کارکرد اجتماعی و فرهنگی گردشگری: تجربیات گوناگون نشان داده که توریسم فرهنگ و جامعه میزبان گردشگر را تحت تأثیر قرار می­دهد. توریسم از میراث فرهنگی منطقه حفاظت می­ کند و همچنین زمینه­ حفظ و ارتقای الگوهای فرهنگی در زمینه ­های موسیقی، رقص، تئاتر، لباس، هنر و صنایع دستی، آداب و رسوم، سبک زندگی و سبک معماری که جمله جاذبه­های مهم گردشگری است که به وسیله گسترش گردشگری زمینه­ حفظ و ارتقای آنها را فراهم می­سازد (رنجبریان، ۱۳۸۵). تغییر در ساختارهای اجتماعی و نقش­های اجتماعی، ایجاد فرصت­های جدید اجتماعی برای ساکنان، کاهش نابرابری­های اجتماعی و کمک به حفظ میراث فرهنگی از دیگر نقش­های مهم گردشگری در این زمینه به حساب می ­آید (کینگ هنگ^[۱۱۴]، ۲۰۰۴).

کارکرد زیست محیطی: کمک به حفظ نواحی طبیعی مهم و حیات وحش، کمک به اصلاح کیفیت محیطی نواحی (چرا که جهانگردان علاقمند به بازدید از جاهای جذاب، تمیز و بدون آلودگی هستند). توسعه و بهبود تشکیلات زیر بنایی، جاده سازی، لوله کشی آب، تدارک سیستم فاضلاب و … که موجب بهبود شرایط محیطی و کاهش انواع آلودگی ها می­ شود (گی و همکاران، ۱۳۷۷). البته به هیچ عنوان نباید از پیامدهای منفی گردشگری غافل بود. چون هرگونه توسعه بدون برنامه در این صنعت می تواند عواقب منفی زیست محیطی و اجتماعی و حتی اقتصادی را در پی داشته باشد.

۲-۳-۶- جایگاه کارآفرینی در گردشگری

امروزه کارآفرینی در گردشگری اهمیت زیادی پیدا کرده است. نقش کارآفرینان گردشگری برای توسعه نواحی مختلف جاذب گردشگر می ­تواند بسیار حیاتی باشد. گردشگری ازجمله فعالیت­هایی است که پتانسیل بالایی جهت اثرگذاری بر افراد برای گرایش آنان به سمت کارآفرینی دارد. از آنجا که گردشگری یک صنعت پویا است، نیازمند کارآفرینانی است که فرصت­های توسعه جدید و روش­های خلاق مدیریت توسعه موجود را کشف نمایند. توانایی کشف فرصت­ها، تأمین منابع مالی مورد نیاز، شناسایی اماکن و سایت­های برتر، استخدام طراحان به منظور توسعه فیزیکی، تأمین منابع انسانی مورد نیاز برای مدیریت تأسیسات فیزیکی و خدماتی جهت توسعه گردشگری بسیار مهم می­باشد. در کشورهای توسعه یافته کارآفرینی بخشی از فرهنگ محسوب می­ شود و نبود این عامل در بسیاری از کشورهای توسعه نیافته به عنوان یک نقص اساسی، توسعه فعالیت­های گردشگری را با مشکل مواجه می سازد (گان، ۲۰۰۲).
تئوریسین­های اقتضایی معتقدند هر جا که گردشگری در حال رشد است، افراد زیادی به عنوان کارکنان این بخش جذب می­شوند، اما این فرصت­های شغلی در حال ظهور الزاماً به توسعه جامعه کمک نمی­کنند. همان طور که رشد صنعت گردشگری الزاماً منافعی را دربر ندارد و حتی ممکن است باعث وابستگی بیشتر به بازارهای خارجی گردد. اما طبق تعریف اقتصاد کلاسیک کارآفرینان ابزاری برای تبدیل و بهبود اقتصاد جامعه به شمار می­روند چرا که به عنوان مبتکران و تصمیم گیرندگانی عمل می­ کنند که باعث تغییرات مثبت در جامعه می­گردند. به دنبال این تعریف، کارآفرینان با شرایط مداخله اندک و در واقع تنها در اقتصاد بازار قادر به فعالیت هستند و تئوریسین های اقتصاد بازار آزاد معتقدند که رفاه، نتیجه کارآفرینی فردی موفق است. مالکیت محلی نیز بیانگر آن است که موفقیت اقتصادی برای کارآفرین منجر به منافع اقتصاد محلی می­ شود. توسعه گردشگری مبتنی برکارآفرینی محلی اغلب وابسته به عرضه منابع محلی و نیروی کار محلی می­باشند و کمتر موجب تأثیرات اجتماعی– فرهنگی منفی در ارتباط با مالکیت خارجی می گردند. در این صورت توان محلی با فعالیت های گردشگری افزایش یافته و فرصت هایی را برای مشارکت فعال افراد جامعه در مالکیت و تصدی امکانات بوجود می آورد (دابلس^[۱۱۵]، ۲۰۰۰). منافع اجتماعی و اقتصادی حاصل از کارآفرینی محلی از نظر میدلتون و کلارک (۲۰۰۱)، به بدین صورت خلاصه شده است: به دلیل حضور کارآفرینان در جامعه محلی منافع حاصل از کارآفرینی در جامعه باقی می­ماند بنابراین آنها منبع خوبی برای منافع مالی و اشتغال زایی به شمار می روند.
کارآفرینان گردشگری با ارائه خدمات خود مانند رویارویی گردشگران با جامعه محلی و آشنایی با ارزش­های منطقه، گوشه ای از زندگی جامعه محلی را به آنها نشان می­ دهند (موریسون^[۱۱۶]، ۲۰۰۰۶).
مورسیون (۲۰۰۶) معتقدند که کسب و کارهای گردشگری خانوادگی کوچک از طرق زیر به منافع اقتصادی- اجتماعی و محیطی کمک می کنند:
فراهم کردن راه حل­های پایدار در مقابل چالش­های اقتصادی و اجتماعی به صورت ارائه خدمات واستخدام نیروی کار
خرید کالا و خدمات از تأمین کنندگان محلی
حفظ محیط طبیعی
جذب سرمایه از کسانی که به دنبال تغییر سبک زندگی هستند.
افزودن ارزش جامعه
با این حال نتایج برخی مطالعات راجع به نگرش ساکنان محلی، حاکی از وجود پاره­ای ادراکات منفی در مورد آثار اقتصادی توسعه گردشگری است (کاظمی، ۱۳۸۵). نتیجه مطالعات بیانگر این واقعیت است که به دلیل ضعف بنیه مالی ساکنان محلی برای سرمایه ­گذاری در ساخت هتل­ها، فروشگاه­های بزرگ و سایر زیر بناهای مورد نیاز گردشگری، ساکنان غیر بومی یا خارجی­ها وارد صحنه می­شوند و سرمایه ­گذاری می­ کنند و حتی اجناس مورد نیاز گردشگران را از سایر مناطق به آنجا وارد می­ کنند. یکی از تأثیرات این نوع سرمایه ­گذاری از دیدگاه ساکنان، به کار نگرفتن آنها در مشاغل مهم یا سمت­های بالای سازمانی این صنعت و در نتیجه مشارکت نداشتن ساکنان در سیاست­گذاری و تصمیم ­گیری­های مربوط به توسعه گردشگری در منطقه است (هال و همکاران، ۱۳۷۸).
با توجه به مزایای کارآفرینی در حوزه گردشگری دو استراتژی جهت توسعه مقصد منطقی به نظر می رسد (کوه^[۱۱۷]، ۱۹۹۶):
مقاصد گردشگری می توانند جهت جذب کارآفرینان غیر بومی به ایجاد کسب و کار در جامعه مورد نظر اقدام کنند.
با تشویق ساکنین به ایجاد کسب و کار های کارآفرینانه گردشگری به رشد مقصد گردشگری کمک نمایند.
البته به کارگیری همزمان دو استراتژی مذکور نیز در صورت تمایل جامعه به داشتن صنعت گردشگری پررونق مؤثر خواهد بود (کوه، ۱۹۹۶)
مسئولیت محیطی کارآفرینی می ­تواند مبنایی برای استفاده از منابع طبیعی باشد و بر ارزش های غیر مادی و منابع طبیعی تجدید شونده تأکید ویژه­ای داشته باشد. کارآفرینی سازگار با محیط (پایدار) باید ویژگی­های زیر را داشته باشد: توجه به محیط طبیعی، بومی، محلی، توجه به صنایع دستی و منحصر بفرد. شرکت­هایی که کارآفرینی آنها بصورت فعالیت پایدار است، معمولا کوچک هستند. تشکیلات اقتصادی توریستی در مقیاس کوچک پتانسیل زیادی برای ارائه خدمات و محصولات توریستی دارا می باشند. کارآفرینی پایدار را می توان به دسته های زیر تقسیم کرد (نجفی توه خشکه و همکاران، ۱۳۹۱):
پاسخگویی به گردشگران و ارائه خدمات بر اساس فرصت­های متناسب با طبیعت (سازگار با محیط)
بهره برداری پایدار از دانه­ های وحشی، قارچها، رستنی­ها و سایر محصولات جمع آوری شده از طبیعت و بهره برداری از نباتات وحشی به عنوان مناظر و چشم انداز
استفاده در مقیاس کوچک و پایدار از جنگل و فرآورده ­های چوبی، بهره ­برداری مناسب از زغال سنگ، سنگ­های قیمتی و سایر کانی­ها
استفاده مناسب از منابع آبی
استفاده مناسب از سایر خدماتی که از طبیعت گرفته می­شوند (برای مثال عکاسی از طبیعت، ایجاد خدمات تفریحی، همچنین انرژی­های تجدید شونده مانند انرژی خورشیدی، انرژی امواج دریا، خریدهای سبز، آموزش و… )

۲-۳-۷- تأثیر کارآفرینی در چرخه عمر محصولات گردشگری

در ادبیات گردشگری مراحل توسعه مقصد گردشگری، توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است. به عنوان مثال مدل چرخه حیات مقصد باتلر(۱۹۸۰) برای توضیح مراحل تکامل مقاصد به کار برده شده است (راسل^[۱۱۸] و همکاران، ۲۰۰۴). مدل چرخه عمر مقصد اقتباسی از مدل چرخه عمرمحصول است که منحنی S شکلی است و با دو بعد زمان و تعداد گردشگران (رشد گردشگری) شناخته می­ شود. در واقع مقاصد گردشگری سبدی از محصولات و تجربیات گردشگری را ارائه می­ کنند و بنابراین می­توانند الگویی مشابه با این رفتار را داشته باشند. معمولاً فازهای کشف^[۱۱۹]، مشارکت^[۱۲۰]، رشد ^[۱۲۱]، استحکام^[۱۲۲] ، رکود^[۱۲۳] و افول^[۱۲۴] در مورد چرخه عمر مقاصد شناخته شده اند (ویرماری^[۱۲۵]، ۲۰۰۶).
شکل ۲-۲: نمودار مراحل چرخه عمر مقصد گردشگری
(مأخد: ویرماری، ۲۰۰۶)
جدول ۲-۳ خلاصه­ای از نظرات محققین در مورد ویژگی کارآفرینی در مراحل توسعه مقصد آورده شده است به نظر می­رسد نظریات کوه در مورد مشخصات کارآفرینی در چرخه عمر مقصد بیشتر به منابع موجود و نحوه مدیریت آن پرداخته، ویر ماری نوع گردشگران و چالش­های کارآفرینان در هر مرحله را مورد بررسی قرار داده و راسل و همکاران به نوع فعالیت­های کارآفرینی در این مراحل توجه نموده ­اند (گرجی، ۱۳۹۳):
جدول ۲-۳: نقش کارآفرینی در مراحل چرخه عمر مقصد