود را به آن­جا رسانیدند که نود درصد کرسی­های فقاهت اسلامی را در همان قرن اول، از آن خود گردانیدند؛ زیرا اسلام یک دین قومی که یک نژاد و زبان، آن را در انحصار بگیرد و دیگران نتوانند در آن پیشرفتی حاصل نمایند نیست.
عبدالرحمن بن زید بن اسلم گوید: چون عبادله که جمع عبدالله باشد و آنها عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود، عبدالله بن زبیر، و عبدالله بن عمرو بن عاص بودند همه از بین رفتند فقه آنها در تمام شهرها منحصر به موالی شد.^[۴۸۱]
اگر ما بخواهیم علماء موالی را ذکر کنیم سخن به درازا خواهد کشید ولی با یک نگاه عادی می­توانیم بدانیم که اغلب علماء آن عصر موالی و ایرانی بودند.
ابن عبدربه در العقد الفرید در حکایتی مکالمه­ای را بین دو نفر عرب آورده که مربوط به زمان امویان است، او اکثریت شهرها و نواحی مهم جهان اسلام را نام می­برد که فقها و عالمان آنها از موالی بوده ­اند، تنها فقیه یک شهر عرب بوده است.^[۴۸۲]
ابن عبدربّه می­نویسد:” ابن لیلی گوید: عیسی بن موسی که نسبت به عرب سخت تعصّب داشت، از من پرسید: فقیه اهل بصره کیست؟ پاسخ دادم: حسن بن حسن است( منظور حسن بصری است). گفت: دیگری هم هست؟ گفتم: محمد بن سیرین، پرسید: نژاد آنها چیست؟ گفتم: از موالی هستند. گفت: فقیه اهل مکه کیست؟ گفتم عطا بن ابی رباح و مجاهد و سعید بن جبیر و سلیمان بن یسار. گفت: آنها کیستند؟ گفتم: مولا هستند. گفت: فقیهان مدینه کدامند؟ گفتم: زید بن اسلم و محمد بن المنکدر و نافع بن ابی نجیح. گفت: آنها از چه ملتی هستند؟ گفتم از موالی. گفت داناترین فقهای اهل قبا کیست؟ گفتم ربیعه الرّای. گفت: او از کدام قوم است؟ گفتم: از موالی، بر اثر شنیدن این سخن چهره او تیره و سیاه شد و گفت: فقیه اهل یمن کیست؟ گفتم: ابن طاووس و ابن مُنَبّه. گفت: آنها چه مردمی هستند؟ گفتم: موالی. رگ­های او پرخون شد و به خود تکانی داده، خوب توجه کرد و نشست و پرسید: فقیه و دانشمندان خراسان کیست؟ جواب دادم: عطاء بن عبدالله خراسانی. گفت او از چه نژاد است؟ گفتم: از موالی. چهره او سیاه تر و بدتر شد و من از او هراسیدم، پرسید: فقیه اهل شام کیست؟ گفتم مکحول. آنگاه آهی کشید و آرام گرفت، سپس پرسید: فقیه اهل کوفه کیست؟ به خدا سوگند، اگر از او بیم نمی­داشتم، می­گفتم: حکم بن عتبه و عمار بن ابی سلیمان، ولی چون او را مستعدّ خشم و کین دیدم گفتم: ابراهیم نخعی و شعبی. پرسید: نژاد آنها چیست؟ گفتم از عرب می­باشند. گفت: الله اکبر! سپس آرام گرفت.»^[۴۸۳] یاقوت حموی در معجم البلدان در ماده خراسان نظیر همین داستان را ذکر کرده است. همچنین همین گفتگورا میان عبدالملک مروان خلیفه اموی و محمد بن مسلم مشهور به ابن شهاب زُهری نیز گزارش کرده ­اند.
عبدالملک خطاب به زُهری که از مکه بازگشته بود پرسید: چه کسی سرور و بزرگ مکیان است؟
- زهری: عطاء بن ابی ربَاح.
- از تازیان است یا از موالی؟
- از موالی.
- چگونه چنین سرور شد؟
- با دین ورزی و نقل و نشر حدیث.
- آری؛ چنین کسانی شایسته سروری اند.
- سرور یمنی­ها کیست؟
- طاووس بن کیسان.
- از تازیان است یا از موالی؟

اعتقاد بر این است که ذهن آگاهی منجر به یک حس اعتماد و صمیمیت در روابط با دیگران میشود و توانایی افراد را برای روی آوردن به وقایع بینفردی تنش زا و چالش با آنها افزایش میدهد. تمرینهای مراقبه نیز میتواند بهبودی روانشناختی را سرعت دهد و تاثیر مهمی در توانایی های اجتماعی داشته باشد و باعث رشد کلی شخص میشود. این تمرینها نه تنها کارکردهای بین فردی را روز به روز بهبود میبخشد، بلکه پاسخ های سازگارانه ای به تعارض اجتماعی میدهد(شاپیرو^[۴۳۰]، ۲۰۱۰؛ بارنس^[۴۳۱]، ۲۰۰۷؛ براون^[۴۳۲]، ۲۰۰۷؛ کرسول^[۴۳۳]، ۲۰۰۷).

تلوزینسکی و تنتریلا^[۴۳۴](۱۹۹۸) اثرات مراقبه تنفس را روی ۷۵ بیمار افسرده که مشکلات بینفردی را گزارش کرده بودند بررسی کردند. این بیماران تحت تمرین مراقبه و آرام سازی(ریلکسیشن) قرار گرفتند و در مقایسه با گروه کنترل که این تمرینات را انجام نداده بودند، یک تغییر مثبت را در کیفیت روابط بینفردی گزارش کردند و نشانه های افسردگی نیز کاهش یافته بود. همچنین در رابطه با شواهدی که خلق افسرده ممکن است پاسخهای خشم را برانگیزد و فرد را در روابط بین فردی با مشکلاتی روبرو کند، پژوهشی انجام شده است که نشان میدهد، درمانMBCT از طریق آگاهی از افکار و احساسات ناخوشایند، تکانشگری هیجانی فرد را کاهش میدهد و روابط بین فردی را بهبود میبخشد(الیس^[۴۳۵]، ۲۰۱۲).
MBCT میتواند با کاهش دادن استرس والدینی و تحریکپذیری آنها باعث بهبود روابط والد- فرزند شود که این تاثیر نه تنها در روابط والد- فرزندی بلکه از طریق بهبود آشفتگیهای خلقی، روابط با دیگران را بهبود بخشد و نشانه های افسردگی را کاهش دهد(رستیفو و بوگلز^[۴۳۶]، ۲۰۱۲).
۵-۲- نتیجه گیری کلی
مداخله آموزش شناختی رفتاری و استرس زدایی مبتنی بر ذهن آگاهی می تواند استرس عاطفه منفی و خستگی درد را در افراد مبتلا به درد مزمن کاهش بدهد. دکیسر، ریز، لیجسن، لیسن و دوولف^[۴۳۷] (۲۰۰۸) با مطا لعه مهارت های ذهن آگاهی و رفتار درون فردی نشان دادند که چهار مؤلفه از مؤلفه های ذهن آگاهی مشاهده گری، توصیف، عمل همراه با آگاهی و پذیرش بدون قضاوت با مهارت های ذهن آگاهی همبستگی مثبت و بالایی دارند، همچنین این مؤلفه ها با توصیف و تشخیص بهتر احساسات بدنی و اضطراب و آشفتگی کمتر همراه هستند.میت مانسگروبر،بک و اسچابلر^[۴۳۸] در بررسی خود در مورد حمایتگر ها ی ذهن آگاهی در اجتناب عملی، فرا هیجان و تنظیم هیجانی، دریافتند که تحت شرایط استرس زا آگاهی هشیارانه بیماران در ابتدا به سرعت افزایش یافته و سپس تنزل می یابد.در بررسی تاثیر مراقبه ذهن آگاهی بر کاهش درد مزمن در بیماران، مورون، لینچ، گریکو، تیندل و وینر^[۴۳۹] دریافتند با آموزش مراقبه ذهن آگاهی در این بیماران ، درد مزمن آن ها کاهش وکیفیت خواب آن ها بهبود یافته و نیز میزان توجه فراگیر این افراد به طور معنی داری افزایش یافت.
این گفته ها با پژوهش‌های کلمو، ماشن، هارلی، دروکر، هبرت و هندرسون^[۴۴۰]، ( ۲۰۱۲)که اثرات کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی را بر نتایج روانی اجتماعی و کیفیت زندگی در بیماران مبتلا به سرطان پستانی که در مراحل اولیه بیماری بودند بررسی کردند، همسو است. درمانگری به شیوه تنیدگی زدایی که آمیزش پیچیده‌ای از فنون شناختی و رفتاری است و هدف آن پیدا کردن راه‌ حل‌ هایی برای مسائل بیمار است می‌تواند در یادگیری و اصلاح شیوه‌های مقابله مؤثر تنیدگی باشد.
۵-۳- محدودیتها و موانع پژوهش
- با توجه به اینکه طرح حاضر یک طرح مطالعهی تک آزمودنی بود، یکی از محدودیتهای پژوهش این است که و ما نمیتوانیم نتیجه بگیریم که بهبودیهای مشاهده شده تابع متغیرهای کنترل نشدهی دیگری مانند تماس با درمانگر یا تنها گذشت زمان نبودند. اما این انتقادی است که بر تمام روش های رواندرمانی وارد است زیرا دقیقترین روش های کارآزمایی نیز نمیتوانند برای مثال اثر متغیرهای مداخلهگر مانند برقراری رابطه با درمانگر را کنترل کنند.
- محدودیت دیگر اینکه طول دورهی پیگیری ۱ ماهه نمیتواند زمان مناسبی برای دورهی پیگیری باشد.
- اندازهی نمونهی بکار رفته در این پژوهش به دلیل محدودیتهای موجود اندک میباشد. همچنین از نمونه گیری دردسترس استفاده شده است که در نتیجه باید تعمیم نتایج را با احتیاط انجام داد.
- محدودیت دیگر این پژوهش این بود که آزمودنیها از لحاظ متغیرهایی مانند وضعیت اجتماعی-اقتصادی، تاهل، و شغل همتاسازی نشده بودند که در نتیجه باید تعمیم نتایج را با احتیاط انجام داد.
- در این پژوهش متغیر جنس کنترل‌شده است لذا تعمیم این یافته‌ها به جنس مذکر نیازمند مداخله جداگانه است.
- ازآنجایی‌که پیش‌آزمون و پس‌آزمون همسان بودند، اجرای پیش‌آزمون باعث شد آزمودنی تجربه بیشتری در پس‌آزمون داشته باشد. این عامل می‌تواند نتیجه نهایی را خدشه‌دار کند.
- به‌جز پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده ابزارهایی هستند که می‌توانند زمینه کسب اطلاعات دقیق را برای پژوهشگر فراهم آورند. امّا عدم امکان وجود فرصت برای انجام مصاحبه و تحلیل آن‌ها و همچنین نداشتن مجوز برای مشاهده و کنترل رفتارهای کارکنان، پژوهشگر را در زمینه استفاده از این ابزارها محروم ساخت.
- یکی از معایب این پژوهش استفاده از تعداد بیماران کم بود که به علت نوع پژوهش (تک آزمودنی) می‌تواند در نوع خود دارای اهمیت باشد. اما به لحاظ ضریب اطمینان از جهت تعمیم به جامعه بزرگ افراد سرطانی ام اس و یا میگرنی بهتر است از تعداد زیاد آزمودنی و به صورت آزمایشی کامل انجام شود. البته چنین شرایطی نیازمند کار گروهی و حمایت‌های جدی اقتصادی است.
۵-۴- پیشنهادات
۵-۴-۱- پیشنهادات پژوهشی
- پیشنهاد میشود مطالعات کیفی و کتابخانهای در ارتباط با اندیشههایی که فلسفهی زیربنایی ذهن آگاهی را در فرهنگ خودمان تشکیل میدهد انجام گیرد تا بتوان با پیشفرضها و زیرساختهای قویتری دربارهی کاربرد چنین روشی برای برخورد با آشفتگیهای روحی-روانی در جلسهی درمان با بیماران برخورد نمود.
- از آنجا که امکان مزمن شدن خستگی در بیماران سرطانی وجود دارد بهتر است مداخلات خستگی درد در طول درمان سرطان و نیز بعد از درمان انجام شود.
- از آنجا که بیماران سرطانی ام اسی و میگرنی در ابعاد روحی روانی دچار مشکلات عمیقی می‌شوند بهتر است مداخلات برای این دسته از بیماران با تاکید بر ارتقاء سلامت روان آنان انجام شود.
- طبق تجربه درک شده در این پژوهش، پزشکان متخصص ام اسی و میگرنی و سرطان تمرکز خود را بر روی درمان گذاشته و توجه کمی به توانبخشی و مشکلات بهداشتی بازماندگان این دسته از بیماران دارند. توصیه می‌گردد تیم‌های مراقبت و سلامت متشکل از روانشناسان، پزشکان، پرستاران و … جهت ارائه خدمات لازم به این بیماران تشکیل گردند.
- بهتر است نمونه‌ها در حجم بزرگ‌تر و در مقیاس استانی و کشوری موردمطالعه قرار گیرد.
- پیشنهاد می‌شود تفاوت‌های مرتبط با جنسیت بررسی شود.
- پیشنهاد می شود این طرح درمانی و آموزشی در قالب گروه درمانی نیز اجرا شود.
۵-۴-۲- پیشنهادات کاربردی
- پیشنهاد میشود در تحقیقات آتی با تعداد نمونهی بیشتر اثربخشی این روشدرمانی مورد بررسی قرار گیرد.
- پیشنهاد میشود در تحقیقات آینده تاثیر این نوع درمان با طرحهای قویتر و درنظر گرفتن دوره های پیگیری ۳ ماهه و ۶ ماهه سنجیده شود.
- گرچه شیوه کارآزمایی بالینی تک آزمودنی روشی خلاقانه برای بررسی اثربخشی درمان است، جهت بالابردن اعتبار بیرونی یافتهها به محققان علاقمند به این حوزه پیشنهاد میشود که درمان ترکیبی آموزش شناختی رفتاری و استرس زدایی مبتنی بر ذهن آگاهی را درچارچوب طرحهای گروهی مورد بررسی قراردهند.
- همچنین توصیه میشود در پژوهشهای آتی مداخلهگرها و واسطه های تاثیرات مداخله مانند ترجیح مولفه مداخله، سطح فعالیت پیش از مداخله و اجتناب نیز مورد بررسی قرار گیرد.
- از آنجا که تمام درمانهای ارائه شده تنها توسط یک نفر ارائه شده است احتمال سوگیری در نتایج وجود دارد، بنابراین پیشنهاد میشود که این موضوع در پژوهشهای آتی مورد توجه قرار گیرد.
- پیشنهاد میشود که اثربخشی و مقایسهی این درمانها بر روی سایر اختلالات خلقی از جمله اختلال دوقطبی، اختلال افسردگی اساسی، افسردگی فصلی و … نیز مورد بررسی قرار گیرد.
منابع
منابع فارسی
آهی، ق. (۱۳۸۵). هنجاریابی نسخه کوتاه پرسش نامه طرحواره یانگ. پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، تهران، دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی.
تیزدل، ج. (۱۳۸۰). دانش و روش های کاربردی رفتاردرمانی شناختی. حسین کاویانی. (۱۳۸۰). تهران: پژوهشکده علوم شناختی.
حمیدپور، حسن. (۱۳۸۶). بررسی کارایی و اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر هشیاری فراگیر (MBCT) در درمان و جلوگیری از عود برگشت
افسرده خویی [نسخه الکترونیکی]. فصل نامه پژوهش در سلامت روان شناختی، ۱، ۲۵-۳۲٫
دابسون، کیت استفان و محمدخانی، پروانه (۱۳۸۶). مختصات روانسنجی پرسشنامهی افسردگی بک II، در یک نمونهی بزرگ مبتلایان به اختلال افسردگی اساسی. ویژه نامهی توانبخشی در بیماریها و اختلالات روانی، ۸ (۲۹)، ۸۶-۸۰٫
روزنهان، سلیگمن؛ مارتین، آی . بی، (۱۳۸۲) ، روانشناسی نابهنجاری : آسیب شناسی روانی، ( ترجمه یحیی سید محمدی). تهران: ارسباران.
سادوک، بنجامین؛ سادوک، ویرجینیا. (۲۰۰۳). خلاصه روان پزشکی در علوم رفتاری. نصرت ا… پورافکاری. (۱۳۸۲). تهران: شهرآشوب.
سگال، زیندل؛ تیزدل، جان؛ ویلیامز، مارک. (۲۰۰۲). راهنمای عملی شناخت درمانی مبتنی بر حضور ذهن. پروانه محمدخانی. (۱۳۸۴). بی جا: بی نا.
شارف، ریچارد، (۱۳۸۳)، نظریه های روان درمانی و مشاره، (ترجمه مهرداد فیروز بخش)، تهران: ویرایش.
شاهجویی، تقی؛ محمود علیلو، مجید؛ بخشی پور رودسری، عباس؛ فخاری، علی. (۱۳۹۰). تحمل نکردن بلاتکلیفی و نگرانی در افراد مبتلا به اختلال
اضطراب فراگیر و اختلال وسواسی جبری [نسخه الکترونیکی]. مجله روان پزشکی و روان شناسی بالینی ایران، ۱۷ (۴)، ۳۰۴-۳۱۲٫
شریفی، ونداد؛ اسعدی، سید محمد؛ محمدی، محمدرضا؛ امینی، همایون؛ کاویانی، حسین؛ سمنانی، یوسف؛ شعبانی، امیر؛ شهریور، زهرا؛ داوری آشتیانی،
رزیتا؛ حکیم شوشتری، میترا (۱۳۸۳). پایایی و قابلیت اجرای نسخه فارسی مصاحبهی ساختار یافته تشخیصی برای .(SCID) DSM-IV فصلنامه تازه های علوم شناختی، ۶، ۲۲-۱۰٫
علیلو، مجید؛ هاشمی، تورج؛ هاشمی، زهره. (۱۳۹۰). اثربخشی درمان فراشناختی در کاهش علایم افسردگی، اضطراب و افکار ناکارآمد در اختلال افسردگی اساسی [نسخه الکترونیکی]. مجله پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تبریز، ۳۳، ۸۹ – ۹۴٫

توسعه سرمایه انسانی و اجتماعی

داشتن یا تربیت کردن کارکنان دانشی یا خبره- به کارکنان رده پایین به عنوان منابع غنی ایده‏های جدید نگریسته شود- نهادینه شدن خود کنترلی و خود ارزیابی در کارکنان- بهبود روابط سازمانی و رویه‎‏های آن –مدیریت محققان و خبرگان - آموزش روش‌های حل مسأله و خلاقیت- یادگیری گروهی و انتقال دانش- الزامی بودن انتشار تحقیقات- جذب و ارتقاء افراد بر اساس صلاحیت دانشی - پرداخت مبتنی بر صلاحیت دانشی- ایجاد انگیزه و سیستم پاداش- استخدام کارکنان واجد شرایط در جهت برطرف نمودن شکاف دانش موجود در سازمان (محقق).
 

Swart & Kinnie( 2003) , Robertson et al( 2000) , OECD( 2000) , Den Hertog(2000) , Jemielniak & Kociatkiewicz ( 2009) , Swart& Kinnie (2003) ,
Davenportn et al (1998) , Wong (2005) , Leibowitz (1999) , Hung et al.(2005) , Lee and Choi (2003) , Chourides et al (2003) , Akhavan and Jafari (2006) , Akhavan et al(2009),
and Chang & Chuang ( 2010).
رهنورد و محمدی (۱۳۸۸).

فرهنگ سازمانی

شفافیت، اعتماد و فرهنگ باز-جو نوآوری و خلاقیت- جایگاه برتر برای ایده پرد ازان و نواندیشان- قصد همکاری با دیگران بدون هیچ چشم داشتی–فرهنگ دانش پسند-مشارکت همه کارکنان در نوآوری (محقق) -ایجاد فرهنگ یادگیری مستمر (محقق) -یادگیری از اشتباهات و عدم باز خواست کارکنان به خاطر اشتباه ناشی از ایده جدید (محقق).

Chang& Chuang( 2010) ,
Chen& Lin ( 2004) ,
Liao (2010) , Akhavan et al (2009) , OECD( 2000) ,
Kimble& Boudon ( 2008) ,
Jemielniak & Kociatkiewicz( 2009) , Leibowitz (1999) , Skyrme and Amidon (1997) ,
Wong (2005) , Lee and Choi (2003) , Davenport et al. (1998) , Moffett et al. (2003) , Akhavan and Jafari (2006) , Chua and Lam (2005) ; Hung et al.(2005),
رهنورد و محمدی (۱۳۸۸)،
(منوریان و همکارانش ( ۱۳۸۶

الگوبرداری و اندازه گیری عملکرد

مقایسه مداوم با رقیبان موفق و بهبود فرآیندهای داخلی- تشویق کارکنان برای الگو برداری از بهترین عملیات و تجارب دیگر سازمان‌های دانش محور -اندازه گیری مزایای حاصل از یک پروژه یا ابتکار مدیریت دانش - ارزیابی آمادگی سازمان برای مدیریت دانش -آموزش روش‌های الگوبرداری (محقق) - مقایسه فرآیندهای کاری سازمان‌های دانش محور (محقق) - تدوین استانداردهای ارتقاء و اشتراک گذاری دانش (محقق).
 

Holsapple& Joshi, ( 2000) ,Moffett et al. (2003) , Davenport and Probst (2002) , Moffett et al. (2003) , Akhavan and Jafari (2006) , Hung et al.(2005) , and Akhavan et al(2009).
رهنورد و محمدی (۱۳۸۸).

زیر ساختارهای سیستم‌های اطلاعاتی

ابزار فناوری برای مستند سازی تحقیق دانش - سیستم‌های کاربر پسند - زیرساخت IT - آموزش استفاده از IT- سایت‌های داخلی- پایگاه داده- مخازن دانش- ساز و کارهای بحث مجازی- شبکه‌هایی برای توزیع منابع اطلاعاتی - یکپارچه کردن مدیریت دانش و سیستم‌های فعلی -ایجاد شبکه‌های خبرگی و بانک اطلاعات خبرگان درون و برون سازمانی (محقق) - استفاده از^[۳۸] DSS و^[۳۹] ES(محقق).

Wong (2005) , Wang (2002) , Moffett et al. (2003) , Akhavan and Jafari (2006) , Hung et al.(2005) , Skyrme and Amidon(1997) ,Davenportn et al (1998) , Lee and Choi (2003) , Chourides et al (2003) , (2006) , and Chang & Chuang ( 2010).
رهنورد و محمدی (۱۳۸۸).

کار تیمی و گروه‌های تعامل اجتماعی

کار مبتنی بر پروژه و حل مسائل از طریق ایجاد تیم‏های دانش‌محور-طوفان مغزی- کار میان وظیفه‌ای- تشویق کارکنان به حضور در اجتماعات کاری (محقق) -پاداش به کارکنان بر اساس عملکرد گروهی آن‌ها (محقق) -ارزشمندی کار جمعی (محقق) – حمایت از اجتماعات کاری (محقق).

Lee and Choi (2003) , Moffett et al. (2003) , Akhavan et al. (2006) , Hung et al.(2005) , Jemielniak & Kociatkiewicz ( 2009 ), Yang (2007) ,Wen & Yingchun( 2009 ), Akhavan et al(2009) , Wen & Yingchun ( 2009),
and Liao, (2010).

مدیریت تغییر

احساس منفعت کارکنان از تغییر- اندازه‌ای که کارکنان تغییرات را مشروع و مناسب برای سازمان به منظور رسیدن به اهدافش می‌باشد (تناسب) - احساس نیاز به تغییر- جذابیت تغییر برای کارکنان (محقق) - تدوین استراتژی تغییر (محقق) - حمایت کارکنان از تغییر (محقق).

OECD (2000) , Holt (2000) , Hasanali (2002) , Ross et al.(2005) ,Siemieniuch and Sinclair (2004) , Taylor and Wright (2004) , and Akhavan et al. (2006).

استراتژی و اهداف

۳-۱-۲-۱-۱) نفس امّاره:
نفس سرکش امّاره، ریشه­ بدبختی­های آدمی است زیرا که وی را به گناه فرمان می­دهد و به هر سو می­کشاند از این رو امّاره نام دارد. نفس امّاره در فرمان به بدی، حدّ و اندازه­ایی نمی­شناسد تا این­که به سقوط انسان منتهی گردد. مگر آن­که لطف و رحمت خداوند متعال شامل او شود . از این رو در روایتی از امام علی (ع) داریم:
«اى مردم! همانا بر شما از دو چیز بیشتر مى‏ترسم: از خواهش نفس‏ پیروى کردن و آرزوى دراز در سر پروردن، که پیروى خواهش نفس‏، آدمى را از راه حقّ باز مى‏دارد، و آرزوى دراز، آخرت را به فراموشى مى‏سپارد. آگاه باشید که دنیا پشت کرده است و شتابان مى‏رود، و از آن جز اندکى باقى نیست، همچون قطره‏هاى مانده بر ظرفى که آب آن را ریخته‏اند و تهى است».^[۳۲۵]
امام(ع) در جایی دیگر می­فرماید: « نفس‏ خود را در واداشتن به عبادت فریب ده و با آن مدارا کن و به زور و اکراه بر چیزى مجبورش نساز و در وقت فراغت و نشاط به کارش گیر، جز در آن­چه که بر تو واجب است و باید آن را در وقت خاص خودش به جا آورى. بپرهیز از آن­که مرگ تو فرا رسد در حالى که از پروردگارت گریزان و در دنیاپرستى غرق باشى. از هم نشینى با فاسقان بپرهیز که شر به شر مى‏پیوندد، خدا را گرامى دار و دوستان خدا را دوست شمار و از خشم بپرهیز که لشگر بزرگ شیطان است»^[۳۲۶]
بنابراین باید با نفس امّاره مبارزه کرد و برآن تسلّط یافت و از این روست که قرآن، جهاد با نفس را، جهاد اکبر نامیده است .

گاهى این نفس تحت فرمان عقل نیست به­ طور مرتب دچار هوى و هوس مى‏شود آن را نفس امّاره گویند. شاهد این مطلب، سخن حضرت یوسف (ع) است که نفس خود را منزّه نمى‏داند و مى‏گوید: «که لطف و رحمت خدا سبب نجات من از شرّ نفس اماره گردید».^[۳۲۷]
نفس گاهی در پی لذت است و هوی و شهوت در او شعله­ور می­ شود. این حالت، امّاره نامیده می­ شود.^[۳۲۸] به طور کلّی می­توان گفت: مراد از نفس امّاره همان بُعد حیوانی انسان که به آن تمایلات و غرائز هم گفته می­ شود، فلاسفه به آن جسم می­گویند و عرفا آن را بُعد حیوانی و ناسوتی می­نامند.^[۳۲۹]
۳-۱-۲-۱-۲) نفس لوّامه:
همان نفس ملامت‏گراست در مواقعى که از انسان خطایى سر­مى‏زند او را مورد سرزنش و عذاب قرار مى‏دهد. پس از نیل آدمی به مقصود، کشش نفس خاموش می­ شود و هوی در او فرو می­نشنید. بنابراین نفس از تب و تاب می­افتد و خود را می­یابد(وجدان) و در پی این خودیابی، می ­تواند خارج از فرمان هوی، ناراستی­های عمل خویش را بازیابد. حاصل کار، ملامت خود است. در این حالت، نفس به اعتبار لباس تازه­ای که به تن کرده، نام دیگری به خود می­گیرد و آن، لوّامه است.^[۳۳۰]
۳-۱-۲-۱-۳) نفس مطمئنه:
حالتى است که انسان در آن به اطمینان و آرامش مى‏رسد و به چیزى جز خدا نمى‏اندیشد.^[۳۳۱]
این حالت نفس، هنگامی ظهور می­ کند که آدمی به خدا توجه پیدا کند. توجه یافتن به خدا، آرامش عمیق در نفس پدید می ­آورد. با ظهور چنین آرامش و اطمینانی در نفس، صفت مطمئنه، زیبنده آن می­ شود.^[۳۳۲]
در مقام نتیجه ­گیری می­توان گفت به طور کلّی در وجود انسان دو نیروى رحمانى و نفسانى(هرچند خود نفس سه قسم دارد که در بالا به آن اشاره شد) وجود دارد و خداوند این دو نیرو را به انسان فهمانده است. در واقع این دو نیرو در درون انسان با یکدیگر در مقابله مى‏باشند و هر کدام پیروز شوند وجود انسان را مالک مى‏شوند.
نکته­ای که جا دارد در این­جا به آن اشاره شود آن است که«نفس» به خودی خود امّاره است و میل به بدی دارد و این طبیعت اولیه اوست و تنها در سایه تربیت الهی و انسانی است که نفس از هوی و شهوت باز داشته می­ شود و صفات نیک به خود می­گیرد. با این تفسیر، علت نسبت دادن رفتارهایی نظیر ظلم، کفران و حرص به انسان در آیاتی مانند:« إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ »^[۳۳۳] وآیه ی« إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً »^[۳۳۴]روشن می­ شود. از همین رو است که در قرآن تنها صفت امّاره بودن به مطلق نفس نسبت داده شده است: «ان النفس لامّاره بالسوء». در این آیه«نفس» موضوع است و«امّاره» محمول. یعنی خود نفس طبیعتاً امّاره است. اما طبیعتاً مطمئنه نیست لذا در جایی نداریم«ان النفس مطمئنه» چنان­چه نفس بخواهد زیور مطمئنه بودن بر تن گیرد باید ابتدا آن را کسب کند تا با این وصف کمالی شایسته خطاب«یا ایتها النفس المطمئنه…» گردد.^[۳۳۵]
این تعبیر از نفس در روایات نیز به کار رفته است. در برخی از روایات، نفس در مقابل عقل قرار گرفته است، در حالی که عقل خود از شئون نفس است. به طور مثال، در نهج البلاغه، در وصف سالک طریق خدا آمده است:«قد احیی عقله و امات نفسه؛^[۳۳۶]«همانا خرد خود را زنده گرداند و نفس خویش را می­راند» در این حدیث و موارد مشابه آن، مراد از نفس، هوای نفس است که به طور طبیعی بر نفس حاکم است و او را به انحطاط می­کشاند. بنابراین در واقع عبارت چنین بوده است: «قد احیی عقله و امات هوی نفسه» همان­طور که در جای دیگری از نهج البلاغه آمده است: «فرحم الله رجلا نزع عن شهوته و قمع هوی نفسه، فان هذه النفس ابعد شیء منزعا و انها لا تزال تنزع الی معصیه فی هوی»^[۳۳۷]: پس خدا بیامرزد کسی را که شهوت را مغلوب کند و هوای نفس را سر کوب؛ که نفس را به دشواری توان از شهوت کندن، که پیوسته خواهان نافرمانی است و هوس راندن». بنابراین روایاتی که در ذم نفس وارد شده است، نفس را از جهت حالات بدی که بر آن حاکم شده که به تعبیر امام علی(ع) به دشواری می توان آن حالات را از آن کند مورد مذمت و نکوهش قرار داده است.^[۳۳۸]
۳-۱-۲-۲) خطرات نفس:
پیش از آشنایی با خطرهای نفس، تذکر دو مطلب لازم است:
الف) مجموعه امیال و غرایز و خواسته ­ها و شهواتی خارج از حدّ و حدود طبیعی و شرعی هوا و هوس نامیده می­ شود که به طور مسلم در وجود انسان مخالف حق و همنشین باطل است.^[۳۳۹]
ب) امام صادق(ع) در مورد بنیان و ریشه­ هواپرستی می­فرماید: «و الهوى عدو العقل‏ و مخالف الحق و قرین الباطل، و قوه الهوى من الشهوات، و أصل علامات الهوى من أکل الحرام و الغفله عن الفرائض و الاستهانه بالسنن و الخوض فی الملاهى»^[۳۴۰]: و هوى دشمن عقل و مخالف حق و حقیقت و همراه باطل است. و هوى از شهوات نفسانى نیرو مى‏گیرد. و ریشه علامات و آثار هوى؛ از چهار چیز تولید مى‏شود: ۱- از خوردن مال حرام.۲- از غفلت کردن در انجام فرائض و تکالیف واجب.۳- از سستى و مسامحت در بجا آوردن آداب و سنن الهى.۴- از بی­باکى در فرو رفتن در شهوات نفسانى و لهو و لغو.
حال با توجه به مطالب فوق، خطرهای نفس را از زبان قرآن می­شنویم:
۳-۱-۲-۲-۱) هواپرستی به جای خدا­پرستی:
خداوند در قرآن کریم چنین می­فرماید: «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى‏ عِلْمٍ‏…»^[۳۴۱]: آیا دیدى کسى را که معبود خود را هواى نفس خویش قرار داده و خداوند او را با آگاهى (بر این­که شایسته هدایت نیست) گمراه ساخت…
سؤالی که مطرح می­ شود این است که چگونه ممکن است انسان هوای نفس خویش را معبودش سازد؟در پاسخ می­توان چنین گفت: هنگامی که انسان فرمان خدا را رها کرد و به دنبال خواست دل و هوای نفس افتاد و اطاعت آن را بر اطاعت حق مقدم شمرد این همان پرستش نفس است زیرا یکی از معانی معروف عبادت و پرستش، اطاعت است.^[۳۴۲]از باب نمونه، درسوره­ی یس،آیه­ی۶۰ می­خوانیم:« أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ»: آیا با شما عهد نکردم اى فرزندان آدم که شیطان را نپرستید، که او براى شما دشمن آشکارى است.
به راستی، چه بت خطرناکی است، بت نفس و هواپرستی که تمام درهای رحمت و طرق نجات را به روی انسان می­بندد.^[۳۴۳]و چه پرمعنا است این سخن حضرت رسول خدا(ص) که:«مَا عَبد تَحتَ السَماء إله أبغض إلی الله مِن الهَوی»: هرگز زیر آسمان معبودی مبغوض­تر نزد خداوند از هوای نفس پرستش نشده است.^[۳۴۴]
۳-۱-۲-۲-۲) تزیین زشتی­ها :
نفس همانند شیطان، زشتی­ها را در نظر انسان، زیبا جلوه می­دهد. خداوند در قرآن چنین می­فرماید: «الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً»^[۳۴۵]: آن­ها که تلاش­هایشان در زندگى دنیا گم (و نابود) شده با این حال، مى‏پندارند کار نیک انجام مى‏دهند!
۳-۱-۲-۲-۳) اعتراض به خدا:
پیشوای هواپرستان، شیطان به چنین سرنوشتی گرفتار شد و با اعتراض به حکمت خداوند در مسأله امر به سجده بر حضرت آدم(ع)، آن را غیر حکیمانه دانست.^[۳۴۶]
و موارد دیگر که در این­جا به صورت اجمالی فقط نام می­بریم:
۳-۱-۲-۲-۴) سقوط از مقام انسانیّت:
قرآن کریم در این­باره می­فرماید:«أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا»^[۳۴۷]: آیا گمان مى‏برى بیشتر آنان مى‏شنوند یا مى‏فهمند؟! آنان فقط همچون چهارپایانند، بلکه گمراه­ترند!
۳-۱-۲-۲-۵) پشت کردن به حق:
قرآن کریم در این­باره می­فرماید:« وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ، وَ مَنْ فِیهِنَّ بَلْ أَتَیْناهُمْ بِذِکْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِکْرِهِمْ مُعْرِضُونَ»^[۳۴۸]: و اگر حق از هوس­هاى آن­ها پیروى کند، آسمان­ها و زمین و همه کسانى که در آن­ها هستند تباه مى‏شوند! ولى ما قرآنى به آن­ها دادیم که مایه یادآورى (و عزّت و شرف) براى آن­هاست، امّا آنان از (آنچه مایه) یادآوریشان (است) رویگردانند!
۳-۱-۲-۲-۶) بازداری از قیامت:
قرآن کریم در این­باره می­فرماید:«فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْها مَنْ لا یُؤْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَتَرْدى‏»^[۳۴۹]: پس مبادا کسى که به آن ایمان ندارد و از هوسهاى خویش پیروى مى‏کند، تو را از آن بازدارد که هلاک خواهى شد!
۳-۱-۲-۲-۷) انحراف از صراط مستقیم:
قرآن کریم در این­باره می­فرماید:« یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَهً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ، وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى‏ فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ‏»^[۳۵۰]: اى داوود! ما تو را خلیفه و (نماینده خود) در زمین قرار دادیم پس در میان مردم به حق داورى کن و از هواى نفس پیروى مکن که تو را از راه خدا منحرف سازد کسانى که از راه خدا گمراه شوند، عذاب شدیدى به خاطر فراموش کردن روز حساب دارند.
۳-۱-۲-۲-۸) فرمان به بدی­ها:
قرآن کریم در این­باره می­فرماید:« وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ‏»^[۳۵۱]: من هرگز خودم را تبرئه نمى‏کنم، که نفس (سرکش) بسیار به بدی­ها امر مى‏کند مگر آن­چه را پروردگارم رحم کند! پروردگارم آمرزنده و مهربان است.
۳-۱-۳) برخی از همسران و فرزندان:
اما دشمن ایمانی در شیطان و نفس امّاره، خلاصه نمی­ شود قرآن مجید بعضی از همسران و فرزندان را «عدو» معرفی کرده است:« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ‏»^[۳۵۲]: اى کسانى که ایمان آورده‏اید! بعضى از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند، از آن­ها بر حذر باشید و اگر عفو کنید و چشم بپوشید و ببخشید، (خدا شما را مى‏بخشد) زیرا که خداوند بخشنده و مهربان است.
صاحب کتاب اسباب النزول ذیل این آیه می­نویسد:«ابن عباس گوید: (اتفاق مى‏افتاد که) شخصى اسلام مى‏آورد و مى‏خواست هجرت کند، زن و فرزندش مانع شده مى‏گفتند تو را به خدا نرو و خاندانت را بى سرپرست و بى­چیز رها مکن. برخى به رقّت آمده در مکه مى‏ماندند و هجرت نمى‏کردند. آیه آمد: «اى مؤمنان برخى زن و فرزندان در واقع دشمن شما هستند، از ایشان بر حذر باشید …»^[۳۵۳]
صاحب تفسیر نمونه در تفسیر این آیه روایتی از امام صادق(ع) می ­آورد که حرف ابن عباس را تأیید می­ کند:
«فی تفسیر القمّی فی روایه أبی الجارود عن أبی جعفر الباقر علیه السّلام فی قوله تعالى: «إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ‏ » و ذلک أنّ الرجل إذا أراد الهجره تعلّق به ابنه و امرأته و قالوا: ننشدک اللّه أن لا تذهب عنّا فنضیع بعدک، فمنهم من یطیع أهله فیقیم، فحذّرهم اللّه أبناءهم و نساءهم، و نهاهم عن طاعتهم، و منهم من یمضی و یذرهم و یقول: أما و اللّه لئن لم تهاجروا معی ثمّ جمع اللّه بینی و بینکم فی دار الهجره لا أنفعکم بشی‏ء أبدا. فلمّا جمع اللّه بینه و بینهم أمر اللّه أن یتوق بحسن وصله فقال: وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ‏»^[۳۵۴]:یعنی: در تفسیر قمى در روایت ابى الجارود از امام باقر ابى جعفر(علیه السّلام) روایت نموده در مورد آیه (إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ)، فرمود از اهل ایمان هنگام هجرت از مکه و پیروى از رسول(صلّى اللّه علیه و آله) فرزند و همسر آنان مانع مى‏شدند از این­که هجرت نمایند و آنان را در مکه بگذارد و بعض از اهل ایمان درخواست همسر و فرزند خود را پذیرفته پروردگار آنان را در حذر فرموده از این­که فریفته خواسته فرزند و همسر خود شده و از آنان اطاعت نمایند و بعض دیگر از اهل ایمان که درخواست فرزند و همسر خود اعراض نموده هجرت نمودند و به آن­ها می­گفتند چنان­چه با من هجرت به مدینه ننمائید من هرگز براى شما نفعى نخواهم داشت و پس از این­که همسر و فرزند آنان نیز هجرت مى‏نمودند آیه امر مى‏نماید که (باحسن سلوک تلقى) نمایند و از تأخیر و منع آنان صرف نظر نمایند و آنان را مورد مؤاخذه قرار ندهند و صفت مغفرت و رحمت پروردگار را یاد بیاورند. در آیه به این موضوع که بعضی ازهمسران و بعضی از فرزندان دشمن شمایند اشاره شده است، آن­جا که می­فرماید:« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ‏»
این«من»، من تبعیضیه است یعنى بعض أزواج و اولاد شما دشمن شما هستند دشمنى آن­ها مجرد عداوت ظاهریه نیست که اذیت و ظلم کنند نسبت به شما بلکه بسا از شما توقعاتى دارند که شما را منع می­ کنند از اتیان به واجبات الهى از نماز و زکاه و خمس و حج و هجرت براى تحصیل علم دین و سایر واجبات و اعمال صالحه یا شما را وادار می­ کنند به ارتکاب محرمات جعبه ساز می­خواهند بردن آن­ها را بدون حجاب در تماشا خانه‏ها و سینماها و مراکز فحشاء یا به کارهاى زشت که امروز بسیار رواج دارد.^[۳۵۵]
اما چرا بعضی از آن­ها؟ علامه طباطبایی در این باره می­نویسد که«بعضی از زنانی که با همسران مؤمن خود دشمنی می­ورزند بدان علت است که شوهرانشان ایمان دارند و عداوت به­خاطر ایمان آن­هاست، می­خواهند شوهران خود را از اصل ایمان و یا از اعمال صالحه­ای که مقتضای ایمان است منحرف کنند و شوهران زیر بار نمی­روند، قهراً زنان با آن­ها دشمنی می­ کنند چون دوست می­دارند شوهران به جای علاقه ­مندی به راه خدا و پیشرفت دین به اولاد و همسران خود علاقه­مند باشند و برای تأمین آسایش آنان به دزدی و غصب مال مردم دست بزنند. در حقیقت، دشمن ایمان پدران و همسران خود می­باشند» خداوند مؤمنان را چنین مورد خطاب قرار می­دهد که: «در حقیقت برخی از همسران و فرزندان شما دشمنان شمایند، از آنان بر حذر باشید…»^[۳۵۶]
طبرسی(رحمه الله) در این­باره بیان می­دارند: «لأن من الأزواج من یتمنى موت الزوج و من الأولاد من یتمنى موت الوالد لیرث ماله و ما من عدو أعدى ممن یتمنى موت غیره لیأخذ ماله و کذلک یکون من یحملک على معصیه الله لمنفعه نفسه و لا عدو أشد عداوه ممن یختار ضررک لمنفعته»^[۳۵۷]یعنی: برخی از همسران و فرزندان آرزوی مرگ انسان را دارند تا ثروت او را به ارث برند و مسلماً هیچ دشمنی برای انسان بدتر از آن نیست که آرزوی مرگ را برای انسان داشته باشد، برخی هم پدر و همسر را به­خاطر سودجویی وسوسه می­ کنند تا دست به گناه و ستم زند و مقررات خدا را در جهت هواهای خود پایمال کند. با این اوصاف دریافتیم که دشمن ایمانی دشمنی جدّی است که ما چه بخواهیم چه نخواهیم با این نوع دشمن دست به گریبانیم، پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) در این­باره می­فرمایند: «الا ان اعقل الناس عبد عرف ربه فاطاعه، عرف عدوه فعصاه»^[۳۵۸]: آگاه باشید! خردمندترین مردم بنده­ای است که پروردگارش را شناخته، فرمانش برد و دشمنش را شناخته، نافرمانی­اش کند.
بخش دوم:
۳-۲) دشمن خارجی (یهود، کافران، مشرکان)
دشمنان خارجی (دشمن ظاهری):