۴- «عبدالحسین خان» قرخلری، مشهورترین فرزندان حاج «فضلالله بیگ» حاجیلو، که شهرت او بیشتر به واسطۀ موقوفات خاص اوست از املاک دهستانهای قرخلر، عربلو و دستجرد همدان و اینک دیر زمانی است که وقفنامۀ آن (در ادارۀ اوقاف همدان) به عنوان «رضوی» معروف و مورد رجوع است(اذکایی، ۱۳۶۳: ۶۰۹).
زیرا عبدالحسین خان بن حاجی فضلالله بیگ قراگوزلو شرط کرده است که اگر نسل اولاد واقف منقرض شد، موقوفات به اولاد سید ابراهیم رضوی همدانی اختصاص یابد(بنا به گفته استاد اذکایی):
«این سید همان میرمحمد ابراهیم بن محمدباقر رضوی (قمی) نجفی همدانی کبابیانی (۱۱۸۵ق) صاحب تألیفات و سردودمان سادات رضوی کبابیان همدان است، گویا حاجی محمدجعفرخان «مجذوبعلی شاه» کبودرآهنگی صوفی(- پسرعموی واقف) شاگرد او بوده و نیز فرزندان آن سید رضوی به زودی مناصب شرعی و روحانی همدان را اختیار کردند»(اذکایی، بیتا: ۲۹).
طبق کپی نسخه (۲۵ شعبان ۱۳۴۲ق) همچون اصل وقفنامه یکسَره به گواهی فقیهان رضوی کبابیانی است. باری، بیش از هفت فرزند از عبدالحسین خان قرخلری به نامهای: محمدمراد بیگ، شیرعلی بیگ، فتحعلی بیگ، محمد ولی بیگ، موسی خان، قاسم خان و محمدخان حاجیلو، نیز یاد شده اند.
یکم، محمدمراد بیگ خان، که چهار فرزند او یکی: «محمود خان» بوده (با ۴ پسر)، دو دیگر: «حبیبالله خان» که در سال ۱۲۹۱ق، وارد خدمت توپخانه شده، گویا سپس حاجی شده (۱۳۰۶ق) و هم گویا به سال ۱۳۲۱ق، در ادارۀ کارگذاری پسرعموی خویش فریدالملک همدانی در کرمانشاه خدمت میکرده است. دو فرزندش: «نورالله خان» و «نصرتالله خان» با سال ۱۳۳۳ق، در قرخلو یاد شده اند. سه فرزند دیگر او عنایتالله خان که در سالهای ۱۳۰۶و۱۳۲۴ق، در دهستان قرخلو و به سال ۱۳۳۳ق، در معاملۀ دو دانگ از آنجا به «مسعود فرید» (پسرفریدالملک) نام برده شده است و نیز صاحب چهار پسر یاد شده است(سالور، ۱۳۷۷: ۲۷۳۵).
چهارمین: میرزا محمدعلی خان «فریدالملک» همدانی کارگذار (۱۲۶۷-۱۳۳۴ق) است، که شرح احوال وی اولاً به اجمال در رجال بامداد (بامداد،۱۳۵۰: ۴۶۰-۴۶۲). ثانیاً به تفصیل در متن کتاب خاطرات وی(فریدالملک همدانی، ۱۳۵۴: متعدد). مندرج است.
آنچه در مورد زندگی سیاسی او قابل اشاره است، اینکه میرزا محمدعلی خان «فریدالملک» قرخلری همدانی قراگوزلو (حاجیلو) چند سال (۱۲۹۲-۱۲۹۸ق) در دستگاه حکمرانی اللهقلی میرزای ایلخانی در همدان و جز آنها خدمت کرد، سپس سِمَت منُشیباشی میرزا ملکم خان ناظمالدوله را در سفارت ایران «لندن» یافت (۱۲۹۹-۱۳۰۵ق) و لذا از مریدان وی شد، چندان که به همین سبب دو سال تمام (۱۳۰۸-۱۳۱۰ق) همراه با «حاج سیاح» معروف و میرزا «رضا» کرمانی (قاتل ناصرالدین شاه قاجار) و جز اینان در عالی قاپوی قزوین زندانی شد(اذکایی، بیتا: ۵۶).
سیدجمالالدین اسدآبادی در یکی از نامه های عربی خود به «میرزای شیرازی» از وی با وصف خردمند نجیب یاد کرده است. در ذیحجۀ ۱۳۱۵ق، لقب «فریدالملک» یافت، چند سالی در تهران و اروپا در سفر و رفت و آمد بوده است. و از سال ۱۳۲۱ تا ۱۳۳۳ق، (اوایل جنگ جهانی اول) سِمَت کارگذار مهم خارجه را در کرمانشاه و همدان داشت(سالور، ۱۳۷۷: ۲۷۴۱).
دو دفتر از خاطرات او میان سالهای ۱۳۱۲- ۱۳۱۵- ۱۳۱۸ق، در کتابخانۀ استان خراسان رضوی مشهد (ش۲۲۷ و ۲۲۸) هست، که اختلاف آنها با آنچه به عنوان «خاطرات فرید» بطبع رسیده، معلوم نیست، که ظاهراً متن کامل مینماید(اذکایی، بیتا:۲۸).
-
-
-
- مشهورترین امرای اربعه قراگوزلو
-
-
چهارمین عموی مجذوبعلی شاه، حاج محمدخان جیحونآبادی متولد (۱۱۷۶ق) و در (۱۲۴۰ق) فوت کرده است، از مشهورترین امرای اربعه، قراگوزلو که جزو ملازمان و «ریشسفید» ، «عباسمیرزا» نایبالسلطنه قاجار، مردی زیرک و دانا و دانشور و یکی از سرکردگان قشون در جنگ «ایران و روس»، (ازجمله هم او مأمور تسخیر و تاراج تلفیس وگنجه ۱۲۲۰ق) چندی نیز حکمران برخی از شهرهای آذربایجان و عهده دار وزارت «محمدمیرزا» بن عباس میرزا (محمدشاه قاجار) در شهر مراغه (حدود ۱۲۳۴ق) بوده است.
«قائم مقام فراهانی» در یکی از نامه های خود به «میرزا موسی خان» وزیر تبریز در باب احوال حاجی محمدخان قراگوزلو که در عتبات بیمار و بدحال افتاده و راجع به مواجب سالیانه (۱۵۰۰تومان) او که نایبالسلطنه مقرر داشته، توصیه بلیغ نموده است(یغمایی، ۱۳۸۹: ۳۵۰-۳۵۱). شیروانی هم مشرب صوفیانۀ او را یاد کرده، که در این طریقت مرید معطرعلی شاه کرمانی بوده است (شیروانی، ۱۳۸۹: ۲۳۶). باری، بیش از پنج فرزند (پسر) از حاج محمدخان جیحونآبادی باقی مانده است: ۱- «کاظم خان» که سه فرزند او به نامهای: آقاخان، حاج علیخان، شریف خان بوده اند. ۲- «ذوالفقارخان» که از وی چیزی معلوم نیست. ۳- «حاجیحمزه خان» که دو فرزند وی به نامهای: حاج صادق، حاج علیخان، سردودمان خاندانهای «صادقی» و «حمزهای» قراگوزلو باشند. ۴- یاور «محمدقلی خان» که دو فرزندش یکی به نام: «فتحعلی خان» که اطلاعاتی از او نیست، اما دومی سرهنگ «محمدامین» خان بن یاور محمدقلی خان ملقب به «مکرمالملک» قاوندی، طبق کپی سند وقفنامۀ «زینب خانم» سابقالذکر«جدهاش» به تاریخ ۱۳۰۳ق، در نزد او بوده است، ثانیاً جزو صاحب منصبان فوج «فدوی» سردار اکرم «ساعدالسلطنه» امیرنظام لتگاهی در مأموریت خوزستان (۱۳۱۵ق) یاد گردیده است(سالور، ۱۳۷۸: ۴۵۵۱).
سرهنگ محمد امین خان مکرمالملک (قاوندی) در مقام پیشکاری «امیرنظام» مذکور (- نوادۀ عموی خود) که با نعمت «عمدهالامراءالعظام» یاد گردیده است، هنگامی که ظهیرالدوله صفاعلی شاه حکمران همدان می شود ۱۳۲۹ق، با سواران خود به استقبال او میرود.
وی مخارج طبع لایحۀ «شریف عثمانی» را در هزار نسخه (محرم ۱۳۲۹ق) پرداخت کرده، پس از آن در میهمانیهای اعیانی همدان در سالهای۱۳۳۰-۱۳۳۲ق و تاریخ درگذشت او ۱۳۴۰ بین ۱۳۴۴ق و خانهاش در محلۀ «حاجی» همدان بوده و خانوادۀ «امینی»ها از تبار او باشند(اذکایی، بیتا:۶۰).
-
-
-
- محمد باقر خان قراگوزلو
-
-
سرتیپ «محمدباقر خان» که مادرش غیر از «زینب خانم» مذکور بوده، در زمان فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار (تاحدود ۱۲۶۰ق) سرکردگی افواج داشته و بیش از این اطلاعات دیگری از او معلوم نیست. چهار فرزند (پسر) از او شناخته شده است: یکم، «کاظم خان». دوم «مجید خان» که فرزندش«علی اکبرخان» همانا «پدر مهدی خان» شاعر ترکیگوی قراگوزلو در دستگاه سردار اکرم (ساعدالسلطنه) امیرنظام لتگاهی بوده، اینک اشعاری از وی در دست است. سوم، «علیرضا خان» که وی سرتیپ بوده است(اذکایی، بیتا: ۴۷).
چهارم، امیرتومان مصطفی قلیخان اعتمادالسلطنه (حاجیلو) ابن محمدباقرخان قراگوزلو همدانی، سرتیپی که نخست منصب میرپنجی[۸] داشت و سپس امیرتومان شد.
در سال های ۱۲۶۲-۱۲۶۳ق، همراه با دو فوج «همدان» و «افشاریه» در لشکرکشی حشمتالدوله بن عباسمیرزا به خراسان برای دفع شورش سرتیپ ابراهیم خلیل خان سلماسی شرکت داشت، که پس از تسخیر قلعۀ کلات و سرخس و شهر مشهد، حکومت نظامی و حراست «ارگ» آنجا به او محول شد و مأموریتهای دیگر یافت. همچنین، در سالهای ۱۲۶۵- ۱۲۶۶ق، با سرکردگی دو فوج «قدیم» و «جدید» همدانی در سرکوبی شورش بابیان فارس (به رهبری سیدیحیی دارابی کشفی مدعی نیابت «باب») از شیراز به نیریز رفت و توفیق یافت(شیروانی، ۱۳۸۹: ۴۹۵).
در همان سال ۱۲۶۵-۱۲۶۶ق، وی در پیکارگشودن بندر بوشهر(- دفع غائلۀ شیخ حسینخان بوشهری) رشادت نمود، که به مناسبت این خدمات به مقام امیرخمیسی (- میرپنجی) ارتقاء پیدا کرد. همچنین در سال ۱۲۷۲ق، که متوقف در فارس بود، به انتظام لارستان و سواحل خلیج مأمور شد. هنگامی که انگلیسیها بندر بوشهر را در ازای هرات شهربندان کردند، وی در بندر «لنگه» به مدافعه پرداخت (۲۰ربیع الثانی۱۲۷۳ق)، چون کاری از پیش نبرد عقب نشینی کرد(شیروانی، ۱۳۸۹: ۴۹۵). در سال ۱۲۶۸ق، جزو سپهبدان و سرداران سپاه فرهاد میرزا معتمدالدوله در سرکوبی کردان اورامانی کردستان شرکت داشت و سال بعد (۱۲۸۷ق) که ناصرالدین شاه قاجاربه سفر عتبات میرفت، بر سر راه همدان مصطفیقلی خان همراه با دیگر خوانین حاجیلو در بوبوکآباد به خدمت رسید. پس از آن، «رئیس نظام» یا سردار عساکر آذربایجان شد(اذکایی، بیتا: ۴۱)
در سال ۱۲۹۷ق، شیخ عبیدالله بن شیخ طاهر نقشبندی از سران صوفی مآب کردان به تحریک بیگانگان و با همدستی دیگر رؤسای اکراد در آن مناطق شورشی برپا کردند، که از تهران امیر جنگ حشمتالدوله حمزه میرزا مأمور دفع گردید. در این لشکرکشی، مصطفی قلیخان با منصب امیرتومانی و ریاست قشون آذربایجان، شکستی بزرگ به یاغیان مراغه و بناب (- که دوهزار تن بودند) وارد کرد، شهر ارومیه را پس گرفت و حدود ۶۰۰-۷۰۰ تن از ایشان را کشت، سال بعد (۱۲۸۹ق) مصطفیقلی خان اعتمادالسلطنه در حکومتسرای ارومیه به مرض حَصبه درگذشت، که پیکرش را به گورگاه «مجذوبعلی شاه» کبودرآهنگی در تبریز نقل کردند و به خاک سپردند، گویند که وی درویشمسلک بوده است. پسر وی، عبداللهخان ساعدالسلطنه سردار اکرم امیرتومان حاجی «امیرنظام» لتگاهی بود(اذکایی، ۱۳۶۶: ۲۳۷).
-
-
-
- عاشقلوهای همدان
-
-
متأسفانه از تیرۀ عاشقلو، حتی نیم صفحه شجره نسب باقی نمانده است. در هر حال، پنج فرزند (پسر) از محمدحسین خان قراگوزلو (رئیس تیرۀ عاشقلو)، شناخته می آید:
اسامی دو تن از پنج فرزند محمدحسین خان عاشقلو، یکی «رستم خان» و دیگری «نبی خان» به نظر می آید، اما سه تن دیگر را نخست باید مستند بر نامهای از عباسمیرزا نایبالسلطنه (مورخ ۱۳۴۳ق) راجع به «رستم خان بن محمدحسین خان» دانست که در آن به برادرهای وی اشاره شده است و چنین به نظر میرسد که بیش از یک یا دو یا بیشتر برادر داشته است(فریه، ۱۳۷۸: ۹).
در همان نامه، از «نتیجه الخوانین»، «فضلالله خان» قراگوزلو یاد شده، که در مأخذی دیگر رستم خان را رئیس طایفۀ قراگوزلو ذکر نموده، با این خبر که سرهنگ محمود خان همانا برادرزادۀ اوست و چون این «محمود خان» (ناصرالملک) همانا فرزند سرتیپ «نبی خان بن محمدحسین خان» بوده، نتیجه آن می شود که سرتیپ «فضلالله خان» مذکور نیز پسر محمدحسین خان عاشقلو باشد، دو تن از فرزندان دیگر او: «عبدالله خان» (صارمالدوله) را به یقین و سرتیپ «علینقی خان» را به حدس دریافتهایم(قراگوزلو، ۱۳۷۳: ۲۹۸-۲۹۹).
۳-۴-۱- رستم خان قراگوزلو
سرتیپ «رستم خان» قراگوزلو بن محمدحسین خان عاشقلو، نخستین بار در سال ۱۲۳۳ق، یاد گردیده که حسنعلی میرزا شجاعالسلطنه مأمور سرکوبی شورش والی هرات شد.
رستم خان همدانی با پیاده و سوارۀ خویش جزو سپاهیان او به پیشروی پرداختند. پس از آن هم رستم خان جزو لشکریانی بود که تا «بالا مرغاب» بادغیس پیش رفتند(سالور، ۱۳۸۰: ۷۷۷۶).
در سال ۱۳۴۰ق، که محمدحسین خان عاشقلو درگذشت، منصب امارت قراگوزلو به پسرش رستم خان انتقال یافت. البته فتحعلی شاه قاجار نسبت به نوادۀ خود «محمدمیرزا بن عباس میرزا» (- بعداً محمدشاه قاجار) محبتی خاص داشت و هنگامی که (ذیحجۀ ۱۲۳۹ق) به چمن سلطانیه آمد، ایالات محالات طوایف قراگوزلو را بدو مقرر داشت(قراگوزلو، ۱۳۷۳: ۲۹۶).
پس آن گاه که محمدحسین خان عاشقلو درگذشت ۱۲۴۰ق، محمد میرزا حکمران همدان بود و لذا «رستم خان» رسماً برای احراز منصب پدر خود به خدمتگزاری او شتافت. اما چنین نماید که بر سر امارت قراگوزلو و میراث محمدحسین خان عاشقلو، میان فرزندان وی اختلافات شدیدی بروز کرده، که منجر به اغتشاشات وسیعی در درون قبیله گردیده و دامنه آن تا شهر همدان و پیرامون آنجا هم کشیده است. چندان که در همان سال ۱۳۴۰ق، خود عباس میرزا نایبالسلطنه برای انتظام امور آنجا عزیمت می کند(اعتمادالسلطنه،۱۳۶۵-۶۷: ۶۳۴).
لیکن اغتشاشات همچنان ادامه مییابد. چه آنکه نامه هایی از میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی و عباسمیرزا نایبالسلطنه (حدود سالهای ۱۲۴۱-۱۲۴۳ق) در دست است. که در آنها یکسَره از قراگوزلوها و کارهای آنها سخن به میان رفته، خصوصاً «رستم خان» محمود تمام سرکشیها، اخلالها و اغتشاشهای همدان در این نامه یاد شده است.
در یکی از نامه ها، شکایت از قراگوزلوها به امیرزاده «محمدمیرزا» مذکور مطرح شده، در یکی دیگر به عنوان امیرزاده «طهماسبمیرزا» ابن محمدعلی میرزا دولتشاه، سخن از گوشمالی «رستم خان» به اتهام شرارتهایی که در همدان رخ داده و اعزام او به نزد نایبالسلطنه (عباسمیرزا) رفته است. اغتشاش مزبور در نامهای به عنوان هنگامهی میرزا تقی(همدانی) و رستم خان (قراگوزلو) در همدان و تهران یاد شده است(شیروانی، ۱۳۸۹، ۴۹۸).
همچنین، در یک نامهی عباسمیرزا به طهماسب میرزا ۱۲۴۳ق، باز از کار رستم خان و مواجب قراگوزلو فوج سوارهای که قرار است. برادر نایبالسطنه، یعنی شاهزاده شیخ علی میرزا (حاکم ملایر) شود، سخن به میان آمده است. اینک، عین یک نامۀ «عباسمیرزا» نایبالسلطنه (از مجموعۀ آقای دانشفر) خطاب به برادرزادهاش «طهماسبمیرزا» مؤیدالدوله که در تحت تربیت عموی خود قرار داشت و درآن تاریخ ۱۲۴۳ق، حکمران کرمانشاه و همدان بوده نقل میگردد(شیروانی، ۱۳۸۹، ۴۹۹). در این نامه از «خان بابا خان» سردار یاد شده، که باید همان محمدحسن خان ایروانی (سارواصلان) داماد عباس میرزا نایبالسلطنه، شوهر ماه رخسار خانم خواهر محمدشاه قاجار باشد و گویا پس از شکست از «پاسکویچ» سردار روسی در ایروان ربیعالاول ۱۲۴۳ق و مصالحهی در منطقه دهخوارقان[۹] که منجر به عقد معاهدۀ ترکمانچای شد، شعبان ۱۲۴۳ق، مأموریت همراهی با برادرزادهی نایبالسلطنه، امیرزاده طهماسبمیرزا را در همدان یافته است(جهانگیرمیرزا، ۱۳۸۴: ۵۱).
