شرایط اجتماعی و سیاسی
واکر ،‌روند ارتکاب عادی شدن خشونت را چنین توضیح می دهد:
مرحله اول : حفظ موقعیت طرفین.
مرحله دوم : خشونت و کتک کاری.
مرحله سوم : قدرت موقتی زن و اظهار ندامت و پشیمانی مرد. (نریمانی، ۱۳۸۱: ۳۲۱)

۲-۳-۱- علل اقتصادی

بی تردید عوامل اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی بر خشونت های خانگی موثر است. نگاه یک فرهنگ به خانواده ،‌زن و خشونت بر افردی که در آن جامعه زندگی می کنند تاثیر گذار است. ساختار اجتماعی یک جامعه ، قوانین حاکم بر آن ، وضعیت اقتصادی و عقاید و باورهای عمومی مردم ، از اموری اند که در سطح کلان می تواند به تبیین خشونت خانگی کمک کند. در این بخش با نگاهی کلان و جامعه شناختی زمینه ها و علل خشونت خانگی را در این بعد مورد بررسی قرار می دهیم.
یکی از عوامل بسیار موثر بر خشونت خانگی مردان ، اموری مانند نوع شغل بیکاری ، وضعیت اقتصادی خانواده و شغل زن است. بیکاری و مشکلات اقتصادی همراه آن عامل مهمی در بروز تنش های خانوادگی و خشونت های برخاسته از آن است. پژوهش های متعدد در ایران و دیگر کشورها بر این پدیده تاکید می ورزند. ( هاشمی نسب ، ۱۳۸۵:‌ ۱۱) بر اساس یافته های هاشمی نسب در کردستان ، مردان بیکار خشونت فیزیکی بیشتری را برای زنان خود اعمال می کنند.

گیلهام نیز معتقد است وضعیت شغلی از مهمترین عوامل بروز خشونت علیه زنان است. معمولا افراد بیکار ،‌با احتمال بیشتری اقدام به خشونت علیه زنان می کنند. افراد شاغل چون اعتماد به نفس بالاتری دارند استفاده از رفتار خشونت آمیز را کمتر رو می آورند، شغل مهم ترین عاملی است که وضعیت اقتصادی وپایگاه اجتماعی و فرهنگی را تعیین می کند. درواقع شاغل بودن یا بیکار بودن از مهم ترین متغیرهای پیش بینی کننده در وضعیت روانی ،‌فرهنگی ،‌اقتصادی و اجتماعی افراد است. هر قدر وضعیت اقتصادی فرد بدتر باشد محدودیت های بیشتری دارد و خشونت بشتری بر خانواده ، به ویژه همسر روا می دارد. (جلالی ، ۱۳۸۶: ۵۸)
آپلفورد نیز گزارش می دهد بیکاری بیست تا شصت درصد موارد خشونت خانگی مردان را تبیین می کند. ( آپلفورد، ۱۹۸۹: ۴۶) به طور کلی بیکاری از عوامل خطر آفرین خشونت زناشویی تشخیص داده شده است. هامپتون و گلز ( ۱۹۹۴) اعلام کردند که بالاترین درجات خشونت شوهر در خانواده هایی است که شوهر بیکار بوده است. (طباطبایی ،۱۳۸۸: ۲۰) جالب توجه است که حتی پس از کنترل آماری درآمد و سن و قومیت بیکاری شوهر احتمال بروز خشونت از وی را ۶۸/۱ برابر افزایش می دهد . پرخاشگری شدید جسمانی با موقعیت اجتماعی – اقتصادی پایین تر ارتباط دارد. این امر احتمالا به دلیل سرخوردگی مرتبط با فرصتهای کمتر در زندگی است.
موقعیت شغلی و طبقه اجتماعی نیز بر خشونت مردان تاثیر دارد طبقه اجتماعی شوهران هر چه پایین تر باشد احتمال بروز خشونت خانگی آنان بیشتر است. یافته های هوتالینگ و سوگرمن موید این تصور است که موقعیت اجتماعی اقتصادی جزو عوامل معنادار پیش بینی کننده وقوع خشونت شوهر است. در مجموع طبقه اجتماعی با خشونت رابطه منفی دارد. ( زنگنه، ۱۳۸۰: ۶۹)
گفته اند یکی از عوامل ساختاری موثر بر آسیب پذیری زنان فرایند به حاشیه رانده شدن او در تقسیم کار اجتماعی و عدم دسترسی یکسان وی با مرد به منابع ثروت بوده، همین واقعیت یکی از مهم ترین عوامل ضعف و بی قدرتی زن است. بادنتر در تحلیلی تاریخی معتقد است نخستین زمینه تاریخی اعمال خشونت بر زنان به عصر پیدایش فلزات و غلبه مناسبات شبانکاری باز می گردد در آن دوره مرد از نقش برتر اقتصادی واجتماعی برخوردار شد مرد در این بستر فرصت یافت تا نیروهای بدنی – ذهنی بیشتری از خود ظاهر سازد و نقش غالب اقتصادی ، اجتماعی و نظام هنجاری زندگی را به سمت خصوصیت مردانه سوق دهد.
تمکن و استقلال اقتصادی از مهمترین زمینه های سایر نقش ها ، توانمندی ها و فعالیت های زنان است بی قدرتی و بی پناهی زن موجب آسیب پذیری و قرار گرفتن وی در معرض خشونت مرد شد و از زمینه های فعال شدن چرخه خشونت علیه زن به شمار می رود. تقسیم کار و تقسیم نقش اجتماعی – اقتصادی موجب شد زن در مناسبات تولید نقش درجه دوم پیدا کند و از حیث مالکیت و تولید به مرد وابسته شود. در پی این امر انواع وابستگی های فکری و روانی به مردان پدید آمد و در این وضعیت خشونت امر موجهی برای مهار زنان است.
شمس اسفندآباد در پژوهش خودنشان میدهد که در زمینه وضعیت شغلی زن فقط بین میزان همسر آزاری شوهران زنان کارگر با میزان همسر آزاری شوهران زنان دانشجو و میزان همسر آزاری زنان دارای مشاغل بالا تفاوت معنادار وجود دارد. زنان کارگر بیش از گروه های دیگر به دست شوهرانشان آزار می بینند. کار نیزدر پژوهش خود نتیجه می گیرد که دسترسی به منابع مالی و استقلال اقتصادی و کسب درآمد زنان را در برابر بدرفتاری و خشونت حفاظت نمی کند. (اسفندآباد، ۱۳۸۲: ۳۵)
البته به نظر می رسد نگاه به ماهیت انسان وابعاد مختلف شخصیت او از دیدگاه صرفا اقتصادی و تحلیل تاریخ بر اساس چشم بستن بر بسیاری استعدادها و جنبه های وجودی انسان است.شخصیت زن و مرد عوامل تبادلی واوضاع اجتماعی به علاوه ویژگی های منحصر به فرد روابط افراد درون خانواده در بروز خشونت بر زنان موثر است.

۲-۳-۲- عوامل فرهنگی

آیا فرهنگ باعث تسهیل خشونت مردان علیه زنان می شود؟ در فرهنگ ها چه خصلت هایی برای مردان با ارزش و کدام ضد ارزش است.؟
در فرهنگ هر جامعه ای چه طرحی برای حل و فصل منازعات مردان علیه زنان ترویج می شود؟ آیا فرهنگ ها آموزش می دهند که طرفین منازعه مصالحه کنند. ؟
زمانی که فرهنگ جامعه ای از مردان انتظار دارد که قوی و مسلط باشند و طرف مقابل را بی کفایت و بزدل بدانند خشونت افزایش می یابد. در فرهنگ سرمایه داری خصوصیات و ویژگی های مثبت انسانی مانند همدلی ،‌احساس تقدس زندگی ، شفقت و همبستگی از افراد سلب می شودو به همین دلیل افراد خود را چون اشیایی فروشی تلقی می کنند که بایدخودنمایی کنند واین موضوع بستر خشونت را جهت اثبات خود ونفی صفات مذموم در جامعه سرمایه داری فراهم می کند. فرهنگ سرمایه داری استفاده صاحبان قدرت را از خشونت برای حفظ ثروت وقدرت نادیده می گیرد و خشونت انتقام جویانه را تحسین می کند. (احدی، ۱۳۸۲: ۷۱)

۲-۳-۳- رسانه های جمعی

اثرات وسایل ارتباط جمعی در مورد خشونت می تواند کوتاه مدت و بلند مدت باشد. اثرات کوتاه مدت در قالب مدل محرک – پاسخ بحث می شود. رسانه های جمعی قادرند حالت احساسی مخاطبین خود را تغییر دهند و در آنها هیجان ،‌خشم و برخی حالات عاطفی ایجاد کنند و حتی منجر به تهاجم فیزیکی شوند. این اثر را اثر هیجانی می نامند. رسانه ممکن است اثرنگاره سازی یا اثر اطلاعاتی داشته باشد که به آن یادگیری از طریق مشاهده گفته میشود. در واقع این نوع اثر واکنش مقلدانه است و اطلاعات مربوط به رفتاری را ارائه می کند که برخی مخاطبان خواهان پیروی از آن هستند . اثرات بلند مدت شامل حساسیت زدایی است که بر اثر مواجه مکرر با خشونت حاصل می شود. (احدی، ۱۳۸۲: ۷۲)

۲-۴- خشونت خانگی در ایران

یکی از رایج‌ترین انواع خشونت علیه زنان خشونت خانگی است که زن از سوی پدر ، برادر ، شوهر مورد ضرب و شتم قرار می‌گیرد.
در واقع مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که اکثر زنان به دلیل شرم یا ترس از افراد ذکور خانواده حتی از سخن گفتن در این خصوص با دوستان خودداری می‌کنند، چه رسد به مقامات قضایی و نیروهای پلیس. در واقع بسیاری از زنان تمایل به طرح شکایت رسمی علیه این بدرفتاری‌ها ندارند که این خود از علل استمرار و تداوم خشونت علیه زنان می‌باشد. در نهایت ، برخی از زنان برای گریز از این اعمال فشارها دست به اعمالی چون خودکشی ، خودسوزی می‌زنند.
خشونت علیه زنان در ایران در حالی صورت می‌گیرد که اسلام خشونت به زن را نمی‌پذیرد، زیرا زن و مرد در هویت انسانی هیچ تفاوتی ندارند و تفاوت‌های آنها تنها حالت فیزیولوژیک و زیست‌شناختی دارد. خشونت نسبت به زنان اصولاً به سبب عدم آگاهی خانواده‌ها و جامعه در مورد جایگاه و مقام واقعی زن روی می‌دهد. وجود خشونت نسبت به زن مغایر مقام و ارزش انسانی آن می‌باشد و مانع برخورداری‌شان از حقوق انسانی می‌گردد.

۲-۴-۱- روابط زن و مرد از گذشته تاکنون

انسان شناسان معتقدند نقش زن در گذشته های دور بسیار تعیین کننده بوده است از جمله پیدایش کشاورزی دامداری و پزشکی را به او نسبت می دهند. مرد فقط به شکار می رفت کم کم مادر سالاری رونق گرفت و به دلیل قدرت زایش مورد تکریم فراوان قرار داشت با پیشرفت تمدن مرد با توجه به تکیه بر قدرت جسمانی و ویژگی های شخصیتی و … بر زن در طول تاریخ برتری یافت. درصد بالای مردان عالم بر زنان نیز مزید بر علت شد.
در خصوص روابط زن و مرد در اسلام آمده است : کتک کاری زنان توسط مردان مسلمان مذموم است و عملی ناشایست می باشد و علت بسیاری از خشونت ها را در گذشته ناشی از نگاه جامعه به زن به عنوان یک شیء بوده است.

۲-۴-۲- خشونت خانگی علیه زنان

خشونت علیه زنان موضوعی فراملی است که زندگی زنان از هر نژاد و قوم و با هر طبقه اجتماعی ، اقتصادی ، تحصیلی و … را در بر می‌گیرد. خشونت با مفهوم پرخاشگری در ارتباط است. پرخاشگری اعمال خصمانه‌ای است که از روی عمد صورت می‌گیرد و به افراد و اشیاء آسیب می‌رساند. در واقع آسیب زدن به دیگران روش‌های مختلفی دارد : می‌توان کسی را تحقیر کرد ، به او اهانت نمود یا دشنامش داد (آسیب روانی) و یا برای نابودی او تلاش کرد (آسیب بدنی) در همه موارد هدف آسیب رساندن یعنی تحمیل نوعی درد و رنج است و معمولاً وجه تمایز خشونت از دیگر انواع پرخاشگری در شدت این آسیب نهفته است.
خشونت علیه زنان به موجب ماده یک اعلامیه رفع خشونت علیه زنان این گونه تعریف می‌شود : «خشونت علیه زنان به معنای هر عمل خشونت‌آمیز مبتنی بر جنسیت است که سبب بروز یا احتمال بروز آسیب‌های جسمانی ، جنسی ، روانی یا رنج و آزار زنان ، از جمله تهدید به انجام چنین اعمالی ، محرومیت‌های اجباری یا اختیاری در شرایط خاص از آزادی در زندگی عمومی یا در زندگی خصوصی می‌گردد. بنابراین می‌توان گفت خشونت علیه زنان اشکال متنوعی به خود می‌گیرد که عبارتند از : خشونت خانگی ، تجاوز جنسی ، قاچاق زنان و دختران ، روسپی‌گری اجباری ، خشونت در کشمکش‌های مسلحانه چون قتل ، تجاوز جنسی سیستماتیک ، بردگی جنسی و بارداری اجباری اشکال دیگر آن عبارتند از قتل برای شرافت ، خشونت در ارتباط با جهیزیه ، کشتن جنین مؤنث. انتخاب جنین پیش از زایمان به سود نوزاد مذکر ، ناقص کردن عضو جنسی مؤنث و دیگر رویه‌ها و سنت‌های زیان بار. جهت مبارزه با خشونت علیه زنان در سطح بین‌المللی تاکنون اقداماتی صورت گرفته است. سازمان ملل متحد از ابتدای تأسیس مبارزه با همه اشکال خشونت علیه زنان را به عنوان هدفی مهم در راه دستیابی به بهبود وضعیت زنان مورد توجه قرار داده است و در کنفرانس‌هایی که این سازمان درباره زنان برگزار کرده یکی از مسائل مهمی که همواره به آن توجه شده خشونت علیه زنان و دستیابی به راه کارهایی جهت مقابله با این معضل در جهان بوده است. در این راستا ، کمیسیون مقام زن ، سازمان ملل متحد در جهت مبارزه با خشونت علیه زنان تلاش‌هایی را انجام داده که از جمله اعلامیه رفع خشونت علیه زنان است که در واقع می‌توان گفت این اعلامیه نخستین سند بین‌المللی است، که به طور خاص مبارزه با خشونت علیه زنان را هدف قرار داده است و توسط مجمع عمومی ملل متحد طی قطع‌نامه ۱۰۴/۴۸ در ۲۰ سپتامبر ۱۹۹۳ در یک مقدمه و شش ماده مورد تصویب قرار گرفته است. در واقع این اعلامیه می‌پذیرد که خشونت علیه زنان نقض حقوق بشر و شکلی از تبعیض علیه زنان است.

۲-۴-۳- ویژگی های شخصیتی زنان خشونت دیده

غالبا زن هایی که از شوهرانشان کتک می خورند ، نقش و سهمی در این اقدام دارند ویژگی های آنان عبارتست از :

1. 1. زنان افسرده و دچار سوء ظن بیش از بقیه زنان مورد ضرب و شتم قرار می گیرند.

1. 1. زنانی هستند که از اعتماد به نفس وعزت نفس پایین تری برخوردارند و در ایفای نقش مادری خود شکست خورده اند و ناموفق هستند . (پورقمی ، ۱۳۸۲: ۱۴۲)

۲-۴-۴- ویژگی های شخصیتی مردان خشن

معمولا افراد تمایل دارند که ناراحتی های خود را روی نزدیک ترین اشخاص به خود تخلیه نمایند که در این میان اعضای خانواده در اولویت قرار می گیرند چگونگی تعلیم و تربیت خانوادگی مرد و سابقه زندگی آن در تولید خشم و رفتار خشونت آمیز در زندگی زناشوئی او موثر است. البته برخی از آنها دچار یک حالت سادیسم هستند که این رفتار مکرر در آنها دیده می شود. (محمدی : ۱۳۸۰، ۸۹)
از جمله ویژگی های مردان خشن می توان به عزت نفس پایین ، اعتماد به نفس بالا در اعمال خشونت به زنان ، اتکا عمل زشت خود و نسبت دادن آن به عنوان تنها واکنش که در مقابل رفتار همسر انسان از خود نشان داده اند اشاره کرد.

۲-۵- انواع خشونت علیه زنان

در یک تقسیم بندی کلی خشونت ممکن است علیه انسان یا علیه طبیعت صورت گیرد. تقسیم بندی‌های دیگری که از مقوله خشونت و زنان شده است، به قرار ذیل می‏باشد:
الف ـ خشونت بر حسب زمان وقوع می‏تواند قبل از تولد، نوزادی، کودکی، جوانی و کهولت باشد.
ب ـ خشونت همچنین می‏تواند در سطح جامعه و خانواده بروز نماید.
ج ـ رفتار خشونت آمیز در برخی موارد از سوی فرد بر خودش یا از سوی دیگری علیه وی می‏باشد. از جمله خشونت های زنان علیه خودشان می‏توان به برخی جرائم و شبه جرائم (نظیرخودکشی، اعتیاد، خود فروشی، جراحی های غیرضروری) اشاره نمود. جرم از مصادیق بارز خشونت می‏باشد که مخل آسایش و امنیت عمومی است.
دـ خشونت بر مبنای موضوع می‏تواند روحی، جسمی، جنسی و اقتصادی باشد و در سطح خانواده و جامعه بروز نماید:

۲-۵-۱- خشونت روانی:

هر نوع رفتار و گفتار خشنی است که سلامت روحی و روانی فرد را با خطر مواجه نماید و مصادیق آن عبارتند از: انتقاد ناروا،‌ اهانت و تحقیر، تمسخر، توهین، فحاشی، تهدید به ازدواج مجدد، تهدید به طلاق، اعمال مالکیت، قهر، سوء ظن و بدبینی ، حسادت بیمارگونه محدود کردن آزادی رفتار و حرکات عدم آزادی در روابط اجتماعی با نزدیکان و فامیل، عدم اجازه خروج از منزل، حبس اجبار به کارهای خلاف طبع، تهدید به بچه دزدی، تهدید به تخریب دارایی های زن و فرزندان، سوء استفاده از فرزندان جهت اطاعت همسر، متلک گویی و اجبار به دیدن تصاویر و صحنه های خلاف عفت. (کار :‌۱۳۷۹: ۳۵۳)

۲-۵-۲- خشونت جسمی:

نمونه جدید x در صورتی مطابق با قانون R در نظر گرفته می شود که فراکره با مرکز x و شعاع ثابت v با فرا مستطیل تعریف شده به وسیله R اشتراک داشته باشد. برای تولید مجموعه مناسبی از قوانین چندین اجرای متوالی از الگوریتم تکاملی مورد نیاز است.

جی آی^[۱۱۸] و داسکوپتا (۲۰۰۴) در کاری دیگر از نمایش مقدار حقیقی رویاستفاده کرده اند اما، شناساگرهای منفی فراکره­ای با بهره گرفتن از روشی متفاوت تولید می شوند. ابتدا، جمعیت اولیه­ای از شناساگرهای منفی به صورت تصادفی تولید می­شوند. سپس این شناساگرها از طریق یک فرایند تکراری بالغ می شوند. در هر تکرار، شعاع هر شناساگر به صورت محاسبه می­ شود.تغییر پذیری اطراف یک نمونه عادی را نشان می­دهد. در طی فرایند تکرار، شناساگرها به دور از داده ­های عادی و شناساگرهای موجود دیگر حرکت داده می شوند. شناساگرها بر اساس همپوشانی رتبه بندی می شوند. شناساگرهای بزرگتر برازندگی بهتری داشته و برای نسل بعدی انتخاب می شوند. شناساگرهای کوچکتر حذف شده و با کپی­هایی از شناساگرها با برازندگی بالاتر جایگزین می شوند. به علاوه، شناساگرهای تصادفی جدید برای کشف نواحی جدید از فضای غیر عادی تولید می شوند. فرایند تولید شناساگرها زمانی پایان می یابد که مجموعه شناساگرهای بالغ بتوانند پوشش مناسب از فضای غیر عادی را فراهم کنند.
جی آی و داسکوپتا (۲۰۰۹) یک الگوریتم انتخاب منفی حقیقی جدید به نام V-detector پیشنهاد داده­اند. در این الگوریتم از روش های آماری برای تخمین میزان پوشش فضای غیر عادی توسط شناساگرها استفاده کرده اند. این الگوریتم شامل دو ویژگی است :
پوشش بالایی از فضای غیر عادی با بهره گرفتن از تعداد محدودی از شناساگرها با اندازه­ های متغیرحاصل می شود.
تخمین پوشش فضای غیر عادی توسط شناساگرها در فرایند تولید شناساگرها تعبیه شده است .
این الگوریتم از استراتژی تولید – آزمایش NS با نمایش مقدار حقیقی روی فضای دادهاستفاده می کند. نمایش فراکره ای برای نمایش شناساگرها استفاده شده است. مراکز شناساگرها به صورت نقاط تصادفی درفضایتولید می­شوند. اگرنقطه تولید شده جدید عضو عادی باشد و یا توسط شناساگرهای موجود پوشش داده شود، آن شناساگر حذف خواهد شد. الگوریتم تعداد تلاش های نا موفق برای تولید شناساگرهای جدید به وسیله چنین نقاط تصادفی را محاسبه می کند. در صورتی که تعداد تلاش های ناموفق پی در پی به m برسد ، فرایند تولید شناساگرها پایان می یابد .پارامتر m بر اساس میزان پوشش مورد نظر α با بهره گرفتن از رابطه محاسبه می شود. اگر نقطه تولید شده جدید عضو مجموعه غیر عادی باشد و یا توسط هیچ کدام از شناساگرهای موجود پوشش داده نشود، پس آن نقطه به عنوان مرکز یک شناساگرجدید با بیشترین مقدار ممکن شعاع در نظر گرفته می شود.
از معایب این الگوریتم می توان به تولید تعداد زیادی شناساگر برای پوشش فضای غیر عادی و تولید شناساگرهای بزرگ برای پوشش بهتر فضای غیر عادی اما عدم توجه به همپوشانی آن­ها با شناساگرهای دیگر اشاره کرد.

۲-۷-۲-۳- الگوریتم انتخاب مثبت :

در مقابل الگوریتم انتخاب منفی، تکنیک­های انتخاب مثبت در زمینه های بسیاری از جمله تشخیص الگو، خوشه بندی به طور وسیعی استفاده می شوند. در این تکنیک ها مجموعه ای از شناساگرها به گونه ای تولید می شود که با نمونه­های عادی به جای نمونه­های غیر عادی مطابقت می کنند. هدف از تکنیک انتخاب مثبت تولید مجموعه از شناساگرها برای پوشش مناسب فضای عادی (ایجاد مدلی از مجموعه عادی برای دسته بندی یک نمونه به عنوان عادی یا غیر عادی ) است. ساده ترین تکنیک انتخاب مثبت می تواند با بهره گرفتن از روش نزدیک­ترین همسایه ساخته شود. اگر یک نمونه ورودی در همسایگی یک نمونه عادی باشد، آن نمونه به عنوان عادی برچسب زده خواهد شد. همچنین، در روشی پیچیده می توان شناساگرهای مثبت را با بهره گرفتن از برخی از الگوریتم های خوشه بندی بر روی نمونه های عادی تولید کرد. بنابراین یک نمونه ی ورودی بر اساس فاصله اش با یک خوشه به عنوان نمونه متعلق به یک آن خوشه در نظر گرفته می شود. در شکل ۲-۵ نمایی از تکنیک انتخاب مثبت نشان داده شده است.
شکل ۲‑۵: تکنیک انتخاب مثبت(داسکوپتا و گونزالس ، ۲۰۰۲) .
بلاچاندران و همکاران (۲۰۰۷) ، رویکرد توصیف منفی(انتخاب منفی) را با رویکرد توصیف مثبت (انتخاب مثبت) پیاده سازی شده با Kd-tree مقایسه کرده اند. اگرچه رویکرد توصیف مثبت نتایج دقیق تری را ارائه می دهد، اما این رویکرد در مقایسه با توصیف منفی از هزینه های زمانی و فضایی بالایی برخوردار است. جی آی و داسکوپتا (۲۰۰۶)SVM ، را به عنوان تکنیک انتخاب مثبت استفاده کرده و با الگوریتم V-detector مقایسه کردند. SVM نتایج بهتری را فراهم کرده بود ، اما کارایی آن بسیار وابسته به انتخاب مناسب تابع کرنل است .
به طور کلی با توجه به کاربرد هر دو تکنیک انتخاب مثبت و انتخاب منفی می توانند انتخاب معقولی باشند. به عنوان مثال برای یک کاربرد با تعداد زیادی از نمونه های عادی، انتخاب منفی گزینه مناسب تری خواهد بود (داسکوپتا و گونزالس ، ۲۰۰۲).

۲-۷-۲-۴- الگوریتم انتخاب کلون^[۱۱۹]

از بین آنتی‌بادی‌هایی که در مخزن^[۱۲۰] سیستم ایمنی قرار دارند، آنتی‌بادی که بیشترین پیوستگی را با آنتی‌ژن داشته باشد را برای تکثیر شدن و مقابله با آنتی‌ژن‌های غیرعادی انتخاب می‌کند.

۲-۷-۲-۵- تئوری خطر^[۱۲۱]

این تئوری براساس اختلاف بین سلول‌های سالم و سلول‌های مجروح در بدن عمل می‌کند. زمانی که سلول‌ها به طور عادی (در اثر مقابله با آنتی‌ژن‌ها) می‌میرند، سیگنال هشدار تولید نمی‌شود، اما زمانی‌که سلول‌ها به طور غیرعادی(آلوده شدن به وسیله آنتی‌ژن) مجروح و یا می‌میرند سیگنال هشدار تولید می‌شود. سلول‌های دندریکی^[۱۲۲] به عنوان واسط مهمی جهت فعال کردن سیگنال هشدار دهنده برای سیستم ایمنی تطبیقی عمل می‌کنند.

۲-۸- جمع بندی

در این فصل به بررسی مفاهیم اصلی به کار رفته در این پایان نامه همچون شبکه‌های اقتضایی متحرک و سیستم‌های تشخیص نفوذ و سیستم‌های ایمنی پرداخته شده است. مفهوم شبکه‌های اقتضایی متحرک، خصوصیات و چالش‌ها و مسائل امنیتی آن‌ها و همچنین انواع حملاتی که در این‌گونه شبکه‌ها رخ می‌دهد مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه به سیستم‌های تشخیص نفوذ و روش‌های تشخیص نفوذ اشاره شده است و در نهایت سیستم ایمنی مصنوعی به عنوان راهکار جدیدی در تشخیص ناهنجاری معرفی گردیده است. سیستم ایمنی مصنوعی الهام گرفته از سیستم ایمنی بدن انسان است که به تشخیص رفتارهای ناهنجار در سیستم‌ها و شبکه‌ها می‌پردازد. در این فصل مروری اجمالی بر الگوریتم ها و تئوری های سیستم ایمنی مصنوعی ، مانند الگوریتم انتخاب منفی صورت گرفته است. الگوریتم انتخاب منفی یکی از الگوریتم‌های مهم سیستم ایمنی مصنوعی می باشد که در بسیاری از کارهای تحقیقاتی به کار گرفته شده است. در تحقیقات روش‌های مختلفی برای تولید شناسگرها در این الگوریتم پیشنهاد شده است که به آنها اشاره شد. همچنین الگوریتم های دیگر نیز در این سیستم مانند الگوریتم انتخاب مثبت که عملکرد دقیقاً عکس عملکرد الگوریتم انتخاب منفی دارد و نیز الگوریتم انتخاب کلون و الگوریتم تئوری خطر معرفی گردید. در فصل بعد مروری بر ادبیات موضوع تشخیص نفوذ خواهیم داشت.

فصل سوم :ادبیات موضوع تشخیص نفوذ در شبکه های اقتضایی متحرک

۳-۱- مقدمه

در فصل گذشته مفاهیم اصلی در حوزه تحقیق، همچون شبکه های اقتضایی متحرک، ویژگی­های آنها، تهدیدها و انواع راه های مقابله با این تهدیدها ، سیستم ایمنی مصنوعی و تئوری­های مختلف موجود در این حوزه را بررسی کردیم. همانطور که اشاره شد به دلیل ویژگی­های خاص شبکه ­های اقتضایی متحرک، ازجمله پویایی بالای این شبکه­ ها و نیز محدودیت منابع آنها روش­های تشخیص نفوذ مبتنی بر ناهنجاری برای این شبکه ها مناسب است. روش­های تشخیص نفوذ مبتنی بر ناهنجاری به سه دسته کلی مبتنی بر خوشه بند­ها، مبتنی بر طبقه­بندها و مبتنی بر سیستم ایمنی مصنوعی قابل تقسیم بندی می باشند. حال در این فصل به بررسی پژوهش­های مرتبط با این حوزه ها خواهیم پرداخت .

۳-۲- تشخیص نفوذ مبتنی بر طبقه بندها

در روش‌های مبتنی بر طبقه‌بندها از الگوریتم‌های طبقه‌بندی برای پیدا کردن رفتارهای ناهنجار در شبکه استفاده می‌شود. رفتار عادی شبکه از قبل به عنوان یک کلاس عادی در نظر گرفته می‌شود و سپس رفتار فعلی شبکه بر اساس یک الگوریتم طبقه‌بند، طبقه‌بندی می‌شود. رفتار فعلی شبکه به عنوان یک رفتار ناهنجار تشخیص داده می‌شود اگر خارج از کلاس عادی قرار گیرد. در (علیخانی و آبادی ، ۲۰۱۱) الگوریتم‌های طبقه‌بند SVM و RIPPER و در (سن سون^[۱۲۳] و همکاران ، ۲۰۰۰) از الگوریتم طبقه‌بند مبتنی بر درخت تصمیم C4.5 برای تمایز بین رفتارهای عادی و غیرعادی استفاده شده است.
سان^[۱۲۴] و همکاران (۲۰۰۷) روشی بر اساس دسته‌بندها برای تشخیص ناهنجاری با توجه به تحرک گره‌ها در شبکه‌های اقتضایی متحرک ارائه کرده‌اند. در این روش نرخ تغییر پیوند (LCR_recent) محاسبه می‌شود و داده‌های آموزشی به گونه‌ای انتخاب می‌شود که متوسط نرخ تغییر پیوند آن کمترین فاصله اقلیدسی را با LCRrecent داشته باشد. بنابراین، دسته‌بندی با بهره گرفتن از داده‌های آموزشی منطبق شده با تغییرات شبکه انجام می‌شود.
ناکایاما^[۱۲۵] و همکاران (۲۰۰۷) روشی پویا مبتنی بر تحلیل مولفه اصلی (PCA^[126]) برای تشخیص ناهنجاری در شبکه‌های اقتضایی متحرک با پروتکل مسیریابی AODV ارائه کرده‌اند. در این روش از کوواریانس سراسری داده‌های عادی و وزن‌دهی آن‌ها براساس یک رابطه فراموشی در بازه‌های زمانی متوالی برای به روزرسانی نمای عادی ایجاد شده استفاده می‌شود. همچنین علیخانی و همکاران (۲۰۱۱) از تحلیل مؤلفه‌های اصلی افزایشی برای ایجاد و به روزرسانی نمای عادی استفاده کرده‌اند.
شبکه‌های عصبی هم در مد تک‌کلاسه و هم در مد چندکلاسه بکار می‌روند. تکنیک شبکه‌ی عصبی چند کلاسه در دو مرحله عمل می‌کند: مرحله‌ی اول شبکه‌ی عصبی با بهره گرفتن از داده‌های آموزشی کلاس‌های نرمال مختلف را یاد می‌گیرد. در مرحله‌ی دوم هر نمونه‌ی داده به عنوان داده‌ی ورودی شبکه‌های عصبی آماده‌سازی می‌شود. اگر شبکه ورودی تست را بپذیرد به عنوان داده‌ی نرمال شناخته می‌شود و اگر شبکه، داده‌ی تست را رد کند به عنوان داده‌ی ناهنجار تلقی می‌شود (سن سون و همکاران ، ۲۰۰۰). شبکه‌های عصبی تکرار شونده برای تشخیص ناهنجاری در مد تک‌کلاسه استفاده می‌شوند. شبکه‌های عصبی پیش‌رونده چندلایه از تعداد برابر نرون‌ها به عنوان ورودی‌ها و خروجی‌ها استفاده می‌کنند(هاوکینز و همکاران ،۲۰۰۲).
طبقه‌بندی بیزین بر اساس تئوری بیزین^[۱۲۷] است. این تئوری امکان محاسبه احتمال ثانویه را بر مبنای احتمالات اولیه طبق معادله ۳-۱ می‌دهد (رنی^[۱۲۸] و همکاران ، ۲۰۰۳).

P(H) احتمال اولیه‌ای^[۱۲۹] که فرضیه H قبل از مشاهده E داشته است .اگر چنین احتمالی موجود نباشد می‌توان به تمامی فرضیه‌ها احتمال یکسانی نسبت داد.
P(E) برابر با احتمال اولیه رخداد E
P(E|H) برابر با احتمال مشاهده‌ی رخداد E به فرض آنکه فرضیه H صادق باشد.
در این تکنیک، ویژگی‌ها مستقل از یکدیگرند بنابراین می‌توان احتمال مشاهده‌ی ترکیب عطفی را از ضرب احتمال هر ویژگی بدست آورد. کلاسی که بالاترین مقدار احتمال ثانویه را داشته باشد به عنوان کلاس پیش‌بینی شده برای آن داده‌ی آموزشی در نظر می‌گیریم. بزرگترین ویژگی این روش این است که حجم آموزش اندکی برای شروع کار و تخمین پارامترها نیاز دارد. سبیالا^[۱۳۰] و همکاران(۲۰۰۲)، در تشخیص نفوذ از این روش استفاده کرده اند .
تکنیک‌های تشخیص ناهنجاری مبتنی بر قوانین از طریق قوانین^[۱۳۱] یاد گرفته شده رفتارهای نرمال سیستم را شناسایی می‌کنند. داده‌هایی که به هیچ یک از این قوانین نگاشت نشوند به عنوان داده‌های ناهنجار تلقی می‌شوند. این تکنیک هم برای تک‌کلاسه و هم چندکلاسه مورد استفاده قرار می‌گیرد. تکنیک چندکلاسه‌ی مبتنی بر قوانین شامل دو مرحله است: مرحله‌ی اول شامل یادگیری قوانین از داده‌های آموزشی با بهره گرفتن از الگوریتم‌های یادگیری قوانین همانند RIPPER و درخت تصمیم گیری^[۱۳۲] است. هر قانون یک ضریب اطمینان دارد که برابر است با نسبت تعداد نمونه‌های آموزشی که به درستی طبقه‌بندی شده‌اند به تعداد کل نمونه‌های آموزش که با این قانون پوشش داده شده‌اند. مرحله‌ی دوم به ازای هر داده‌ی آموزشی بهترین قانون را نسبت می‌دهیم. عکس ضریب اطمینان برابر با درجه‌ی ناهنجاری برای آن داده‌ی تست می‌باشد(اسلاوادور^[۱۳۳] و چان^[۱۳۴] ،۲۰۰۳ ).

۳-۳- روش های مبتنی بر خوشه بندها

خوشه‌بندی یکی از روش های‌ دسته‌بندی داده‌ها بر اساس معیار شباهت است. خوشه‌بندی از جمله روش‌های بدون نظارت^[۱۳۵] می‌باشد. از برخی روش‌های خوشه‌بندی در تشخیص ناهنجاری استفاده می‌شود. روش‌های تشخیص ناهنجاری مبتنی بر خوشه‌بندی بر یکی از دو فرض زیر استوار می‌باشند.
فرض اول : نمونه‌های نرمال به مرکز جرم^[۱۳۶] نزدیک‌‌ترین خوشه خود نزدیک هستند و نمونه‌های ناهنجار به مرکز جرم نزدیک‌‌ترین خوشه‌ی خود دور هستند. معیار نزدیکی در این فرض می‌تواند فاصله اقلیدسی یا دیگر معیارها باشد. بنابراین این فرض شامل دو گام اصلی می‌باشد: در گام اول داده‌ها بر اساس الگوریتم خوشه‌بندی دسته‌بندی می‌شوند. در گام بعدی فاصله هر نمونه داده‌ای با مرکز جرم نزدیک‌‌ترین خوشه‌ی خود محاسبه می‌شود. از جمله الگوریتم‌های خوشه‌بندی می‌توان K-means را نام برد.
فرض دوم: نمونه‌های نرمال به خوشه‌های متراکم تعلق دارند و نمونه‌های ناهنجار به خوشه‌هایی با تراکم کم و پراکنده تعلق دارند.
مزایای خوشه بندی: از مزایای مهم استفاده از خوشه‌بندی در تشخیص ناهنجاری را می‌توان کارکرد این روش در مد بدون نظارت نام برد. همچنین این روش در فاز تست سریع می‌باشد چون فقط مستلزم مقایسه نمونه‌های تست با خوشه‌ها می‌باشد.
معایب روش خوشه‌بندی : کارایی این روش به کارایی الگوریتم خوشه‌بندی مورد استفاده بستگی دارد. همچنین بسیاری از نمونه‌های ناهنجار در چندین خوشه می‌توانند جای گیرند و باعث تولید آلارم اشتباه شوند. (چاندولا و همکاران ، ۲۰۰۹).

صدرا کمال مرتبه و منزلت صدیقین را به کمال معرفتی آنها میداند.کاملترین مرتبه معرفت نیز، مشاهده است .بدین صورت مشاهده میکند که چیزی در وجود داشتن و ایجاد کردن با او شریک نیست و او وحدت مطلق است و تنها وجودی است که در نهایت فیض و رحمت است.^[۲۶۹] این نوع ایمان بالاترین مرتبه از ایمان است که با ایمان کسانیکه خداوند و فیض او را تنها به واسطه دلیل یا تقلید و بدون بصیرت عقلی میشناسند، بسیار متفاوت است و حکم نورخورشید به سوسوی فانوس را دارد. چنین مقام رفیعی از ایمان تنها از آن وجود مبارک رسول اکرم (ص) است که صدرا از ایشان به عنوان نمونه یک انسان کامل در ایمان نام می برد که عالیترین مرتبه ایمان را محقق ساخته است. رسول الله به آنچه که از سوی حق تعالی نازل شده ایمان آورده است. در عالم ممکنات پیامبرتنها شخصی است که خدا را ایمان آورد. تردیدی وجود ندارد که انسانهای زیادی به خدا ایمان دارند؛ اما جنس ایمان پیامبرr با همه خلایق متفاوت است. ایشان با فنای ذات خودش به ذات خداوند و با فنای صفات و افعالش در صفات و افعال خداوند ایمان آورد. این همان ایمان شهودی است که همه چیز را به عینه مشاهده میکند. این مرتبه از ایمان والاترین و رفیعترین مرتبه ایمان است؛ مرتبهای که اسرار عظیمی در خود دارد که عقول مجرده آن را تاب نمیآورند چه برسد به عقولی که در مقام توهم و خیال باقی ماندهاند.^[۲۷۰]
با توجه به تعریف ایمان ـ اعتقاد و تصدیق قلبی ـ و ذکر مراتب آن، ایمان باوری است که گاهی از آن تعبیر به اعتقاد و اقرار زبانی میشود، گاهی به تصدیق و گاهی به معرفت یقینی و برهانی و گاهی نیز به معرفت شهودی و غیبی. گرچه صدرا همه این مراتب را ایمان میخواند اما او بین ایمان و ایمان حقیقی تمایز مینهد و ایمانی را شایسته مقام یقینی و حقیقی میداند که با علوم حقه برهانی حاصل شده باشد؛زیرا علمی که از طریق برهان قاطع برای نفس حاصل شود، زوالش ممکن نیست. این مرتبه از ایمان است که در معرفت شناسی دینی مد نظر است؛ یعنی همان باور صادق موجه. این نوع ایمان است که صادق است و صدق آن را میتوان توسط شواهد و قرائن کافی موجه ساخت. نکته بسیار اساسی که در نظریه ایمان صدرا جلوه مینماید و با مبانی فلسفی او سازگار است، این است که ایمان حقیقی همان علم و معرفت در مرتبه بالای آن است. زیرا چنانچه گذشت ایمان در لغت به معنای تصدیق است و تصدیق یکی از اقسام علم است و علم در فلسفه صدرا به معنای مطلق آگاهی به کار رفته است که شامل علم حصولی، حضوری، تصور، تصدیق، ادراکات کلی، جزئی و … میباشد. از سویی نیز علم سنخی از وجود است. پس ایمان وجود است. از این رو کسیکه به ایمان حقیقی دست یافته است در واقع نفسش از قوه خارج و به فعلیت و کمال رسیده است و به عالم ارواح و انوار ارتقاء وجودی پیدا کرده است و از همین حیث وجودی است که به وجود باری تعالی نزدیک و آماده ملاقات و دیدار خداوند میگردد.

۲-۲-۲-۵. متعلقات ایمان
مجموعه معارف و اصول دینی که در آیات قرآن ذکر شده است، متعلقات ایمان را تشکیل میدهند.
۱ـ اولین، اصلیترین و بنیادیترین متعلق ایمان، خدا است و متعلقات بعدی در سایه ایمان به خدا شکل میگیرد.} و الذین امنوا بالله و رسوله، اولئک هم الصدیقون{. ^[۲۷۱]
۲ـ دومین متعلق مهم و اساسی، ایمان به روز واپیسن است که خداوند در آیات قرآن یکی از مشخصه های مؤمنان را ایمان به روز رستاخیز برمیشمارد.
صدرا به تبعیت از آیات قرآن ایمان به خدا و روز واپسین را مرتبه عظیم و شریفی میداند که هر کسی به آن ایمان نمیآورد، جز کسانی که قرآن را بشناسند، در آیات آن تدبر و اندیشه کنند، به معانی والای آن علم پیدا کنند و در اثر انس با قرآن، قلبهایشان منور گردد. اعتقادی که از این طریق حاصل میشود با بصیرت شخص همراه است و با اعتقادی که با تقلید و روایت از غیر، بدون علم و برهان حاصل میگردد، متفاوت است.^[۲۷۲]

3. 3. ایمان به پیامبر اکرم (ص) و سایر پیامبران.

3. 3. ایمان به کتابهای آسمانی بخصوص قرآن. }آمن الرسول بما انزل الیه من ربه… امن بالله و ملائکته و کتبه و رسله{.^[۲۷۳]

3. 3. ایمان به ملائکه.

3. 3. ایمان به امور پنهانی و غیبی. }الذین یؤمنون بالغیب..{.^[۲۷۴]

این موارد مهمترین متعلقات ایمان را تشکیل میدهند، اما متعلقات دیگری نیز چون ایمان به طاغوت، حشر و نشر، نامه اعمال، کیفیت عذاب نیز وجود دارند که از ذکر آنها خوداری میشود .
طبق آنچه ذکر شده است متعلقات ایمان هم امور محسوس را در بر میگیرد و امور نامحسوس را. به عبارتی برخی گزارههای دینی،گزارههایی است که متعلق آنها امور مابعدالطبیعی را در بر میگیرند مثل ایمان به خداوند، جهان غیب و ملائکه؛ حال آنکه متعلق برخی گزارهها، امور طبیعی است. مثل ایمان به کتاب الهی که قابل مشاهده و رؤیت است. چنانچه گذشت مهمترین متعلق ایمان وجودمقدس خداوند تبارک و تعالی است که بر ما به حکم وظیفه شناختش واجب است. بنابراین ما نیز در ادامه این مهم را مورد بررسی قرار میدهیم.

۲-۲-۳. شناخت خدا

۲-۲-۳-۱. امکان شناخت خدا
کاملاً واضح و مبرهن است که خداوند موجودی محسوس نیست. از این رو با حواس ظاهری قابل شناسایی نیست و باید که با عقل آن را شناخت. شناخت با عقل به معنای تصور او و احاطه علمی به او است، زیرا تصدیق به وجود چیزی فرع بر تصور آن است. حال آنکه خداوند وجود مطلق و صرفی است که هرگز در تصورات محدود آدمی نمیگنجد. از این رو درباره شناخت خداوند اقوال و آرایی چند بدین شرح وجود دارد :
۱) با بیان فوق کسانی سر از شکاکیت در آورند و معتقد شدند تصور اینکه خدایی وجود دارد، غیر ممکن است. حتی بر فرض که خداوند وجود داشته باشد؛ اما از دسترس فکر بشر که بخواهد درباره وجود یا عدم آن نفیاً یا اثباتاً حکم کند خارج است.^[۲۷۵]

2. 2. برخی نیز بر این عقیده شدند که همانطور که خداوند از نظرها پوشیده است، از عقول نیز پنهان است و همچنان که قابل اشاره حسی، خیالی و وهمی نیست، قابل اشاره عقلی نیز نیست. این گروه مطلقاً منکر معرفت به ذات خداوند و حتی صفات او نیز شدند و عقل را در این عرصه ناتوان یافتند. حداکثر معرفت را همان اعتقاد مردم کوی و برزن دانستندکه یک عقیده مبهم درباره خداوند است. اینان بحث و تفتیش در مورد خدا و صفات او را بدعت و رستگاری را در پذیرش بیچون و چرای هر آنچه در شرع آمده است، دانستند. این گروه به معطّلهمعروفند که مورد لعن صدرا قرار گرفته اند.^[۲۷۶]

2. 2. عده ای نیز قایل شدند که انسان توانایی شناخت ذات، صفات و اسماء حق را دارد. این گروه که به مجسمه(تشبیه کنندگان خدا به مخلوقات) معروفند، ظاهر آیات و روایات را اصل قرار دادند و براساسآن معتقد شدند که صفات و افعال موجودات مادی در خداوند نیز جاری است.^[۲۷۷]}الرحمن علی العرش استوی^[۲۷۸]{خداوند بر عرش استوار است. نمونه بارزی از اعتقاد آنان در رابطه با مادی دانستن وجود خداوند است.

2. 2. عرفا نیز راه دیگر برگزیدند و پای عقل و استدلال را در این باره چوبین یافتند.

اما حق مطلب این است که تصور خدا از نوع تصور ماهیات نیست که به علت نامحدود بودنش نتواند به ذهن محدود بشر درآید. بلکه تصور خدا از نوع تصورآن سلسله معانی و مفاهیمی است که معقولات ثانیه فلسفی نام دارد. اینگونه تصورات مسبوق به صورت های حسی و خیالی نیستند؛ بلکه تصورات انتزاعیای هستند که عقل آنها را مستقیماً از صورتهای حسی و خیالی انتزاع میکند. این گونه تصورات همواره به صورت کلی در ذهن وجود دارند. مثل مفهوم وجود و عدم و علیت که مابهازای خارجی محسوسی ندارند و از این روی تصور مفهومی نیز از آن در ذهن شکل نمیگیرد. گرچه تصور ذات حق از قبیل تصور مفهوم وجوب وجود و علت و امثال اینها است؛ اما تفاوتی بین آنها و تصور ذات حق وجود دارد و آن تفاوت این است که تصور حق تعالی با ترکیب چند مفهوم از این مفاهیم یا یکی از مفاهیم با مفهومی از نوع ماهیات صورت میگیرد. مثل مفهوم واجب الوجود.^[۲۷۹]
از این روست که عده کثیری در سیر اعتدال قدم برداشته و معتقد به شناخت نسبی از خداوند شدند. از نظر آنان انسان برحسب ظرفیت وجودی خویش قادر به معرفت حق تعالی است. پس آن چه که عیان است این است که عقل بشر برای شناخت ذات الهی محدود است و حدّ ومرز معینی دارد و قادر به گذشتن از آن حد نیست. و این به معنای انکار مطلق شناخت حق نمیباشد. پس راه شناخت باری تعالی برای همه انسان ها باز است و هر آن، رهرو راه را فرا میخواند.

۲-۲-۳-۲. راه های شناخت خدا

چنانچه گذشت در رابطه با امکان شناخت خدا، هستند کسانی که به شناخت نسبی از خداوند معتقدند. قائلان به شناخت خداوند بر سر اینکه از چه راهی میتوان خدا را شناخت، اختلاف نظر دارند. عدهای عقل و استدلال عقلی را تنها راه شناخت حق تعالی میدانند. در مقابل این گروه برخی راه دل را بر میگزینند و خدا را به چشم دل، ایمان میآورند. کسانی نیز هر دو راه را بدون حذف دیگری میپذیرند.
صدرا در این رابطه در ردیف آن دسته افراد است که هم عقل و استدلال عقلی را معتبر میدانند و هم دل و کشف عیانی را مغتنم می شمارند. وی بین دو گونه از ادراک بسیط و مرکب تمییز مینهد. ادارک بسیط به این معنا است که نسبت به آنچه که علم داریم، غافل باشیم و ندانیم که علم داریم؛ حال آنکه ادراک مرکب در جهت مخالف آن بدین معنا است که نسبت به آنچه که به ادراک درآمده است و علم به آن داریم، عالِم باشیم؛ بهعبارتی به علم خود شناخت داشته باشیم. ادارک حق تعالی نیز به همین گونه به بسیط و مرکب تقسیم میشود. ادراک بسیط خداوند از برای همه موجودات و ممکنات در اصل فطرتشان حاصل است و ما آن را در مبحثی جداگانه مورد لحاظ قرار خواهیم داد. اما آنچه که حائز اهمیت است، ادارک مرکب خداوند است. این نوع ادراک از دو طریق برهان واستدلال عقلی و کشف و شهود حاصل میگردد. کشف و شهود اختصاص به اولیای خاص خداوند و عرفا دارد و استدلال عقلی مختص حکما و اندیشمندان است. این نوع ادراک برخلاف ادارک بسیط که برای همه موجودات به طور مشترک حاصل است، از برای همگان محقق نیست. شناخت مرکب از خداوند به مدد کوشش عقلی یا کشف شهودی انجام میگیرد و سعی بلیغ رهرو را میطلبد. این نوع شناخت ملاک تکلیف و رسالت است.^[۲۸۰] این جمله به صراحت بیان‌گر این است که تنها انسانهای عاقل مجاز به کسب این نوع شناخت هستند و تکلیف از کسانیکه قدرت تعقّل و تشخیص صحیح از سقیم را ندارند ساقط است. از این رو اگر خواهان ایمان حقیقی و یقینی هستی باید خدا را یا توسط ادله و برهان قاطع بشناسی و یا به واسطه کشف عیانی و شهود عرفانی او را دریابی، در غیر این صورت، شناخت نادرست از خداوند همان و به جرگه کافران غلتیدن همان. از این رو صدرا به تأکید بیان میکند که «پوینده راه را جز این دو راه ـ عقل و کشف و شهودـ راه دیگری نیست».^[۲۸۱]
۲-۲-۳-۲-۱. نقش عقل در توجیه باور به خدا
حکما و فلاسفه اسلامی جایگاهی بس والا برای عقل قائلند. اما باید خاطر نشان کرد که از میان
کاربردهای گوناگون عقل چون ادراک مفاهیم کلی، تجزیه و ترکیب مفاهیم، استدلال و استنتاج و …. آنچه اینجا مدنظر است تواناییاش بر استدلال و استنتاج و حکم است و دقیقاً از همین رو است که عقل به عنوان مهمترین ابزار معرفت در حوزه دینی به شمار میرود. عقل از آن روی که استدلالگر است، قادر است حقیقت وحی، نبوت، رسالت، معجزه و عصمت را اثبات کند و از سوی دیگر مهمترین اعتقادات و باورهای دینی ـ وجود خدا، توحید، صفات ـ به مدد آن اثبات و مورد تصدیق و پذیرش واقع می شود.^[۲۸۲]
این موضوع در رابطه با صدرا نیز به همین جدیّت مطرح است. او نیز عقل تجریدی محض را به دیده احترام مینگرد و در باب فضیلت عقل در حوزه دین و خداشناسی در کتاب عقل و جهل سخن بسیار رانده و نقش عقل را در این رابطه بسیار پررنگ و مؤثر نشان داده است. وی در رابطه با شناخت خدا به حدیثی از امام صادقu که میفرمایند عقل راهنمای مؤمن است اشاره میکند و در رابطه با مقام شامخ عقل معتقد است که مؤمن حقیقی کسی است که شناختش از خدا و روز رستاخیز تنها به مدد استدلال و نور برهان عقلی است نه تقلید یا نقل روایت یا شهادت و حکایت یا غیراز اینها که به حس و محسوس منتهی میگردند.گرچه توسط اینها هم عقیده محکمی برای شخص پدید میآید که منشأ عمل نیکو و پرهیز از فعل ناپسند است و از این رو در رهایی از کیفر و عقاب و رسیدن به ثواب، شخص را یاری میرساند؛ اما آنچه که باعث قرب به حق تعالی گشته، تنها به نور بصیرت عقلی امکان پذیر است. نور بصیرت عقلی همان است که اشیاء آنگونه که هستند دیده میشوند.آن نور عقلی، ایمان حقیقی است. بنابراین مؤمن حقیقی کسی است که جز به عقل بر چیزی تکیه نکند مگر در برخی مسائل فرعی عملی.^[۲۸۳]
منظور از عقل در این حدیث، عقلی نیست که در مرتبه حس و خیال باقی‌مانده باشد، بلکه مقصود عقلی است که این مراتب را پشت سر گذاشته و بالفعل گشته است و به مقام فرقان (جدا کردن حق از باطل) رسیده است. این همان عقلی است که در طلیعه اسفار در تعریف فلسفه آمده است. در واقع غایت عقل نظری به این عقل ختم میشود که توسط آن انسان عالمی عقلی میگردد، مشابه عالم عینی و قادر خواهد بود اصل و حقیقت اشیاء را مشاهده کند.
با بیان این جمله «نور عقلی همان ایمان حقیقی است» بعد معرفتی ایمان مورد تأیید و تأکید واقع می شود. به واقع اینگونه است که معرفت نیز دارای سلسله مراتب است. در سطوح پائین باور و‌اعتقاد است و چون ارتقاء وجودی یافت به ایمان حقیقی مبدل میگردد.کسیکه به این درجه از ایمان و معرفت رسیده باشد، در واقع ایمان حقیقی و معرفت یقینی به همه موجودات و ممکنات ـ چه محسوس و چه غیر محسوس ـ دارد. با توجه به این بیان، علم به شیئی جدای از ایمان بدان شی نیست.
ایمان حقیقی به خدا نیز دقیقاً به همین نحو است. زمانیکه معرفت یقینی به وجود حقتعالی حاصل شده باشد این معرفت یقینی دقیقاً به معنای ایمان حقیقی نیز استعمال میگردد و از این رو نور عقلی همان ایمان حقیقی است.
بنابراین ایمان از نظر صدرا نوری است از انوار الهی که از جانب او بر قلب هر کس از بندگانش که بخواهد افاضه و تابش مینماید و انسان به واسطه آن ‌اشیاء را همانگونه که هستند، مشاهده میکند و آن نزد حکما گاهی حکمت نظری نامیده میشود و مراد از آن عبارت است ‌‌ازملکهای که انسان توانایی بر حاضر ساختن معلومات حقیقی را هرگاه که بخواهد بدون رنج به دستآوردن دوباره، داشته باشد و گاهی به کمال عقل و یا قوه نظری و دیگر گاه به عقل بالفعل وگاهی هم به عقل بسیط اجمالی نامیده میشود.^[۲۸۴]
ما حصل سخنان گفته شده به این نتیجه ختم می شود که «خدا موجود است» باوری بدیهی و ضروری نیست و از این رو باید توسط ادله موّجه شود. در رابطه با توجیه باور به خدا سه رویکرد مهم وجود دارد.

1. 1. عده ای معتقدند وجود خداوند بدیهی نیست و باید برای اثبات آن برهان اقامه کرد.

1. 1. عدهای نظری برخلاف گروه نخست دارند و وجود خداوند را بدیهی و بی نیاز از اثبات میدانند.

1. 1. برخی نیز معتقدند گرچه وجود خداوند بدیهی است، اما بر بداهت وجود او میتوان برهان اقامه کرد. به عبارتی اقامه برهان تنها به این خاطر است که نشان دهد وجود خداوند بی نیاز از اثبات و استدلال است.

۲-۲-۳-۲-۱-۱. قرینه گرایی صدرا
صدرا از آن روی بر شناخت عقلی و استدلال عقلانی روی میآورد که قائل است معرفت و شناخت خداوند جزء علوم ضروری و بدیهی نیست؛ بلکه از جنس معارف نظری است و باید به نیروی عقل و در قالب استدلال اثبات شود. دو دلیل عمده این ادعای صدرا را پوشش میدهد. از یک سو گزارهها و باورها در نظام معرفتی صدرا، به دو قسم بدیهی و نظری تقسیم میشوند. گزاره های نظری، گزارههایی هستند که برای موجه بودنشان نیازمند تأیید ادله و شواهد هستند؛ حال آنکه گزارههای بدیهی چنین نیستند و برای موجّه بودنشان نیازمند شاهدی نیستند، بلکه خود موجهاند. به عبارتی آنچه آنها را توجیه میکند بداهت ، وضوح و آشکاری خود این گزارهها است. بنابراین اگر گزاره «خدا موجود است» را به عنوان مهمترین متعلق ایمان بر اقسام بدیهیات عرضه داریم بیشک اذعان خواهیم کرد که جزء هیچ یک از بدیهیات ذکر شده به شمار نمیآید. بنابراین باور به این که«خدایی هست» باور و اعتقادی است که باید به شیوهای عقلانی آن را اثبات کرد. از سوی دیگر وی به استناد آیه}قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین{^[۲۸۵] و }و من یدع مع الیه الهاً و ءاخر لا برهان له به{^[۲۸۶]ادعای خود را تأیید میکند. وی در تفسیرش در این رابطه بیان میدارد که برای شناخت خداوند راهی جز نظر و استدلال و تدبر بر مبادی المطالبات و اوائل البراهین وعلم به کیفیت وجود خلایق و اطلاع بر حقایق آفاق و انفس وجود ندارد.^[۲۸۷]
آیات دیگری در قرآن کریم وجود دارد مبنی بر اینکه اولین تکلیفی که خداوند بر مکلفین واجب کرده است این است که آنها به ذات و صفات خدا با دلیل و نظر معرفت یابند.^[۲۸۸]
وی در این رابطه به آیات دیگری از قرآن اشاره میکند که مضمون آیات دلالت بر این دارند که روش معمول و مرسوم انبیاء در رابطه با بیان معارف دینی برا‌ی مردم اینگونه بوده است که آنها این مباحث را به صورت مستدل برای مردم بیان میکردند. حتی ابهاماتی که برای خود انبیاء در مورد مبدأ و معاد پیش میآمد به صورت استدلال بیان و به همان صورت نیز رفع و دفع میشد. قصه ابراهیم خلیل الله و نحوه شناخت ایشان نسبت به خداوند از روی تدبر و نظر در آسمانها و زمین و نیز، زنده شدن مردگان در صحرای محشر نمونه آشکاری در صحت این ادعا به شمار میآید.
نظری بودن شناخت نسبت به خداوند از منظر حکیم شیرازی در پاسخگویی به اعتراضاتی که بر نظری بودن خداوند وارد شده است،کاملاً مشهود است. او در رد این اشکال که تصدیق به وجود خدا منوط به تصور خداوند و جنس و فصل قائل شدن برای او می باشد، در حالی که اینگونه نیست و تصور خدا غیر ممکن و محال است، چنین پاسخ میگوید که گرچه ذات خداوند به جهت حقیقت و کنه ذاتش که صرف الوجود است و نامتناهی، به تصور انسان در نمیآید، اما به لحاظ لوازم خاصش ـ واجب الوجود، مبدأ سلسله ممکنات ـ در حوزه تصورات انسان قرار میگیرد.^[۲۸۹]

از زمان برگزاری کنفرانس سران در سال ۱۹۹۲ به این طرف، توسعه پایدار به عنوان یکی از مهمترین پارادایم های توسعه برای اواخر قرن بیستم مطرح شده بود (بارو، ۱۳۷۶: ۴۸). این واژه به مفهوم گسترده آن شامل اداره و بهره برداری صحیح و کارآمداز منابع پایه، منابع طبیعی، منابع مالی و نیروی انسانی برای نیل به الگوی مصرف مطلوب همراه با بکارگیری امکانات فنی و ساختار و تشکیلات مناسب برای رفع نیاز نسل های امروز و آینده به طور مستمر و قابل رضایت است(بحرینی، ۱۳۷۶: ۲۸). براساس اعلامیه ریو، در توسعه پایدار، انسان مرکز توجه است و انسان ها هماهنگ با طبیعت، سزاوار حیاتی توأم با سلامت و سازندگی هستند و توسعه حقی است که باید به صورت مساوی نسل های کنونی و آینده را زیر پوشش قرار دهد (نصیری، ۱۳۷۷: ۱۹۷).

متداول ترین تعریف از توسعه پایدار تعریفی است که کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه (WCED) ارائه داده است که براساس آن توسعه پایدار توسعه ای که در آن نیازهای نسل حاضر بدون ضربه وارد آمدن بر توانایی نسل آینده در رفع نیازهایش تأمین شود ( هاشمی،۱۳۷۶: ۴۷). براساس این تعریف هر جامعه ای باید قبل از اینکه به پایداری برسد، عدالت بین نسل ها و درون نسل ها را تأمین کند (ضرابی و اذانی ، ۱۳۸۰: ۱۳).
حق توسعه نه فقط همکاری بین المللی برای تسهیل توسعه را می طلبد، بلکه دولت ها را تشویق می کند تا برای از بین بردن تبعیض و نابرابری^[۱۳]۱، به اصلاحات ضروری اقتصادی و اجتماعی نیز مبادرت کنند. بنابراین، موانع توسعه از جمله موانع تحقق حقوق سیاسی و مدنی باید از میان برداشته شوند. شاید مهمترین اصول اعلامیه فوق، اصول ۱و ۲و ۳ باشند که جملگی مطرح می کنند که هر فرد انسانی استحقاق آن را دارد که ضمن آنکه محور موضوع توسعه باشد شرکت کننده، کمک کننده، و ذی نفع فعال در حق توسعه نیز باشد (هاتان، ۱۳۷۸: ۶۱).
بنابر نظریه ارائه شده توسط برنامه محیطی سازمان ملل متحد (UNDP)، مفهوم توسعه پایدار در برگیرنده جنبه های زیادی می باشد که کمک به تهیدستان و بهداشت و مسکن برای همه از جمله آنهاست. همچنین در کنفرانس جهانی حفاظت و توسعه در اتاوا، دستیابی به برابری و عدالت اجتماعی یکی از شروط دستیابی به توسعه پایدار ذکر گردید (ضرابی و اذانی، ۱۳۸۰: ۱۵). این موارد که از طرف برخی از نویسندگان انسان محوری توسعه نامیده شده است به عنوان رویکردی مبتنی بر مفهومی اصیل از حقوق بشر برای دفاع و ارتقای شرافت و کرامت ذاتی افراد بشر ذکر شده است (هاتان، ۱۳۷۸: ۵۹). این رویکردها باعث توجه به توسعه انسانی با شاخص های میانگین عمر، دستیابی به آموزش و قدرت خرید گردید (لشکری، ۱۳۷۷: ۲۱۹) که بهبود شاخص های فوق خود در راستای عدالت اجتماعی می باشد.
۲-۱-۱۱ شهر پایدار
شهر پایدار شهری است که تفکیک و جدایی بارزی در گروه های درآمدی و اجتماعی آن وجود نداشته باشد و کلیه افراد و گروه ها به خدمات و تسهیلات اساسی دسترسی داشته و ساکنین آن به موقعیت های برابر دسترسی داشته باشند (بحرینی، ۱۳۷۶: ۳۷).
شهر پایدار شهری است که ورای راه حل های محدود و متعارف، مسائل اجتماعی و زیست محیطی را مورد توجه قرار داده آنها را با یک دید وسیع و جامع بنگرد. برای مثال، موضوع مسکن مناسب اغلب از یک دید کمی محدود بررسی می شود. یعنی پایین آوردن هزینه ساختمان سازی از طریق انبوه سازی و یا هرچه کوچکتر کردن واحدها. با این همه، مسکن مناسب (حداقل مسکن) و زندگی مناسب (حداقل زندگی) به هیچ وجه مترادف هم نیستند. مقرون به صرفه بودن را می توان با ایجاد یک محیط شهری بدون اتومبیل و حذف کلیه هزینه های مربوط به آن تحقق بخشید. علاوه بر آن باید توجه داشت که مسکن حداقل ممکن است بدون دسترسی به اشتغال، خدمات، فضای باز و عناصر دیگر مربوط به کیفیت زندگی، مضر و بی معنی باشد (بحرینی، ۱۳۷۶: ۳۵).
۲-۱-۱۲ توسعه پایدار و عدالت اجتماعی^[۱۴]۱
یکی از ارکان مهم دیگر در توسعه پایدار رعایت عدالت اجتماعی است. برنامه ریزان شهری برای ایجاد پایداری اجتماعی باید به بازتولید و عدالت اجتماعی توجه ویژه نمایند و تأمین نیازهای پایه (غذا، سرپناه، آب زهکشی و دفع مواد زاید، تأسیسات بهداشتی و تسهیلات آموزشی) را سرلوحه کار خود قرار دهند (صرافی، ۱۳۷۵: ۴۳). در واقع هیچ توسعه ای بدون توجه به خصوصیات اجتماعی و توسعه انسانی پایدار و همبستگی نیست لذا همانطوری که امروزه توجه به جنبه های زیست محیطی توسعه در کنار توجه به شاخص های اقتصادی و رشد اقتصادی مورد توجه است، توجه به توسعه انسانی و عدالت اجتماعی نیز از الزامات اساسی توسعه بوده و بدون توجه به آن توسعه میسر نخواهد بود. در برنامه ریزی شهری بر مبنای عدالت اجتماعی با توجه به میزان برخورداری از امکانات و خدمات شهری، توزیع متوازن امکانات و خدمات شهری، با توزیع ارزش افزوده و رانت به ویژه رانت زمین، توزیع مدیریت های شهری، نقش اقتصاد سیاسی و مدیریت کلان جامعه در برقراری عدالت اجتماعی، فرصت های شغلی نابرابر، تبعیض بین گروه های اجتماعی، فنی، قومی و نظایر آن پرداخته می شود.
اساساً نابرابری های شدید با توسعه شهرنشینی به شکل امروزی و به ویژه پیدایش شهرهای بزرگ (متروپل ها) به شکل جدی بروز کرده و متعاقب آن تظاهرات فضایی آن خور نمایی کرده این امر در شهرهای بزرگ کشورهای در حال توسعه و پیرامونی بویژه در شهرهای کشورهای نفت خیز نمود مشخص تری داشت. در کشورهای توسعه یافته نیز این امر بویژه بعد از اجرای سیاست های تاچری در کشورهایی مانند انگلستان و آمریکا خود را نشان داد (شکویی، ۱۳۷۹: ۴۲).
نابرابری های اجتماعی و لزوم نگارش به مسأله از دیدگاه عدالت اجتماعی در عرصه های مسکن، زمین، دسترسی به امکانات رفاهی، فضای سبز و نظایر آن در ارتباط با برخورداری ها و عدم برخورداری ها، زمان دسترسی و میزان استفاده از ارزش افزوده مطرح گردید.
توسعه پایدار شهری یعنی شرایطی که شهر نشینان امروز و شهروندان فردا بتوانند در آن در کمال آرامش و امنیت زندگی کنند و ضمن تندرستی از عمر دراز و در عین حال سازنده بهره مند گردند (صالحی فرد، ۱۳۸۰: ۱۴۷).
اگرچه ممکن است بعضی از شاخص های ذکر شده فوق در بسیاری از علوم دیگر نیز قابل بحث باشند ولی آنچه که در اینجا مورد نظر ماست، عمدتاً تظاهرات فضایی آنان می باشد. لذا ابتدا وضعیت شاخص های فوق را مورد بررسی قرار داده و در نهایت اثرات آنها را در فضاهای شهری مورد بررسی قرار می دهیم.
۲-۱-۱۳ فقر و عدالت اجتماعی
قرار گرفتن افراد در جرگه فقرا می تواند علل مختلفی داشته باشد. معمولاً کسانی که در این طبقه قرار می گیرند دارای یک سری خصایص مشترک می باشند: سواد اندک، فقدان تخصص، فقدان سرمایه و… از ویژگی های مشترک فقرا می باشد. علل فقر متنوع و یک طیف وسیع هستند ولی هرچه باشد همه آنها روابط گسترده ای با همدیگر داشته و بعضاً به صورت سیکل بسته عمل می نمایند(کمالی، ۱۳۷۹: ۲۹۴-۱۵۷).
مهاجرت از روستا به شهر که به عنوان یک معضل بزرگ برای کشورهای درحال توسعه درآمده است، یکی از علل ایجاد و توسعه فقر فزاینده شهری می باشد. بسیاری از زمینداران کوچک و کارگران کشاورزی و همچنین نیروی جوان تازه وارد شده به سن کار، به شهرها مهاجرت می کنند و از آنجا که آنها فاقد تخصص و سواد کافی می باشند در بخش کارگری جذب و طبقه کارگر را تشکیل می دهند. موضوع به اینجا ختم نمی شود و همگی مهاجرین موفق به جذب در بخش کارگری نمی شوند. در واقع بازار کار در شهرها دارای جذب کارگر اضافی را ندارد و به این سبب مهاجرت روستاییان به شهرها بر میزان بیکاری در شهرها افزوده و سبب پیدایش قشری که طبقه زیرکارگر نام دارد می شود. تجربه کشورهای در حال توسعه نشان می دهد که فقر مالی یک خانواده در چندین نسل باقی می ماند. فرزندان این خانواده ها به علل مختلف کمتر به تحصیل می پردازند و فرصت ها را از دست می دهند. پایگاه های اجتماعی نسبی در لایه های پایین جامعه می توانند باعث عدم تحرک اجتماعی فرد شوند.
یکی از علل دیگر فقر را می توان عدم برخورداری از شرایط مناسب جسمانی، ویژگی های مربوط به جنس (زن و مرد)، قدرت سیاسی و نظایر آن دانست. کسی که از نظر جسمانی در شرایط مساعدی نباشد و یا دارای نفوذ سیاسی نباشد، نمی تواند به راحتی از مزایایی نظیر استخدام برخوردار گردد. افکار مذهبی نیز گاهی ممکن است به فقر دامن بزند. در مذهب پروتستان اعتقاد بر این است که کسانی که صاحب مقام و ثروت می شوند، از عنایت خداوندی برخوردارند موفقیت آنان نشانه رضایت و خوشنودی خداوند است. بی تردید چنین اندیشه ای می تواند موجبات تلاش مردم در انباشت ثروت و قطبی شدن جامعه گردد.
میزان دسترسی افراد به منابع کمیاب در جامعه (از جمله درآمد، کار، بهداشت، آموزش و پرورش و…) نیز می تواند در توزیع فقر دخیل باشد. مسلماً آنانی که از موقعیت اقتصادی پایین تری برخوردارند، شانس کمتری جهت برخورداری از این منابع دارند که این امر خود باعث تشدید فقر می گردد. در بینش مارکسیستی، خود نظام سرمایه داری تشدید کننده فقر شناخته می شود. به نظر مارکس، تفاوت نسبی که در پاداش های اقتصادی بین مالکان و کارگران وجود دارد، همینطور گسترده می شود. زیرا که همیشه سهم بزرگتری از مازاد به سرمایه دار تعلق می گیرد (گرب، ۱۳۷۳: ۴۴).
بالاخره دیدگاه های دینی- سیاسی موجود در جوامع در پیدایش فقر و ثروت اثرگذاری فراوانی دارد. رهیافت آمریکایی مبتنی بر توفیق و اکتساب بر این اندیشه تأکید دارد که ثروت پاداشی است برای فضیلت هایی چون دسترسی، هوشیاری، صنعتگری، پاکیزگی، نظم، موقع شناسی و غیره و فقر کیفری است برای فقدان چنین فضیلت هایی در افراد فقیر (ازکیا، ۱۳۸۰: ۳۱).
بطور کلی فقر در وجه اقتصادی آن به معنی عدم برخورداری از حداقل امکانات معاش، یا به تعبیر دیگر، برخورداری از قوت لایموت و میزان درآمدی است که باید در سطح امرار معاش باشد (آسایش، ۱۳۸۵: ۸۵).
پاره ای از جرم شناسان معتقدند که فقر عامل اصلی جرم است و پاره ای دیگر نیز برای عوامل اقتصادی در ارتکاب جرایم تأثیر غیرمستقیم قایل هستند لذا مقابله با فقر و بیکاری را به عنوان علل در اولویت مبارزه با فقر قرار می دهند. اگر فقر را در کنار تبدیل ثروت به ارزش قرار دهیم، انسانی که با تغییر ارزش و ارزشمند شدن پول، خود را شدیداً نیازمند به پول احساس کند و امکان افزایش درآمد برایش موجود نباشد و راه های مشروع را نیز پیش روی خود باز نبیند چه بسا به راه های نامشروع توسل جوید (قربان نیا، ۱۳۷۸: ۱۷۸-۱۶۵).
یکی از بحث های مهمی که دانشمندان علوم اجتماعی در ارتباط با مفهوم فقر نسبی انجام می دهند، مقوله گروه مرجع می باشد. مفاهیم فقر نسبی و گروه مرجع به طور شدید با هم مرتبطند واشتیاق و یا نارضایتی مردم وسیعاً به گروه مرجع بستگی دارد. گروه مرجع به عنوان یک چهارچوب برای مراجعه فرد جهت مقایسه وضعیت خود با آن می باشدRuncima,1972:15)).
فقر خواه به صورت نسبی و خواه به صورت مطلق، خواه در اثر وجود گروه مرجع و خواه به هر شکل دیگری می تواند پیامدهای خاص خود را داشته باشد. فقر می تواند در پیدایش فحشا و جرم نقش داشته باشد و علاوه بر آن پیوندهای خانواده ها را بگسلد و فرزندان را بی سرپرست نماید (قربان نیا،۱۳۷۸: ۱۶۰)،آثار روانی فقر نیز قابل توجه است. بنابر نتایج تحقیقات انجام شده با احساس ناتوانی، ضعف و بی اعتمادی در طبقه پایین تر شدیدتر است و آنها دنیا را خصمانه تر احساس می کنند (تأمین، ۱۳۷۹: ۱۳۲).
یکی از جنبه های عدالت اجتماعی در ارتباط با فقر می باشد. در نبود یک نظام تأمین اجتماعی فراگیر و کار آمد، بیکاری موجب فقرمی شود. جوانان به امید یافتن شغلی رو به بازار کار می آورند اما وقتی این خواست آنان عملی نمی شود، آنان به سوی یأس و حرمان و مشکلات اجتماعی که سر منشأ قانون شکنی ها و ستیز با ارزش ها و هنجارهای جامعه است سوق می یابند. و اگر این بی کاری ها و محرومیت ها طولانی، حاد، مزمن و گسترده شود، تضعیف امنیت اجتماعی را به دنبال می آورد (علیزاده، ۱۳۷۸: ۳۸۴- ۳۸۱). بدین ترتیب تأمین اجتماعی و رفاه جهت تأمین امنیت جامعه ضروری می نماید. رفاه اجتماعی به ویژه در طی دهه های اخیر خیلی بحث انگیز بوده و دانشمندان از منظرهای مختلفی بدان پرداخته اند. اکثر دانشمندان رفاه را به معنای عدالت و جزو لاینفک آن دانسته اند. البته بسیاری از دانشمندان برخورداری از رفاه را به عنوان یک حقی برای افراد می دانند ولی اندیشمندان فلسفه لیبرالی رفاه اجتماعی را به عنوان یک عمل خیرخواهانه و نوع دوستانه می خوانند (باری، ۱۳۸۰: ۶،۱۷،۱۰۴).
پارتو دانشمند ایتالیایی معتقد است که شاخص رفاه اجتماعی زمانی بهبود می یابد که بدون کاهش رفاه یک فرد، رفاه دیگران افزایش یابد (باری، ۱۳۸۰: ۶۱). در اینجا به دو وجه می توان توجه کرد: افزایش رفاه ثروتمندان در اثر تزاید فقر و یا اخذ مالیات (نهایتاً اینکه تحت عنوان کاهش رفاه ثروتمندان تلقی می شود) و عوارض جهت کمک به اقشار تهیدست. دو وجهی که برداشت های متفاوت دو دیدگاه، چپ و راست را به نمایش می گذارد.
چنین به نظر می رسد که نظام تأمین اجتماعی به عنوان ساز و کارهای مؤثر در جلوگیری از انفجارهای سیاسی و کنترل و یا مهار بحران های اجتماعی و جنبش های کارگری در جوامع صنعتی غرب، از موفقیت بیشتری برخوردار است. در اغلب کشورهای درحال توسعه نیزکه نخبگان حاکم با منافع ملت کمترین انطباق را داشته و یا دیالکتیک بی ثبات کننده ای میان برنامه های معطوف به امنیت و “توسعه” در آنجا جریان دارد، دولت ها حتی به رغم بی علاقگی برخی از آنها به عدالت و آزادی، ناگزیرند نظام تأمین اجتماعی را به عنوان سازوکاری ثبات آفرین برای ایجاد امنیت ملی در صدد اولویت های خود مورد توجه قرار دهند (ایمانی، ۱۳۷۸: ۲۶۱- ۲۱۳).
۲-۱-۱۴ مسکن و عدالت اجتماعی
بنا به تعریفی که از مسکن انجام شده، فضای مسکونی باید بتواند شرایط لازم را برای رشد فردی هر یک از افراد خانواده اعم از کوچک و بزرگ فراهم آورده یعنی هریک از افراد خانه باید قادر باشند بر حسب نیازهای روحی و روانی و علایق خود، فضای مناسب و حریم لازم را برای فعالیت ها و کسب آسایش روانی و جسمانی بیابند. در عین حال فضای مسکن باید بتواند محیط لازم را برای برقراری رابطه خانوادگی و همبستگی آن و حفظ کیان خانواده ایجاد کند. اولین جنبه ای که از دیدگاه نیازهای جسمی در سکونت باید مورد بررسی قرار گیرد، میزان برخورداری از مسکن امن و سالم از نظر ساختمانی، مقاوم بودن در مقابل بلایای طبیعی (مانند سیل، زلزله، طوفان و…) و شرایط جوی است. نیاز به سرپناه امن از جمله ضروری ترین نیازهای انسان است.
البته هدف های برنامه ریزی مسکن نمی تواند تنها در ایجاد سرپناه خلاصه گردد بلکه هدف عمده در برنامه ریزی مسکن بایستی تأمین خانه ای مناسب در بافتی مناسب برای پاسخگویی به نیازهای اجتماعی، ارزش ها و کرامت های انسانی است. فضایی که لااقل با حداقل امکانات، شرایط مناسب زیستی-سکونتی را جهت رشد مادی و معنوی ساکنان خود را فراهم سازد.
برخورداری از مسکن یکی از شاخصه های مهم عدالت اجتماعی می باشد. این امر می تواند در ارتباط با فاکتورهایی نظیر مالکیت مسکن، کیفیت مسکن، تعداد اتاق ها، سطح زیربنا، تعداد نفر در اتاق از یک طرف و کسانی که از حداقل مسکن برخوردارند از طرف دیگر، دور بودن از شاخصه های عدالت اجتماعی در بخش مسکن را در بسیاری از شهرها نمایان می سازد (گیلبرت و گاگلر، ۱۳۷۵: ۲۳۲- ۱۸۶).
در بسیاری از نقاط مختلف جهان بویژه در کشورهای جهان سوم استانداردها در سطح بسیار پایینی قرار دارند. از طرف دیگر سعی در رعایت استانداردها در خانه سازی و سخت گیری در اجرای آن به نقد بسیاری از محققین به عنوان مانعی در جهت حل معضل مسکن طبقات کم درآمد محسوب می شود چرا که آنان توانایی اقتصادی برای رعایت چنین ضوابطی را ندارند (لاکویان، ۱۳۶۴: ۱۱۳-۱۳۷). این امر باعث می شود که برنامه ریزان مسکن بر سر دوراهی قرار گیرند. در مواردی ممکن است که دولت ها جهت حل معضل مسکن طبقات ضعیف دست به اقداماتی بزند. ولی این اقدامات نتایج درخشانی نداشته اند. برای اینکه اصل مشکل در جای دیگری است. آنچه که مهم است این است که گروه های فقیر که توانایی خرید اقساطی مسکن را نیز ندارند و در زاغه ها جا می گیرند، از کجا می آیند و منبع زایش و تولید آنها که به نظام های غلط اقتصادی کشورها بر می گردد، از بین می برد.
۲-۱-۱۵ حاشیه نشینی و عدالت اجتماعی
حاشیه نشینی که ریشه در نابرابری های اجتماعی- اقتصادی داشته و یکی از مهمترین معضلات شهری کشورهای جهان سوم را تشکیل میدهد (اهری و همکاران، ۱۳۶۷: ۲۸)، به عنوان یکی از تظاهرات مهم عدم توجه به عدالت اجتماعی در سازمان فضایی و بافت شهری و منطقه ای بروز می نماید. هنگامی که یک شهر در حال رشد بی رویه، چشم انداز روستایی را جذب می کند و آنرا به حومه های شهری تبدیل می نماید، نوع دیگری از شهری شدن اتفاق می افتد و مسئله آلونک نشینی و زاغه نشینی پیرامونی یا حومه ای را ایجاد می کند (بهفروز، ۱۳۸۶: ۲۹۶). اگرچه برخی از دانشمندان مفاهیم آلونک نشینی را غیر از حاشیه نشینی دانسته و وجود آلونک را در داخل بافت های شهری و حتی در مرکز بخش هایی از شمال شهر نشان داده اند (پیران، ۱۳۶۶: ۶۰) ، ولی حاشیه نشینان عمدتاً آلونک نشین نیز می باشند. حاشیه نشین به مفهوم کلی به کسی اطلاق می شود که در شهر سکونت دارد ولی به علل مختلف نتوانسته است جذب نظام اقتصادی- اجتماعی شهر شده و از خدمات شهری استفاده کند. عدم دسترسی مهاجرین به مشاغل اقتصاد شهری همراه با فقر اقتصادی و عدم تخصص آنها موجب می شود که آنها مجبور شوند آلونک ها و زاغه هایی را که اغلب موارد فاقد هرگونه تسهیلات شهری از قبیل آب و برق و تلفن است برای زندگی برگزینند (عابدین درکوش، ۱۳۶۴: ۱۴۰-۱۳۷۰). تحقیقات انجام شده در کنیا^[۱۵]۱ نشان می دهد که نیمی از جمعیت شهر نایروبی که از نظر اقتصادی در وضع نامطلوبی می باشند، فقط ۶ درصد از وسعت کل این شهر را اشغال کرده اند در صورتی که نیم دیگر که اقشار متوسط و مرفه را تشکیل می دهند، تقریباً ۹۴ درصد دیگر را به خود اختصاص داده اند (شیخی، ۱۳۷۸: ۱۳۸).
طبق نتایج تحقیقات انجام شده توسط محققین ایرانی، حاشیه نشینان معمولاً در پیرامون مناطق فقیرنشین شکل می گیرند و عاملی برای توسعه فرهنگ فقر می گردند. همچنین حاشیه نشینان جامعه و در نتیجه دولت را مسئول اصلی وضع خود دانسته و به جهت عدم برخورداری از امکانات و خدمات شهری، روحیه تضاد و مبارزه منفی در بین آنها شکل می گیرد که این احساس در بین نسل دوم یعنی فرزندانی که در شرایط حاشیه نشینی متولد و بزرگ شده اند، به مراتب بیش از والدین آنها بروز می کند. حل مشکل حاشیه نشینی در شناخت ابعاد مختلف مسائل آن و بهره گیری از مشارکتشان در پیدا کردن راه حلهای اجتماعی این مسئله نهفته است. راه حل اساسی این معضل توسعه متوازن، تأمین امنیت و عدالت اجتماعی و کاهش نابرابری های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی در بین اقشار مختلف جامعه و مناطق مختلف کشور خواهد بود (زنجانی، ۱۳۷۱: ۲۰۸-۲۰۷).
۲-۱-۱۶ پایداری و عدالت فضایی
امروزه توسعه پایدار که یکی از موضوع های اصلی مورد بحث محافل توسعه و برنامه ریزی است، برآیند انگاره های مختلف توسعه است(حسین زاده دلیر و ساسان پور، ۱۳۸۵: ۸۶). این مفهوم در سال ۱۹۷۲ در کنفرانس توسعه پایدار در استکهلم سوئد به کار برده شد(زیاری،۱۳۷۸: ۱۷). در سال ۱۹۷۲ در کنفرانس جهانی محیط زیست و توسعه سازمان ملل توسعه پایدار به عنوان فرایندی تعریف شد که نیازهای فعلی، بدون تخریب توانایی های نسل آینده برآورده گردد(Tosun,2001:303). در گزارش براند تلند توجه به مقوله های برابری بین نسل ها ، برابری درون نسل ها(برابری اجتماعی و جغرافیایی)، استفاده از محیط طبیعی، استفاده از حداقل منابع غیر قابل تجدید، بقای اقتصادی و تنوع، جامعه خود اتکا، رفاه فردی و ارضای نیازهای اساسی افراد جامعه مورد تأکید قرار گرفته است( شکویی و موسی کاظمی ،۱۳۷۸: ۱۲۴). پایداری شهری گونه ای از توسعه پایدار است که محیط ها و فضاهای شهری را در بر می گیرد. این مقوله، زمانی تحقق خواهد یافت که اصول و رهیافت های توسعه پایدار به عنوان معیار اصلی در مطالعات توسعه شهرها به کار گرفته شود(Drakakis Smith,2000:8-9). به عبارتی توزیع بهینه خدمات و امکانات به گونه ای هدایت شود که به نفع همه اقشار و گروه های اجتماعی جامعه گردد و عدالت اجتماعی و فضایی تحقق یابد (پاک، ۱۳۸۳: ۱۹۵-۱۹۳). عدالت فضایی در شهرها یعنی مکان زندگی هر فرد وی را از استحقاق اجتماعی محروم نکند. نابرابری های فضایی زمانی وجه است که بهبود حیات همگانی را در پی داشته باشد(اطهاری،۱۳۸۱: ۲۸). روند شهری شدن جهان در کشورهای در حال توسعه با عدم تعادل های خدماتی و پراکنش جمعیت و رشد بی قواره شهری مواجه بوده است. ناپایداری حاصل از این رشد ناموزون به شکل عدم تعادل های فضایی- اجتماعی با نمودهای فقر شهری، اسکان و اشتغال غیر رسمی، ضعف حاکمیت محلی و آلودگی های زیستی نمایان شده است(بوچانی، ۱۳۸۵: ۶۶). این امر پایداری شهرها راهر چه بیشتر مورد سؤال قرار داده و توجه به دیدگاه ها و رهیافت های اصول توسعه پایدار را بیش از پیش ضروری ساخته است(حکمت نیا و موسوی ،۱۳۸۵: ۳۷-۳۶).
۲-۱-۱۷ عدالت اجتماعی و زمین شهری
در بررسی زمین شهری و عدالت اجتماعی می توان از ۳ مقوله برخورداری افراد از زمین شهری، قیمت زمین و ارزش افزوده و فعالیت دولت در امور زمین شهری بحث گردید که ذیلاً به بررسی هر کدام از آنها می پردازیم.
۲-۱-۱۷-۱ زمین شهری و برخورداری گروه های مختلف از آن
امکاناتی که در اطراف یک زمین شهری وجود دارد شامل فضاهای زیربنایی (راه، آب، برق، گاز، تلفن)، فضاهای فرهنگی، فضاهای آموزشی، فضاهای سبز و… در کم و کیف زندگی مردمی که از زمین های فوق استفاده می کنند اثر گذار می باشد. تحقیقات نشان داده است که در شهرهای میانه اندام، اردبیل و تهران (به صورت نمونه ای از کل شهرهای کشور می توانند مصداق داشته باشد) میزان برخورداری ساکنان منطقه فقیرنشین از سرانه های عمومی بسیار پایین تر از میزان برخورداری مناطق مرفه نشین می باشند (مشهودی، ۱۳۷۷: ۱۹-۱۷). این میزان برخورداری (که در ارتباط با ارزش مکانی از آن بحث می شود و در ادامه به آن پرداخته خواهد شد) چه در مورد زمین های اشغال شده و چه در زمین های اشغال نشده (بایر) مصداق دارد.
۲-۱-۱۷-۲ قیمت زمین و ارزش افزوده (رانت)
در بررسی ارزش افزوده اراضی شهری، رانت یک مقوله بسیار مهم می باشد. رانت در اراضی شهری عبارت است از افزایش قیمت اراضی شهری بدون آنکه صاحب زمین برای آن اقدامی نظیر ایجاد ساختمان، سرمایه گذاری و… انجام دهد. با رشد مناسبات سرمایه داری در شهرها، اقتصاد زمین و رانت آن به یکی از عرصه های مهم ثروت اندوزی و تشدید نابرابری های شهری بدل شده است (زیاری، ۱۳۸۱: ۴) ، گاهی جابجایی مطلوبیت های ذهنی و واقعی نیز بر قیمت اراضی اثرگذار می گردد. بدین ترتیب اگر در دو منطقه A و B مطلوبیت فضا در یک حد باشد (مطلوبیت واقعی) ولی تصور افراد بر بالا بودن مطلوبیت در نقطه A (مطلوبیت ذهنی)، افراد به نقطه A تمایل بیشتری خواهند داشت و در نتیجه تقاضای بالا، قیمت اراضی در این منطقه افزایش خواهد یافت (کلاول، ۱۳۷۶: ۴۵). قیمت زمین های شهری در شهرهای مختلف و در داخل یک شهر از تفاوت های زیادی برخوردار است. از طرفی میلیاردها هکتار اراضی در صحرا و بیابان وجود دارد که هیچ کس حاضر به پرداخت پولی برای هکتار ها از آن نیست بلکه ارزرش مکانی آن است. ارزش هر مکان نیز بستگی به میزان تأمین نیازهای مادی و روحی جامعه متقاضی آن مکان دارد (کامروا، ۱۳۷۷: ۳۱). بطوری که می توان ۳ عامل عرضه و تقاضا، فعالیت های خدماتی و منطقه بندی زمین را از عوامل تعیین کننده قیمت اراضی شهری ذکر نمود.
عرضه و تقاضای زمین در ارتباط با عواملی نظیر جمعیت شهر، میزان بالقوه اراضی قابل عرضه، احتکار زمین و توانایی اقتصادی ساکنین شهر قرار دارد. افزایش جمعیت شهر بر اثر فعالیت های صنعتی در شهرهایی همچون قزوین و همچنین محدودیت عرضه زمین به لحاظ حاصلخیزی اراضی اطراف شهر باعث بالا رفتن قیمت زمین شده است (همان منبع : ۳۳).
یکی از موارد مهم دیگر در ارزش گذاری اراضی شهری، منطقه بندی می باشد. بدین معنی که پس از تصویب طرح های تفصیلی قیمت زمین های با کاربری مسکونی و با تراکم ساختمانی ۱۸۰ درصد حداقل ۴۰ درصد بیشتر از قیمت زمین های مسکونی و با تراکم ساختمانی ۱۲۰ درصد است. این امر در مورد کاربری های انتفاعی مانند تجاری و خدماتی به چند برابر می رسد (سلطانی آزاد، ۱۳۷۷: ۱۵۵).
از مجموع مباحث فوق می توان نتیجه گرفت که اولاً ارزش افزوده زمین شهری که خود عاملی در ایجاد شکاف بین اغنیا و فقرا بوده و به دوری از عدالت اجتماعی مساعدت می نماید، ریشه در تصمیم گیری های ما و عمدتاً تصمیمات بخش دولتی دارد. اعتبارات از بخش دولتی هزینه می گردد و سود آن را بخش خصوصی (آن هم اغنیا) می برند. ثانیاً به تابعیت ارزش افزوده از فعالیت های عمرانی باعث می شود که در بخش هایی از شهر به علت کمی تأسیسات خدماتی منجر می گردد. در نتیجه در چنین نقاطی رشد قیمت زمین اندک بوده و به علت همین امر از طرف طبقات کم درآمد شهری اشغال می شود. لذا در این مناطق محلات فقیرنشین رشد می یابد و در مقابل آن مناطقی از شهر که از مؤسسات خدماتی بیشتری برخوردارند، قیمت اراضی شهری رشد کرده و در چنین مناطقی طبقات پردرآمد شهری استقرار می یابد. بدین ترتیب محلات متمایز در داخل شهر به صورت محلات طبقاتی شکل می گیرد.
از آنجا که در عرصه خرید و فروش زمین بویژه در کشورهای در حال توسعه، خرید و فروش و معاملات قماری زمین، احتکار آن و تخصیص های نامناسب زمین به کاربری ها در راستای دستیابی به سود بیشتر، باعث بروز مشکلاتی در امور شهرها می گردد که این امر باعث ضرورت دخالت دولت ها در امور زمین شهری می گردد. اصولاً دخالت دولت ها در امور زمین شهری می تواند در رابطه با اهدافی نظیر مدیریت رشد شهری، پاسخگویی به نیازهای عدالت اجتماعی، حفظ محیط زیست، تأمین مسکن فقرا و کاهش هزینه های زمین مسکونی انجام می گیرد (عزیزی، ۱۳۷۷: ۲۸). دخالت دولت ها در امور زمین شهری، به دور از نکات و جهات مثبت دارای نکات منفی نیز بوده است که از میان آنها به ۳ مورد ذیل اشاره نمود:

• • فقدان برنامه های مدیریتی دراز مدت همراه با فقدان نیروی کارشناس متخصص در سطح دولت های محلی

• • اتلاف زمین در نتیجه اطلاعات ناکامل و ناصحیح در معاملات و نقل و انتقالات زمین

• وجود نقل و انتقالات غیر قانونی زمین به دلیل اختلاف قیمت فاحش زمین بین اراضی دولتی و بازار آزاد (همان منبع : ۲۹).

۲-۲-۵ فرضیه اول: روان درمانی روش رفتاری- شناختی گروهی در مصرف کنندگان مواد افیونی در کاهش اضطراب موثر است.
با توجه به یافته های آماری مداخله گروهی با رویکرد روانشناختی نتایج حاصل از آزمون فرضیه اول پژوهش حاکی از آن بود که تفاوت میانگین داده های گروه آزمایش در مراحل پیش آزمون، پس آزمون و دوره پیگیری در مورد متغیر اضطراب معنادار است.
بین میانگین نمره های اضطراب گروه آزمایش تفاوت معنادار وجود دارد بنابراین فرض پژوهش تأکید شد. یعنی گروه درمانی به روش رفتاری - شناختی در مصرف کنندگان مواد افیونی باعث کاهش اضطراب می گردد. همچنین با انجام تحلیلی کوواریانس کنترل اضطراب در پیش آزمون به عنوان متغیر همپراش، اثر اصلی متغیر گروه درمانی رفتاری- شناختی بر نمره های اضطراب درمرحله پیش آزمون و پس ازمون و پیگیری معنادار بود .این یافته ها با نتایج پژوهش مارلات و گوردون (۱۹۹۹)، راوسون (۱۹۹۸)، شاپ تاو^[۱۷۳] (۲۰۰۳)، هوبر^[۱۷۴] (۲۰۰۴) و … همخوانی دارد.

در پژوهشی راوسون (۱۹۹۸) با بهره گرفتن از مداخلات چند جانبه مشخص نمود این روش باعث بهبود وضعیت درمانی و مشکلات خلقی معتادانی می شود. با توجه به این نتایج می توان گفت اضطراب در بخش های مختلف فرایند درمان ایجاد اختلال می کند. همچنین این نتایج با بخشی از نتایج عرب ورنو سفادارانی (۱۳۸۶)، ایروانی (۱۳۸۴)، محمدی (۱۳۸۲)، عارف نسب، محمدی، رحیمی، بابا محمودی (۱۳۸۶)، محمد نریمانی (۱۳۸۶)، پورناش تهرانی (۱۳۸۷)، ملازاده و عاشوری (۱۳۸۸)، خدایاری فرد، یونسی، سهرابی، عابدینی (۱۳۸۷)، علاالدینی، مولوی، کجباف (۱۳۸۹) همخوانی دارد.
ارزیابی نتایج درمان شناختی - رفتاری اضطراب بر پایه پروتکل هایی است که به ویژه جهت بررسی اختلال های انفرادی به کار می رفته است. درمان شناختی رفتاری بر این فرض قرار دارد که معتادین مبتلا به اختلال اضطراب الگوهای ناسازگارانه درک و پاسخدهی به محیط را یاد گرفته اند و همچنین فاقد راهبردهای مقابله ای مؤثر هستند. از این دیدگاه، فرد معتاد مبتلا به اختلال اضطراب بخاطر اینکه بجای رفتار سازنده، مستعد درک تهدید، پاسخ اجتنابی و ناتوانی است، از نگرانی و اضطراب مفرط رنج می برد. بعد از سال ها شناسایی تهدیدهای بالقوه و پاسخدهی به صورت اضطراب، نگرانی و اجتناب، این مراجعان الگوهای پاسخدهی خودکار و مداوم را پیدا می کنند. افکار، احساسات و رفتارهای اضطرابی مداوم و تکرار شونده هستند، بنابراین در نهایت این زنجیره کاملاً خارج از آگاهی قرار میگیرد. با توجه به این که اصلی ترین ملاک اختلال اضطراب عامل نگرانی می باشد لذا با بهره گرفتن از درمان شناختی و رفتاری و محتوای شناختی جلسات درمانی و تغییر ادراکی بیماران سبک پردازش آنها تغییر می کند و در نتیجه با روش های
تحلیل منطقی راهبردهای جدیدی برای حل مسائل بیماران مطرح می شود. نظر به اینکه اضطراب اختلالی است که از تعامل مؤلفه های فیزیولوژی، شناختی و رفتاری به وجود می آید درمان جامع شناختی رفتاری میتواند اثربخشی بالایی در مورد آن داشته باشد .
در مورد دلایل اثربخشی درمان شناختی رفتاری در کاهش اضطراب و نگرانی معتادین مبتلا به اضطراب می توان به مؤلفه های این درمان اشاره کرد. تکنیک های که مؤلفه فیزیولوژی اضطراب را هدف قرار میدهند شامل آموزش تنفس دیافراگمی یا عمیق، آموزش آرمیدگی پیش رونده و آموزش آرمیدگی ذهنی است. این تکنیکها مؤلفه جسمانی و فیزیولوژی اضطراب را مورد هدف قرار میدهند. مراجعان با آموزش این تکنیک ها یاد میگیرند که در برابر نشانه ها و راه اندازهای اضطراب به طور مناسب مقابله کنند، به طوری
که سطح پایه تنش جسمانی را کاهش دهند. این راهبردها را میتوان مهارت های تنظیم هیجانات اساسی دانست که معمولاً بیماران معتاد مبتلا به اضطراب فاقد آن هستند .
تمرین آرمیدگی مستلزم آن است که فرد توجه خود را بر زمان حال و اینجا و اکنون متمرکز کند و به همین دلیل برای افراد معتاد مبتلا به اختلال اضطراب مناسب است، چرا که ماهیت نگرانی معطوف به آینده است (هازلت، ۲۰۰۸).
تکنیک های شناختی به مراجعان یاد می دهد که افکار اضطرابی خود را شناسایی کنند و آنها را به طور عینی مورد آزمون قرار دهند. درمانگر سعی می کند که بیمار را با اطلاعات جدیدی روبرو کند، که قبلاً آنها را نادیده گرفته است. این تکنیکها به مراجعان کمک میکند که تفسیرها و برداشت های نادرست خود از رویدادهای محیطی را تعدیل و تصحیح کنند و دیدگاه های جدیدی را ایجاد کنند.
مراجعان یاد میگیرند که پیچیدگی و ابهام ویژگی اکثر موقعیت های زندگی است، و بنابراین یاد می گیرند که این ابهام و عدم قطعیت را تحمل کنند و از لحاظ شناختی انعطاف پذیری بیشتری داشته باشند. در نهایت مراجعان این دیدگاه های شناختی جدید را به عنوان پاسخ مقابله ای متفاوتی در برابر رویدادهای اضطراب زا بکار می برند (هازلت، ۲۰۰۸).
تکنیک های که مؤلفه رفتاری اضطراب را هدف قرار می دهند عبارتند از شناسایی رفتارهای ایمنی نگرانی،
شناسایی و حذف رفتارهای اجتنابی فعال و منفعل، مواجهه ذهنی و تمرین مقابله، تغییر رفتار سبک زندگی و شناسایی رفتارهای نادیده گرفته شده. این تکنیک ها رفتارهای ایمنی نگرانی و اجتناب فعال و منفعل را از طریق مواجهه و تکالیف بازداری پاسخ، را به تدریج حذف می کنند.
یافته های به دست آمده با یافته های بسیاری که نشان داده اند مداخلات شناختی رفتاری موجب بهبود علائم روانی در وابستگان به مواد افیونی میشود، مطابقت دارد. به عنوان مثال کارول و همکاران، ۲۰۰۱) نشان داده اند که مداخلات شناختی رفتاری جزء درمان هایی است که بیشترین میزان حمایت تجربی را دریافت نموده و بیشترین اثربخشی را داراست.
(پولاک و همکارا ن، ۲۰۰۲) اثربخشی درمان رفتاری شناختی را بر کاهش اضطراب بررسی نمودند. یافته های پژوهش آنها نشان می دهد که درمان رفتاری شناختی با کمک به بیمار در شناخت عوامل برهم زننده درونی و بیرونی و ایجاد اضطراب و به کار گیری شیوه های جایگزین به منظور مقابله با احساس اضطراب اثر بخشی نسبتا خوبی داشته است. همچنین او دریافت که مداخله فوق در شکستن ارتباط بین خلق منفی و استفاده از مواد اثر بخش بوده است.
با توجه به آن که تجارب بالینی و مطالعات مختلف نشان داده اند که اشتیاق به مصرف تحت تاثیر عوامل مختلفی از قبیل شرایط اجتماعی، فشارهای روانی و اضطراب قرار میگیرد، بنابراین به نظر میرسد که تکنیک های شناختی رفتاری که روی شناسایی موقعیت های برانگیزاننده اشتیاق به مصرف و برهم زننده روان و ایجاد اضطراب و افزایش آگاهی نسبت به عوامل و نشان دادن واکنش های کارکردی به جای استفاده از مواد تاکید دارد توانسته در کاهش عوامل برهم زننده درون فرد اثر گذار باشد.
همچنین مطالعات نشان داده که پدیده اشتیاق عاملی پیچیده و چند بعدی بوده و به نظر میرسد که نقش خلق منفی بیمار و اضطراب در شروع و تداوم مصرف مواد مخدر موثر میباشد. بنابراین می توان با مداخلات روان شناختی به بیماران کمک نمود خلق افسرده و مضطرب را به خوبی مدیریت نمایند.
برای تبیین اثربخشی رویکرد شناختی رفتاری در کاهش علایم اضطراب میتوان گفت که خلق ناخوشایند و مضطرب می تواند به عنوان یک برانگیزاننده درونی مصرف کنندگان را به سمت مصرف مجدد سوق دهد. با توجه به اینکه بسیاری از بیماران بر این باورند که به خاطر رها شدن از خلق ناخوشایند و مضطرب بایستی به سمت مصرف روی آورند، انجام مداخلات در جهت اصلاح این عقیده و جایگزین نمودن عقاید کارآمدتر ضروری می باشد (پترسکی و همکاران، ۲۰۰۲).
از طرفی مطالعات بسیاری نشان داده اند که سوء مصرف مواد می تواند به بروز اضطراب در مصرف کنندگان منجر شود (وادورث و همکارا ن، ۲۰۰۶).
در این راستا به نظر میرسد که آموزش مهار تهای مقابله ای می تواند به فرد کمک کند تا به منظور مقابله با برهم زننده های درونی و به ویژه خلق منفی بر راهبرد سالمتری روی آورند.
مطالعات بسیار حاکی از آن است که خلق مضطرب می تواند به عنوان یک برانگیزاننده عمل کرده و فرد را به سمت مصرف مواد سوق دهد. از طرفی مصرف مواد خصوصا به بروز اضطراب درفرد منجر میشود. در تبیین کارایی درمان شناختی- رفتاری بر کاهش اضطراب در مصرف کنندگان می توان گفت درمان اضطراب به کمک تکنیک های شناختی- رفتاری سبب میشود که بیمار کمتر در معرض تجربه خلق ناخوشایند و مضطرب قرار گیرد. بنابراین درمان اضطراب می تواند به طور غیر مستقیم در کاهش مصرف اثربخش باشد.
نتایج این تحقیقات نشان داده است که گروه درمانی رفتاری - شناختی، شناخت درمانی گروهی مذهبی و امید درمانی گروهی موجب بهبود علائم اضطراب معتادان می شود. همچنینی مشایخی پور (۱۳۸۹) نشان داد که گروه درمانی پذیرش خویشتن باعث تغییر نگرش افراد و بهبودی علائم اضطرابی معتادان می شود. جمع بندی تحقیقات نشان دهنده ی آن است که روابط اجتماعی و مسائل شغلی، مشکلات خانوادگی، نگرانی از وسوسه و فرایند درمان و مهارتهای بسیار پایین حل مسأله (یزدی زاده، ۱۳۸۸)، تصمیم گیری وکنترل هیجان (اورکی، ۱۳۸۹) و فشارهای مختلف در مورد لزوم بهبود باعث افزایش مشکلات اضطرابی در معتادان می شود که همگی نشان دهنده اهمیت کاهش اضطراب در بهبود وضعیت درمانی معتادان می باشد.
۳-۲-۵ فرضیه دوم: گروه درمانی به روش رفتاری - شناختی در مصرف کنندگان مواد افیونی در کاهش افسردگی معتادان موثر است.
با توجه به یافته های آماری مداخله گروهی با رویکرد روانشناختی نتایج حاصل از آزمون فرضیه دوم پژوهش حاکی از آن بود که تفاوت میانگین داده های گروه آزمایش در مراحل پیش آزمون، پس آزمون و دوره پیگیری در مورد متغیر افسردگی معنادار است. و بین میانگین نمره های افسردگی گروه آزمایش تفاوت معنادار وجود دارد. بنابراین فرض پژوهش تأیید شد. یعنی گروه درمانی به روش رفتاری - شناختی در معتادان باعث کاهش افسردگی شد. همچنین با انجام تحلیل کوواریانس درمانی و کنترل افسردگی در پیش آزمون به عنوان متغیر همپراش، اثر اصلی متغیر گروه درمانی رفتاری- شناختی بر نمره های افسردگی در مرحله پیش آزمون و پیگیری معنادار بود.
این یافته ها با نتایج پژوهش مارلات و گوردون (۱۹۹۹)، راوسون (۱۹۹۸)، شاپ تاو (۲۰۰۴)، راوسون (۲۰۰۵)، هوبر (۲۰۰۷)، و … همخوانی دارد. در پژوهشی راوسون (۱۹۹۸) با بهره گرفتن از مداخلات چند جانبه مشخص نمود این روش باعث بهبود وضعیت درمانی و مشکلات خلقی معتادان می شود. با توجه به این نتایج می توان گفت اضطراب در بخش های مختلف فرایند درمان ایجاد اختلال می کند. همچنین این نتایج با بخشی از نتایج عرب ورنو سفادارانی (۱۳۸۷)، ایروانی (۱۳۸۴)، محمدی (۱۳۸۲)، عارف نسب، محمدی، رحیمی، بابا محمودی (۱۳۸۶)، محمد نریمانی (۱۳۸۶)، پور ناش تهرانی (۱۳۸۷)، ملازاده و عاشوری (۱۳۸۸)، خدایاری فرد، یونسی، سهرابی، عابدینی (۱۳۸۸)، علاالدینی، مولوی، کجباف (۱۳۸۷) همخوانی دارد.
نتایج این تحقیقات نشان داده است که گروه درمانی رفتاری - شناختی، شناخت درمانی گروهی مذهبی و امید درمانی گروهی موجب بهبود علائم افسردگی معتادان می شود.
راوسون در تحقیقات مختلف خود برای تحقیق در مورد مصرف کنندگان کوکایین الکل و انواع روانگردان استفاده نمود و اثربخشی این مداخلات را با روش های بیمارستانی مورد مقایسه قرار داد. نتایج به دست آمده نشان دهنده تأثیر این مداخلات بود که باعث تأثیر بر متغیرهای روانشناختی مانند افسردگی نیز می شد. در پژوهش حاضر با آموزشهای مربوط به فرایند درمان و تأثیرگذاری بر باورها و طرحواره های نادرست در معتادان و انتظارات و راهبردهای مخرب موجود در خانواده تلاش شد مشکلات خلق پایین مورد توجه قرار بگیرد. تخلیه هیجانی در حین جلسات، بازخوردهای اعضای گروه، تکنیک های رفتاری و شناختی درتحقیق مورد استفاده قرار گرفت.
۴-۲-۵ فرضیه سوم: گروه درمانی شناختی رفتاری بر کاهش نشانه های جسمانی بیماران وابسته بر مواد افیونی موثر است.
با توجه به یافته های آماری مداخله گروهی با رویکرد روانشناختی نتایج حاصل از آزمون فرضیه سوم پژوهش حاکی از آن بود که تفاوت میانگین داده های گروه آزمایش در مراحل پیش آزمون، پس آزمون در مورد متغیرنشانه های جسمانی معنادار است ولی در دوره پیگیری گروه درمانی بی تاثیر بوده است.
همان گونه که مشاهده شد درمان گروهی با رویکرد شناختی -رفتاری توانسته روی بعدجسمانی سلامت عمومی در مرحله پس آزمون اثر بخش باشد. بعد جسمانی سلامت عمومی شامل ارزیابی فرد از دردهای جسمانی خود، نیاز او به درمان پزشکی برای انجام فعالیت های روزمره، داشتن انرژی برای انجام فعالیتهای روزانه، رضایت فرد از وضعیت ظاهری، خواب، توانایی انجام فعالیت ها و توانایی اشتغال است. شناخت ها، باورها و افکار بنیادین فرد نقش تعیین کننده ای در ارزیابی فرد از وضعیت جسمانی اش دارد. بنابراین،
توجه به دو نکته در این مقوله لازم است: اول آنکه سلامت عمومی به شرایط فرد و ابعاد جسمانی او بستگی داشته (ارزیابی اولیه) و دوم اینکه سلامت عمومی به ارزیابی فرد از این شرایط بستگی دارد (ارزیابی ثانویه).
بررسی ها نشان داده درمان های نگهدارنده همچون متادون توانسته تا حدی بر مشکلات جسمانی بیماران وابسته به مواد افیونی که در جریان درمان با آن مواجه می شوند غلبه کنند که از جمله آن می توان به بالا بردن توان و انرژی فرد برای انجام فعالیت های روزانه، کاهش مشکلات فیزیولوژیکی ناشی از مصرف مواد و کاهش نشانه های جسمانی ترک اشاره کرد. بنابراین، درمان های دارویی در کمک به بیماران برای غلبه بر مشکلات جسمانی سودمند هستند.
اما بعد دوم، ارزیابی فرد از شرایط جسمانی خود است که این ارزیابی بیشتر جنبه روان شناختی دارد و این ارزیابی در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است.
فردی که دچار خطاهای شناختی باشد، ارزیابی صحیحی از خود و شرایط موجود نداشته و این ارزیابی در همه ابعاد به چشم می خورد. بنابراین، می توان گفت که مداخلات روان شناختی و بویژه درمان شناختی- رفتاری که تمرکز اصلی آن بر تغییر باورها و افکار فرد است می تواند بر بعد سلامت عمومی فرد نیز اثرگذار باشد. در زمینه اثربخشی درمان شناختی - رفتاری گروهی بر بعد جسمانی سلامت عمومی، نتایج نشان دهنده اثربخشی درمان در مرحله پس آزمون و عدم اثربخشی در دراز مدت است. این نتیجه با یافته های قبلی (مارتیک و هینز^[۱۷۵]، ۲۰۰۳؛ هولن^[۱۷۶]، ۲۰۰۲؛ کریس^[۱۷۷]،۲۰۰۶؛ کریستف^[۱۷۸]، ۱۹۹۹و مارلات^[۱۷۹]و همکاران،۲۰۰۴ ؛ به نقل از کونور^[۱۸۰]، ساندرس و فنی، ۲۰۰۶) همسو است.
نشان های جسمانی ۷ ماده را به خود اختصاص می دهد که سردرد، احساس ضعف و سستی، احساس نیاز به داروهای تقویتی و احساس داغی یا سردی در بدن را مورد بررسی قرار می دهد. بر اساس نتایج اصلی به دست آمده از تحقیقات (حسن شاهی و همکاران، ۱۳۸۳) مشخص گردید که در زیرمقیاس شکایات جسمانی، متوسط نمرات بیماران وابسته به مواد تقریباً دو برابرآزمودنی های عادی بوده و تفاوت میان آنها (t=19/7) در سطح p <0/001 معنی دار می باشد. به عبارتی آزمودنی های وابسته به مواد روانگردان بیش از افراد بهنجاراز نشانه های بدنی (مثل سردرد، احساس سرمای شدید یا گرگرفتگی، ضعف و بیماری) شکایت داشتند.
در پژوهش (احمدیان، ۱۳۸۳)، تفاوتی بین سلامت روان بیماران مورد بررسی بر اساس تحصیلات و شیوه
مصرف دیده نشد، ولی فراونی نشانه های جسمانی در بیمارانی که از چند نوع ماده روان گردان استفاده می نمودند، بیشتر از مصرف کنندگان تریاک وهروئین بود.
به علاوه اینکه نتایج تحلیل رگرسیون (مورگان، ۲۰۰۵) نشان داد که از مجموع سلامت عمومی و مولفه های آن، مولفه اضطراب و اختلال خواب و نشانه های جسمانی به طور معنی داری می تواند اعتیاد به مواد را پیش بینی مینماید.
در پژوهش حاضر بیشتر بر بهبود وضعیت روان شناختی بیماران تاکید شده و این عامل می تواند در تبیین عدم اثر بخشی درمان طولانی مدت (مرحله پیگیری) نشانه های جسمانی مد نظر قرار گیرد.