۱-۵-۲- روش گردآوری اطلاعات و داده‌ها:
در بخش اطلاعات ثانویه، از منابع مکتوب (اعمّ از کتابها، مقالات و پایان نامه­ ها و…) و مشاوره با صاحب نظران و ضمناً رجوع به پایگاه‌های اینترنتی مرتبط با موضوع این رساله استفاده شده است. گردآوری اطلاعات مورد نیاز برای به انجام رساندن پژوهش شامل مطالعه اسناد کتابخانه ای جهت یافتن معیارها و شاخص های ارزیابی، مدل های برنامه ریزی استراتژیک و گام های اساسی در فرایند برنامه ریزی استرتژیک در مدل های گوناگون می باشد.

همچنین جهت اخذ اطلاعات و داده های مورد نیاز از اسناد طرح جامع شهر تهران و همچنین تدوین کنندگان طرح جامع راهبردی ساختاری شهر تهران با هدف شناخت متدولوژی به کار رفته در فرایند تهیه طرح مزبور از ابزارهای مصاحبه نیمه ساخت یافته استفاده خواهد شد.
۱-۵-۳- جامعه آماری، روش نمونه‌گیری و حجم نمونه
لازم به توضیح است از آنجا که روش پژوهش این پژوهش مورد کاوی است، از این روی به افرادی رجوع خواهد شد که اطلاعات کاملی نسبت به روند تهیه طرح جامع راهبردی ساختاری شهر تهران داشته باشند و چون روش نمونه گیری گلوله برفی و هدفمند است مصاحبه ها تا جایی ادامه می یابد که اطلاعات مستخرج تکراری گردند و اصطلاحا به اشباع نظری برسیم.
۱-۶ - دوره های زمانی انجام تحقیق
دوره زمانی این پژوهش، زمان تهیه و تدوین طرح جامع راهبردی ساختاری شهر تهران – حد فاصل سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵- می باشد
۱-۷ واژگان و اصطلاحات تخصصی
۱-۷-۱ برنامه ریزی استراتژیک
برنامه ریزی استراتژیک روشی سیستماتیک است که فراگر مدیریت استراتژِک را پشتیبانی و تایید می کند. برنامه ریزی استراتژیک متضمن همه اقداماتی است که منجر به تعریف اهداف و تعیین استراتژی های مناسب جهت دستیابی به آن اهداف برای کل سازمان می شود. (برایسون, ۱۳۸۶)
۱-۷-۲ ارزیابی فرایند
گونه ای از ارزیابی که در آن ، روش ها ، فرایندها و عناصر وابسته به انجام برنامه ها مورد بررسی قرار می گیرند. هدف این نوع ارزیابی ، اصلاح ، بهبود و ساده سازی فرایندهای اجرایی در رسیدن به اهداف برنامه و خط مشی است. (تسلیمی, ۱۳۸۰)
۱-۷-۳ مدل های برنامه ریزی استراتژیک
دستیابی به توافق اولیه در خصوص شکل و نحوه اجرای فرایند برنامه ریزی و مدیریت استراتژیک در پارادایم تجویزی که در آن فرایند دستیابی به استراتژی نیز به اندازه خود استراتژی دارای اهمیت است، زیرا برخورداری از توالی منطقی از اقدامات به راحتی امکان پذیر نیست. این در حالی است که مدلهای مفهومی متعددی توسعه یافته اند که هر یک به طریقی فرایند برنامه ریزی و مدیریت استراتژیک را از نقطه ای شروع و در نقطه ای دیگر به پایان می رسانند. با این حال تفاوتهایی در هر کدام وجود دارد که مبنای تمایز این مدلهای مفهومی می شود. (علی احمدی, فتح الله, & تاج الدین, ۱۳۸۵)
۱-۷-۴ طرح جامع راهبردی ساختاری شهر تهران
طبق ماده یک قانون تغییر نام وزارت مسکن، طرح جامع شهر، طرح بلندمدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی، تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازمندی های عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز انتهای خط(ترمینال) و فرودگاه ها و سطح لازم برای ایجاد تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق نوسازی، بهسازی، و اولویتهای مربوط به آنها تعیین می شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد فوق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می گردد. (طرح جامع تهران, ۱۳۸۶)
طرح استراتژیک شهر تهران معروف به “طرح راهبری ساختاری توسعه و عمران شهر تهران” یا “طرح جامع شهر تهران” در سال ۱۳۸۶ توسط “نهاد مطالعات و طرح های توسعه شهری تهران” تهیه و در تاریخ پنجم آذر ماه ۱۳۸۶ به تصویب “شورای عالی شهرسازی و معماری ایران” رسید. این طرح یک طرح بلندمدت ۲۰ساله است و هر ۵ سال توسط نهاد مسئول به روز رسانی می گرد. (Sharifzadegan, Joudi Gollar, & Azizi, 2011)
فصل دوم ادبیات پژوهش
۲-۱ مقدمه
در سایه سار تغییرات پرشتاب زندگی بشر، دنیای امروزی دنیایی است که باشتابی روزافزون در حال پیشرفت و تغییر و تحول است. این تغییرات بیانگر موقعیت های جدیدی است که هر روز پیش روی بشر امروز قرار می گیرد و وی ناگزیر به عکس العمل در برابر آن هاست؛ اگر که قصد بقا دارد.
سازمان های امروزی نیز از این تغییر و تحولات مصون نیستند. سازمان ها در عصر حاضر بسته به نوع عملکردی خود – این که با چه هدفی و برای چه منظوری تشکیل شده اند- برنامه ریزی هایی برای مواجهه با تغییرات سریع محیطی پیرامون خود صورت می دهند تا بتوانند با تحقق اهدافی که به موجب آن تشکیل شده اند، در مسیر بقای خود گام بردارند .
شهرهای امروز نیز که محل تجمع انسان ها هستند، به موجب ذات زنده و پویای خود سازمانی را می مانند که با اهدافی خاص درصدد حفظ مناسب خود در نظام پیرامونی، فراهم آوردن شرایط زیست پذیری بهینه برای ساکنین خود و رقابت با سایر شهر ها در نظام جهانی بوده و برای پوشاندن جامه عمل به این اهداف اساسی خود، اقدام به برنامه ریزی کلان برای فعالیت های حال و آینده خویش می نمایند. مایکل متینگلی، عضو سابق گروه برنامه ریزی توسعه دانشگاه کالج لندن، در مقدمه کتاب مدیریت و حکمروایی شهری می گوید “همانطور که کسب و کار در کانون توجه قرار می گیرد، شهر نیز در اولویت اول توجهات مدیریت شهری است. اداره کردن شهر به معنی هدایت یک تلاش منظم و مستمر برای شکل دادن به رویدادها و رسیدن به اهداف مشخص است.” (برک پور & اسدی, ۱۳۹۰)
توسعه شهرهای جهان در چندین دهه اخیر و ورود آن ها به فضای رقابتی جهان و چالش بین زیست پذیری و رقابت پذیری شهرها، مدیران شهری را ملزم نموده است که به طور همزمان عوامل و شاخص های بسیاری را مورد توجه قرار دهند. با سرعت گرفتن رشد شهر ها در ابعاد اقتصادی، جمعیتی، کالبدی، فرهنگی و… و نیز اهمیت یافتن نقش آن ها در سطوح محلی -ملی - جهانی، برنامه ریزی جامع و همه جانبه امری ضروری تلقی می­گردد. برنامه های راهبردی، طرح های جامع، طرح های راهبردی، طرح های ساختاری و… همگی محصول این نوع برنامه ریزی اند.
۲-۲ برنامه ریزی
در نگرش سنتی مدیریت، برنامه ریزی نقطه شروع تمامی حرکتهاست که اهمیت آن از گذشته دور بر همگان آشکار گردیده و آن را اساسی ترین وظیفه مدیریت دانسته اند. (علی احمدی, فتح الله, & تاج الدین, ۱۳۸۵)
برنامه ریزی عبارت از یک فرایند آگاهانه است که به منظور دستیابی به اهداف معین و مشخص ، انجام یک سلسله اقدامات و فعالیت های مرتبط به یکدیگر را در آینده پیش بینی می کند . برنامه ریزی عبارت از پویش هدایت عقلایی ساز وکار تصمیم گیری در امور توسعه اقتصادی-اجتماعی در ابعاد زمانی بلند مدت ، میان مدت و کوتاه مدت به منظور بهره برداری منطقی و هماهنگ از امکانات و منابع برای تامین نیازمندی های عمومی و اساسی جامعه است . برنامه ریزی عبارت است از سازوکار مشارکت نهادها و دستگاه های مختلف دولتی و غیر دولتی در فرایند تصمیم سازی و تصمیم گیری های امور توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور . برنامه ریزی عبارت است از فرایند پیش بینی انجام فعالیت هایی در آینده مشخص بر اساس پدیده های گذشته ( رویدادها و روندها ) با در نظر گرفتن حال و احتمالات آینده به منظور تحقق هدف های معین . (معصومی اشکوری, ۱۳۸۷)
برنامه ریزی عبارت است از ارائه طرقی برای عملیات آینده که متضمن نتایج معین با هزینه مشخص و در دوره زمانی معلوم است . (سلطانی & کشاورز, ۱۳۸۷)
۲-۳ راهبرد(استراتژی)
۲-۳-۱ تعریف
واژه راهبرد یا استراتژی در طول سالیان دراز، بر اساس دیدگاه ها، نظریات و تئوری های مختلف مدیریت و برنامه ریزی راهبردی، به طرق مختلفی تعریف و تفسیر شده و مورد استفاده قرار گرفته است. (ابراهیمی, ۱۳۷۹)
از نگاه مینتزبرگ، مفهوم راهبرد ناشی از نظریات و نگاه های مختلفی است که در خصوص راهبرد مطرح شده و بر مبنای مکاتب راهبردی توسعه یافته است. این در حالی است که برخی از این تعاریف با مکتوبات و تعاریف سنتی راهبرد که از ادبیات نظامی و تجاری سرچشمه گرفته است، متفاوت می باشد. وی راهبرد را از ۵ دیدگاه مطرح می کند
راهبرد به عنوان طرح: نوع کار آگاهانه و یا مجموعه ای از رهنمود ها است که برای مقابله با وضعیت و یا رخدادی خاص در آینده، پیش بینی می شود.
راهبرد به عنوان نیرنگ: ضمن برجا بودن مفاهیم مطرح در تعریف قبل، دارای نیرنگ و مانوری زیرکانه در مقابل رقبا است.
راهبرد به عنوان الگو: یک چارچوب قابل لمس و معنی دار برای هدایت و مدیریت مطالعات در خصوص شکل گیری راهبرد ابداع شده است.
راهبرد به عنوان موقعیت: وسیله ای برای قرار دادن سازمان در جایی که نظریه پردازان سازمانی مایلند آن را محیط بنامند.
راهبرد به عنوان نگرش: روشی عمیق و ریشه دار برای درک جهان درونی و پیرامونی. (Mintzberg, Lample, & Ahlstrand, 1998)
۲-۳-۲- انواع راهبرد
راهبرد ها بر مبنای میزان آزادی عمل رهبران سازمانی در شکل گیری راهبرد^[۱] در طیفی قرار می گیرند که دو سر این طیف را راهبرد های مدبرانه^[۲] و راهبرد های اضطراری^[۳] تشکیل می دهند.باقی راهبرد ها در حد فاصل این دو راهبرد قرار می گیرند. (علی احمدی, فتح الله, & تاج الدین, ۱۳۸۵)
در ادامه به بررسی این راهبرد ها خواهیم پرداخت
۲-۳-۲-۱ راهبرد های مدبرانه
این راهبرد باید دارای شروط زیر باشد:
سازمان باید دارای اهداف مشخص و روشنی باشد و آن ها را به طور دقیق و روشن بند به بند منتشر نماید تا جای هیچگونه شکی نسبت به آن چه قصد شده است قبل از شروع هر اقدامی وجود نداشته باشد.
اهداف باید عملا مورد قبول همه افراد قرار گیرد.
اهداف باید همانطور که مد نظر بوده پیاده شوند و هیچ نیروی خارجی نتواند در آن ها دخالت کند. (Asch & Borrman, 1991)
شرایط فوق حاکی از یک وضعیت اغراق آمیز بوده و تحقق آن محال است با این حال برخی راهبرد ها کم و بیش شرایط فوق را دارا می باشند. (ذوالقدر, ۱۳۸۲)
۲-۳-۲-۲- راهبرد های اضطراری
برای اینکه یک راهبرد صد در صد اضطراری باشد باید ترتیب و نظمی عاری از نیات و اراده رهبران سازمان در آن وجود داشته باشد. بسیار دشوار است که تصور کنیم می توان عملی را بدون وجود هر نوع قصد و اراده ای انجام داد. اما پژوهشات نشان می دهد که برخی از الگوها به این حالت نزدیک می شوند و آن هنگامی است که محیط، الگوهای عملی خود را به سازمان ها تحمیل می کند. (Asch & Borrman, 1991) (به نقل از (ذوالقدر, ۱۳۸۲))
۲-۳-۲-۳- راهبرد های از پیش طراحی شده^[۴]
طراحی اهدافی روشن و شفاف، همواره با نوعی کنترل رسمی که به منظور اطمینان از تحقق آن ها در محیطی باثبات و غیر معارض است، مطرح می شود. بعبارت دیگر در اینجا یک تفکیک مشخص بین “فرموله کردن” و “ اجرا” وجود دارد. در این راهبرد رهبران در مرکز قدرت و تصمیم گیری اند و اهداف خود را تا حد امکان دقیقا فرموله می کنند و پس از آن در پی اجرا و پیاده شدن آن ها، ترجمه آن ها به زبان عمل جمعی با حد اقل انحراف بر می آیند.
۲-۳-۲-۴- راهبرد های کارآفرین^[۵]
در این راهبرد ، از وجود شروط و دقت قبلی در تدوین و بندبند نمودن اهداف خبری نیست. فردی که کنترل و اختیار سازمان را به عهده دارد قادر است دیدگاه ها و عقاید خود را در مدیریت آن اعمال کند. از آنجا که تقریبا چنین راهبرد هایی در مشاغلی که توسط افراد حقیقی بنیان گذاری شده است و بشدت توسط صاحبان آن ها کنترل می شود، دیده می شود، این گونه راهبرد ها را راهبرد کارآفرین می نامند.
۲-۳-۲-۵- راهبرد های ایدئولوژیکی^[۶]
وقتی اعضای سازمان دارای یک دیدگاه مشترکند و بطور جدی از آن پشتیبانی می کنند، بطوری که آن را به مثابه یک ایدئولوژی مورد تعقیب قرار می دهند، احتمال اینکه آن را در الگوهای رفتاری خود بروز دهند نیز بسیار زیاد است. در این صورت می توان از آن الگوهای رفتاری یک راهبرد روشن و مشخص استنباط نمود که به این نوع راهبرد راهبرد ایدئولوزیکی می گویند.
۲-۳-۲-۶- راهبرد های چتری^[۷]
اگر از شدت شرایط کنترل زیاد (کنترل بوروکراتیک، فردی یا ایدئولوژیک) روی توده کارکنان و یا محیط بکاهیم.، از راهبرد هایی استفاده می کنیم که آن ها را پوششی یا چتری می نامند. بدین صورت که ما سیاست های کلی کاری و حدود و ثغور آن ها را ترسیم نموده و سپس اجازه می دهیم کارکنان در آن چارچوب دست به مانور بزنند. درواقع چترهای پوششی فراهم می نماییم که در ذیل آن ها فعالیت های سازمانی صورت پذیرد.
۲-۳-۲-۷- راهبرد های فرآیندی^[۸]
راهبرد فرآیندی یا پروسه ای به راهبرد هایی اطلاق می شود که در شرایط محیطی پیچیده و شاید تا حدودی غیرقابل پیشبینی و غیرقابل کنترل اتخاذ می گردد. این راهبرد ها زمانی به کار گرفته می شوند که سوای از رهبری، دیگر اعضای سازمان نیز دارای بصیرت و اندیشه ژرفی در مورد چگونگی و حاصل کار باشند. در این گونه راهبرد ها رهبری سازمان تهیه محتوای راهبرد را به عهده دیگران گذاشته و فرایند شکل گیری آن را زیر نظر و کنترل دارد.
۲-۳-۲-۸- راهبرد های منفصل^[۹]