گفتار سوم : مواد توهم زا
مواد توهم زا یا هالوسنیوژنها را خیال انگیز، کابوس آور و دگرگون ساز هم می گویند که اثر عمده آنها تغییر تجربه ادراکی است به علت اثرات مستقیمی که مصرف این داروها به روی سیستم کنترل کننده بدن یعنی اعصاب می گذارند موجب تغییر وضعیت عادی ادرک فرد شده و شخص احساس کاذبی درک می کند : احساس پرواز، بی وزنی، دیدن ناقص اشیا، و یا واژگون دیدن آنها . توهم زا ها به دو صورت طبیعی(حشیش یا ماری جوانا ، مسکالین ، و قارچ های حاوی توهم زا ) و صنعتی (مثل ال اس دی ، پی سی پی ، ام دی ای ) می باشند داروهای توهم زای قوی تر مانند ال اس دی معمولا موجب تغییرات ادراکی چشمگیری از جمله توهم می باشند. ماری جوانا یا حشیش معمولا تغییرات خفیف تری ایجاد می کنند. بعضی از داروهای توهم زا را از گیاهان به دست می آورند. برای نمونه مسکالین از کاکتوس ، و پسیلوسین از قارچ بدست می آید. داروهای روان گردان از نظر مدت زمان عملکرد حاد خود تفاوت هایی با خود دارند برای مثال اثرات دی ام تی تنها یک ساعت ادامه دارد در حالی که دوره موثر ال اس دی و مسکالین بین ۸ تا ۱۲ ساعت است .[۱۴۷] اکثر توهم زا ها پس از مصرف خوراکی به خوبی جذب می شوند هر چند بعضی از توهم زا ها از طریق استنشاق تدفین یا تزریق وریدی مورد استفاده قرار می گیرد. تحمل نسبت به ال اس دی و سایر توهم زا ها با سرعت پدید می آید و عملا ۳ تا ۴ روز پس از مصرف مداوم ظاهر می گردد. وابستگی جسمی و علائم ترک با توهم زا ها مشاهده نمی شود ولی وابستگی روانی نسبت به تجارب توهم زا ها پدید می آید. مطالعات مختلف نشان می دهد که بین ۱۵ تا ۱۸ درصد مصرف کننده ها تجربه فلش بک را گزارش می کنند. فلش بک بازگشت خود انگیز و ناپایدار تجربه ناشی از مواد است. اگر فلش بگ ها به صورت دگرگونی بصری ، توهمات هندسی ، توهمات شنوایی صدای انسان و غیر ان ، جرقه زندگی ، زنجیره های تصاویر از اشیا متحرک ، هاله و پس تصویر های مثبت ، زیر بینی ، درشت بینی ، احساس گسترده زمان ، علائم جنسی یا تجربه مجدد هیجانات قوی می باشند این دوره ها چند ثانیه تا چند دقیقه طول می کشد امّا گاهی بیشتر دوام می یابد .[۱۴۸] الف : ال اس دی ( LSD) LSD یکی از قوی ترین ترکیبات شیمیایی توهم زا و خیال انگیز است که ضایعات مغزی ایجاد می کند که موجب قطع رابطه با واقعیت ، حالات شبه رویا و تغییرات عمیق دیگر در تفکر و احساس می شود. این ماده که در قارچ گندم سیاه یا چاودار به طور طبیعی وجود دارد. در سال ۱۹۳۸ از راه ترکیب به وسیله اسید لیزرژیک بدست امده به شکل های مختلف مانند قرص نقره ای خاکستری رنگ ، پودر سفید رنگ کپسول و مایع صاف و روشن و بدون رنگ و بو یافت می شود. روش مصرف آن هم به این صورت است که معمولا گرد یا مایع آن را روی حبه قند می ریزند و می خورند. LSD در بعضی از مصرف کنند گان خود توهمات روشن رنگ و صدا پیش می آورد در حالی که برخی دیگر تجربه های عرفانی دست می دهد. همه مصرف کنندگان ال اس دی حتی کسانی که تجربه های مطلوبی در مصرف آن داشته اند ممکن است واکنش نامطلوب یا سفر بد داشته باشند. تجربه استفاده از LSD که تحت عنوان سفر های خوب نام برده شده عبارت است از : ادراک بینایی و شنوایی تیز شده احساس های افزایش یافته ، اعتقاداتی مبنی بر این که فرد بینش های فیزیولوژیایی عمیقی دست یافته و احساسات جذبه و وجد. و سفر های بد عبارت است از ترس و وحشت از آشفتگی های تجربه های حسی افسردگی شدید و گیجی و گمگشتگی در زمان و مکان وهذیان. بعضی نیز برافروختگی چهره و توهمات بازگشت پذیر یا سایر احساسات را روزها یا هفته ها پس از استعمال LSD گزارش کرده اند.[۱۴۹] چیزی که مصرف کنندگان ال اس دی را بیشتر نگران می کند از دست دادن قدرت ارتباط با واقعیت است این تغییر در هوشیاری ممکن است به رفتار بسیار غیر منطقی و جهت گم کردن منجر شود یا گهگاه حالتی از وحشت زدگی ایجاد کند که در طی آن فرد مبتلا احساس می کند که از کنترل آنچه در بدنش انجام می دهد یا فکر می کند عاجز است. گزارش ها حاکی از آن است که بعضی از افراد در این حالت خود را از جاهای بلند به زمین پرت کرده اند.[۱۵۰] آثار دارو معمولا ضمن یک ساعت پس از مصرف ظاهر می شده و تا ۸ الی ۱۲ ساعت دوام می یابد. تحمل دارویی سریع پیدا شده ظرف ۲ یا ۳ روز از بین می رود. ب : فن سیکلیدین ( PcP) فن سیکلیدین ( PcP) که به نام های دیگری مانند ( گرد فرشته)، ( کریستال)، ( صلح) و (سوخت راکت) نیز شهرت یافته است. نخستین بار در دهه ۱۹۶۰ در سانفرانسیسکو ( امریکا ) به صورت ممنوع مورد استفاده قرار گرفت. این ماده یکی از خطرناک ترین داروهای توهم زا است که به دلیل ضد دردش ساخته شد. یک داروی توهم زا که موجب اختلال های ادراکی ، سرخوشی ، گیجی ، هذیان و رفتار آشوبگرانه شدید می شود .واکنش افراد به این دارو به میزان مصرف آن فرد و. شرایطی که در آن مصرف می شود بستگی دارد این دارو اغلب روی ماری جوانا پاشیده شده و کشیده می شود PCP در بسیاری از موارد موجب رفتار های پرخاشگرانه ، آشوب یا مرگ به دلیل بی پروایی یا هذیان های مربوط به شکست ناپذیری استفاده کننده می شود. [۱۵۱]
تحمل در مصرف کنند گان PCP به تدریج به وجود می آید اما وابستگی فیزیکی به طور کلی ایجاد نمی شود وابستگی روانی شایع است . آثار وابستگی ۵ دقیقه پس از مصرف ظاهر شده و در مدت ۳۰ دقیقه به حداکثر می رسد. کسانی که تازه فن سیکلیدین مصرف کرده اند غالبا تحت تاثیر دارو گنگ و از خود بیخود به نظر می رسند و پس از رفع مسمومیت از تخیلات شگرف و فعال دم می زنند. احساس های سریع (speedy) نشئه، احساس گرما و سوزش در بدن، احساس غوطه وری آرام، وندرتا احساس مسخ شخصیت، تجزیه و بیگانگی دارند. گاهی توهمات بصری و شنوایی نیز ظاهر می گردد. غالبا تغییرات عمیق در تصویر ذهنی بدن دگرگونی در درک زمان و مکان وهذیان پدید می آید .مصرف کننده ممکن است زمانی مهربان ، خوش برخورد و پرحرف شده و زمانی دیگر رفتار خصمانه و منفی نشان دهد. اضطراب غالبا بارز ترین علامت در واکنش نامطلوب به دارو است گاهی حرکات چرخشی در سر ، تغییر قیافه شکلک وار، حرکات شبیه نوازش کردن ، دوره های مکرر استفراغ و تکلم یکنواخت و تکراری مشاهده می گردد. اثرات کوتاه مدت ۳ تا ۶ ساعت طول کشیده و گاهی جای خود را به حالت افسردگی خفیفی می دهد که ضمن آن بیمار تحریک پذیر و ندرتا ستیزه جو می گردد و ممکن است رفتار تهاجمی نامعقول تمایلات خود کشی و دیگر کشی به ندرت مشاهده شود. آثار دارو ممکن است چندین روز طول بکشد گاهی رفتار کامل آثار نئشه یک تا دو روز دو.ام می یابد آزمایشات نشان می دهد ممکن است فن سیکلیدین در خون و ادرار بیش از یک هفته باقی بماند. [۱۵۲] ج : ماری جوانا: حشیش که به نام های ماری جوانا ، بنگ ، گراس ، و علف معروف است از سر شاخه های گلدار و یا به میوه نشسته شاهدانه هندی به دست می آید که رنگ سبز خاکستری و گاهی قهوه ای مایل به سبز است گیاه شاهدانه در کشور های خاور میانه مخصوصا افغانستان و هند می روید. شاهدانه هندی در هنگام گل کردن دارای بوی تندی است و برحسب استفاده از قسمت های مختلف آن مانند ساقه ، دانه ، برگ ، سرشاخه گلدار مواد مشابه مختلفی تهیه می شود. برگ گیاه مسن شاهدانه را پس از چیدن در سایه خشک می کنند سپس خرد کرده و به صورت توتون در می آورند این ماده توتون شکل را که به هم فشرده است در ایران به عنوان ( بنگ )و در کشور های آمریکایی و اروپایی به نام ماری جوانا مورد مصرف قرار می دهند. طرز استعمال این ماده در کشور های مختلف به صورت های مختلف است : دود کردن و کشیدن آن در چپق وسیگار، مخلوط کردن آن در قهوه و مشروبات الکلی، مخلوط کردن آن با تنباکو و کشیدن آن در قلیان و مصرف آن در مشروبات الکلی. در مصر و معدود کشور ها مصرف حشیش به صورت حلوائی است که از عسل و روغن های مختلف و نقل وشیرینی درست می کنند .[۱۵۳] حشیش را دروازه ورود به دنیای سایر دارو ها بخصوص کوکائین تلقی می کنند. و ارزان ترین نوع آن (( بنگ )) است. حشیش به شدت توهم زا بوده ومصرف کنندگان آن اشباحی را می بینند و صداهایی را می شنوند که وجود خارجی ندارد ولی برای آنان واقعیت دارد. حشیش بر مغز اثر تضعیف کننده داشته و حالت انبساط خاطر و اعتماد به نفس و آرامش و غالبا حس پرواز کردن در شخص مصرف کننده ایجاد می کند. معتاد به حشیش تحریک پذیر است و قابلیت ذهنی و حرکتی کمی دارد و در صورت عدم دسترسی بدین ماده معتاد حالت خشم ، اضطراب ، بی قراری و حتی میل به خود کشی و اعمال خشن دارد. بی باک ، بی پروا ، درنده خو ، مستعد ارتکاب هر گونه جنایت خشونت آمیز می گردد. حشیش سبب پر حرفی ، خنده های بی دلیل و گاهی نیز داد وفریاد می گردد ،قیود اخلاقی از بین می رود ، معتاد دچار توهم می شود ، حالت توهم بینایی بیش از سایر توهمات است. بعضی از هنرمندان برای اینکه خلاقیت هنری بیشتری داشته و در حالت توهم آثار هنری جدیدی به وجود آورند حشیش مصرف می کنند .به تجربه ثابت شده که ممکن است استعمال حشیش سبب تنوع آثار آنان شود ولی مهارت و خلاقیت هنری کاهش می یابد.[۱۵۴] اعتیاد به حشیش سبب تضعیف مغز شده و سرانجام معتاد به بیماری های روانی مبتلا می گردد. اعتیاد به حشیش کم کم منجر به اعتیاد به مواد مخدر قویتر می شود و غالبا معتادین به استعمال هروئین و آمفتامین روی می آورند . آثار حشیش بستگی به قدرت و نوع ماده مصرفی ، روش و مقدار مصرف ، موقعیت و انتظارات فرد مصرف کننده دارد. در صورت تدفین آثار آن بلافاصله ظاهر شده ، پس از ۳۰ دقیقه به اوج می رسد و ۲ تا ۴ ساعت بعد از بین می رود و اگر به صورت خوراکی مصرف شود آثار آن دیرتر ظاهر می شود و ممکن است تا ۲۴ ساعت باقی بماند. این آثار عبارتند از : افزایش حساسیت به محرک های خارجی ، احساس دگرگونی اندام ، افزایش اشتها، پر خون شدن چشم ، افزایش ضربان قلب ، خشکی دهان ، عدم تعادل حرکتی و سرطان ریه ،[۱۵۵]برخلاف عقیده رایج بین مردم که فکر می کنند حشیش باعث اعتیاد نمی شود ، حشیش اعتیاد آور است کسی که مدتی حشیش مصرف می کند به راحتی قادر به ترک آن نخواهد بود و در صورت عدم مصرف آن دچار علائمی مثل اضطراب ، بیقراری ، بی خوابی ، درد عضلانی ، اسهال ، تهوع و استفراغ می شود. از همه مهمتر اینکه ترک حشیش به علت فشار روانی شدید و احساس اشتیاق فراوان برای مصرف بسیار مشکل است و مصرف کنندگان باید بدانند که در صورت یکی دوبار مصرف ممکن است به آن معتاد شوند. مبحث دوم : نظریه های اجتماعی گرایش به مواد مخدر نظریه های جامعه شناسی به بررسی ساختار های اجتماعی و رفتار های اجتماعی می پردازد. بنابراین مصرف مواد را در یک بافت اجتماعی مطالعه می کند. یک دیدگاه جامعه شناختی اغلب مصرف مواد را محصول وضعیت ها و روابط اجتماعی می داند که باعث ایجاد نا امیدی ، ناکامی ، محرومیت و احساس عمومی ، از خود بیگانگی در میان بخش های آسیب پذیر جمعیت می شوند. برخی از مطالعات به این نکته پی برده اند که معرف مواد مخدر در بین نوجوانان متاثر از احساس خستگی مداوم و افسردگی است. همچنین پی برده اند که همانند جنبه های دیگر نوجوانی معمولا با انجام این دوره به پایان می رسد. علاوه بر این برخلاف برداشت معمولی ، پژوهش ها دریافته اند که مصرف مواد مخدر به طور معمولی یک فعالیت گروهی است که جوانان آنرا یکپارچه و به طور اجتماعی انجام می دهند. جامعه شناس به ما تذکر می دهد که مصرف موادی را که تابع موقعیت و زود گذر است از مصرف موادی که وابستگی و اعتیاد می آورند جدا می کنیم. رویکرد های درمانی که بر نظریه های جامعه شناختی مبتنی هستند. معمولا بر اجتماعی شدن دوباره تاکید می کنند. در واقع باز سازگاری اجتماعی بزهکاران با شناسایی و درمان علل جسمانی ، روانی و اجتماعی ناسلزگاری آنان بخشی از سیاست جنایی پیشگیرنده است. چنانچه گفته شد با سازگاری بزهکاران جزء اهداف مجازات نیز به شمار می آید ، با این تفاوت که ابزار و شیوه بکارگیری آنها برای این منظور یکسان نیست. زیرا در اجرای مجازات علاوه بر بازسازگاری بزهکاران از هدف های دیگر یعنی تاوان خواهی و ارعاب آنها غفلت نمی شود. اما در اجرای اقدامات تامینی به شرط کفایت پیشگیری فقط باز سازگاری بزهکار مد نظر است. برای نمونه تدابیر تربیتی درباره اطفال بزهکار ، ترک اعتیاد معتادان به مواد مخدر و الکل اقدامات بازسازگار کننده محسوب می شوند. همچنین تدابیر درمانی نسبت به بزهکاران مبتلا به بیماری های روحی به قصد احیاء توانایی های روانی و سازگاری کردن دوباره آنها اثر پیشگیرنده دارد ولی در عین حال با نگه داشتن بیماران مذکور پیشگیری خنثی کردن حالت خطرناک آنها نیز حاصل می شود .[۱۵۶] نظیر آنچه اثباتگران و طرفداران اقدامات تامین تدابیر خنثی کننده و مراقبت از بدهکاران را اقدامات دفاع اجتماعی فرض می کردند و اعتقاد داشتند که برای مجرمین خطرناک کافی است آنها را در وضعی قرار داد که نتوانند به جامعه آسیب برسانند از این رو لومبروزو تدابیری مثل نگاهداری دایمی بزهکاران به عادت یا به کار واداشتن ولگردان در کارگاهها را پیشنهاد می کرد.[۱۵۷]
در اصطلاحات جدید مقنن در اصلاحیه قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر مصوب ۱۳۸۹ مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز در ماده ۷ قانون اظهار می دارد : معتادان به مواد مخدر و روان گردان مذکور در دو ماده ۴ و ۸ فاقد گواهی موضوع ماده ۶ و متجاهر به اعتیاد با دستور مقام قضایی برای مدت یک تا ۳ ماه در مراکز دولتی و مجاز درمان و کاهش آسیب نگه داری می شوند. لذا مقنن در سال ۱۳۸۹ از مکتب اصالت تحصل یا اثبات گری به نحوی پیروی نموده است.
اکنون برای تامل بیشتر در نظریات جامعه شناسان در باب علل گرایش به مصرف مواد مخدر به بیان چند نظریه جامعه شناختی که عوامل را تبیین نموده اند پرداخته و در این راستا به طرح گفتارهایی تحت عناوین: گفتار نخست: نظریه انتقال فرهنگ کجروی،گفتار دوم: نظریه کنترل اجتماعی، گفتار سوم: نظریه خرده فرهنگ کجروی و سرانجام گفتار چهارم : نظریه آنومی؛ به شرح ذیل می پردازیم.
گفتار نخست: نظریه انتقال فرهنگ کجروی
جامعه شناسان برای تبیین عوامل موثر بر رفتار انحرافی برحسب اجتماعی شدن نارسا شیوه های مختلفی رابرگزیده اند برحسب یکی از این شیوه ها افرادی که به صورت صحیح اجتماعی نشده اند هنجارهای فرهنگی را در شخصیت خود جایگزین نمی کنند و بدین سان قادر نیستند بین رفتار فرهنگی مناسب و نامناسب تمایز قایل شوند. شیوه دومی که به کار گرفته شده این است که باید نخست معلوم شود فرد منحرف چگونه رفتار انحرافی را آموخته است.
جامعه شناسان معتقدند که بسیاری از صور کجروی از یک فرد به فرد دیگر منتقل می شود و این فرایند آموزشی متضمن همان مکانیسم هایی است که در هر وضعیت آموزشی دیگر با آن روبروییم. سومین شیوه برخورد با موضوع انحراف ، تبیین نتیجه نارسایی های موجود بین فرهنگ و ساخت اجتماعی جامعه است. هر جامعه به لحاظ اجتماعی نیز دارای ابزار های تایید شده ای برای رسیدن به آن اهداف است. هرگاه فرد به این وسایل دست پیدا نکند احتمال بروز رفتار انحرافی و کجروی او به عنوانن نتیجه این نبود وجود خواهد داشت .[۱۵۸] نظریه انتقال فرهنگ کجروی یا تاثیر معاشرت های ترجیحی نظریه ای است که یکی از جامعه شناسان به نام ادوین ساترلندارائه داده است و شبیه شیوه دومی است که ذکر شد.
ساترلند نظریه خود را در دو نسخه ارائه نمود. نخستین نسخه مربوط به سال ۱۳۳۹ و دومین آن مربوط به سال ۱۹۴۷ بود. که نسخه دوم هنوز در شکل اصلی خود در کتاب جرم شناسی اثر ساترلند و کرسی یافت می شود. ساترلند با تاکید بر اینکه رفتار در یک محیط اجتماعی (( یاد گرفتنی )) است ، به خلق یک نظریه عمومی رفتار مجرمانه پرداخت .در حقیقت از نظر ساترلند تمام رفتار ها به شکلی یکسان یاد گرفته می شوند. از این رو تفاوت عمده میان تطابق و رفتار مجرمانه آن است که چه چیزی یاد گرفته شده و نه آنکه چگونه یاد گرفته شده است .[۱۵۹]
ساترلند نشان داد بزهکاری انواع مختلفی دارد که در تمام محله ها و نواحی شهر ممکن است وجود داشته باشد. هرچند که نوع و شکل بزهکاری ممکن است تفاوت داشته باشد به عنوان مثال بعضی جرایم در محله های مرفه و ثروتمند رخ می دهد و لزوما جرایم در محله های بوم شناسی جنایی همه مردم مرتکب جرم نمی شوند بلکه عده ای صرفامرتکب جرم می شوند وی به این سئوال با توجه به اصل فرایند یادگیری و معاشرت پاسخ میدهد. ساترلند معتقد است بزهکاری امری آموختنی و اکتسابی است یعنی ارثی و ذاتی نمی باشد یک فرد در طول حیاتش از تشکیلات مختلفی می گذرد. اما نسبت به بعضی یک همدلی و تعلق خاطری پیدا می کند که وابستگی اش را به آن تشکل زیاد می کند. لذا از فرامین و الگوهای رفتاری آن گروه تبعیت می کند. نسبت به اینکه آن گروه فرامین بر نقص قانون یا تبعیت از قانون بدهد نتیجه متفاوتی است. بنابراین کثرت تماس و مدت تماس فرد با آن گروه باعث می شود که به تدریج فرد بدون توجه به این که فرمان گروه ضد اجتماعی وضد ارزش است ان فرمان راانجام دهد درهمان زمان ممکن است فرد دیگری وابسته به گروهی به هنجار باشد.[۱۶۰] ساترلند نسخه نهایی معاشرت ترجیهی رادر۹ بند ارائه کرده است:
-
- رفتار مجرمانه یاد گرفتنی است.
-
- رفتار مجرمانه از خلال تعامل با دیگر افراد در فرایندی از ارتباطات آموخته می شود .
-
- بخش اصلی یادگیری رفتار مجرمانه در درون گروه های افراد صمیمی اتفاق می افتد .
-
- زمانی که رفتار مجرمانه آموخته شد این یادگیری شامل فنون ارتکاب جرم و جهت گیری ویژه انگیزه ها و سائقه ها می باشد .
-
- جهت گیری ویژه انگیزه هاو سائقه ها از تعاریف مربوط به قوانین به عنوان پدیده هایی مطلوب با نامطلوب یاد گرفته می شود .
-
- فرد بدان خاطر خلافکار می شود که میزان تعاریف سازگار و مناسب برای نقض قانون بر تعاریف ناسازگار و نامناسب بر نقض قانون پیشی می گیرد .
-
- معاشرت های ترجیحی از نظر تکرار طول مدت توجیح و شدت متفاوت است .
-
- فرایند یاد گیری رفتار مجرمانه از طریق همراهی با الگوهای مجرم و ضد جرمی با تمام ساز و کارهایی که در هر نوع یادگیری دیگری وجود دارد همراه است .
۹- از آنجایی که رفتار مجرمانه تعریفی از نیاز ها و ارزش های عمومی است باید توجه داشت که این رفتار مجرمانه توسط آن نیاز ها و ارزش ها تشریح نمی شود. زیرا رفتار غیر مجرمانه نیز تعریفی از نیاز ها وارزش های مشابه است.[۱۶۱] براساس این نظریه رفتار مجرمانه بر شالوده همکنش هایی که با دیگران داریم وارزش هایی که در طی این همکنش ها از دیگران دریافت می کنیم بنا شده است. ما ارزش ها را از انسان های مهم ( والدین ، دوستان نزدیک ، معاشران تجاری )اطراف خود می آموزیم. این ارزش ها حامی رفتار مجرمانه یا در نقطه مقابل آن هستند. تا آنجا که وزن ارزش ها در نقطه مقابل رفتار مجرمانه است. از دیدگاه این نظریه هر فردی با هر دو دسته ( هنجار شکنان و افراد سازگار ) سر و کار دارد اما این که کدام یک از آن دو گروه فرهنگ خود را القاء می کند و تاثیر گذار می شود به عوامل دیگری نیز بستگی دارد که این عوامل عبارتند از :
-
- شدت تماس با دیگران : احتمال انحراف فرد در اثر تماس با دوستان یا اعضای خانواده منحرف خود بیشتر است تا در اثر تماس با آشنایان یا همکاران منحرف.
-
- سن زمان تماس : تاثیر پذیری فرد از ذیگران در کوکی و جوانی بیشتر از زمان های بعدی است .
-
- نسبت تماس با منحرفان در مقایسه با همنوایان : هرچه ارتباط و معاشرت با کج رفتاران و همنوایان بیشتر باشد به همان میزان احتمال انحراف رد بیشتر خواهد بود .
اولویت تماس با دیگران : از لحاظ تقدم و تاخر فرد در هر محیطی که زود تر حضور داشته باشد از آن بیشتر تاثیر می پذیرد. به عنوان مثال فردی که ابتدا دریک محله جرم زا زندگی کرده و بعد به محله سالم نقل مکان کرده بیشتر آمادگی ارتکاب جرم را دارد و بلعکس.[۱۶۲]
قابل توجه آنکه در مورد پذیرش الگو های مجرمانه نه تنها نوع بزه بلکه لوازم آن نیز به فرد آموخته می شود یعنی توجیهات رایج بین مجرمین ، دلیل ها و عذرها و بهانه هایی که برای ارتکاب جرم می آورند. فنون و یا راه های فرار و جلوگیری از کشف جرم را به هم می آموزند ، انگیزه ها و اهداف احتمالی از ارتکاب جرم همه و همه در جریان معاشرت و تماس آموخته می شود .[۱۶۳] نکته آخر آن که پذیرش نقش های کجرو یا قانونی به میزان تاثیرات کجروی و قانونی بر افراد بستگی دارد.
گروه های نخستین از قبیل خانواده و دوستان از این حیث دارای اهمیت ویژه یی هستند و دیدگاه انتقال فرهنگ کجروی تاکید خاصی بر تاثیر همسالان دارد.[۱۶۴]
گفتار دوم : نظریه کنترل اجتماعی
شمار فراوانی از نظریه های مربوط به رفتار مجرمانه عنوان می کنند که مردم اگر به حال خود رها شوند به طور طبیعی از قانون پیروی می کنند. نظریه های کنترل، رهیافتی مخالف با این دیدگاه بر می گزینند. آن ها معتقدند که اگر همه ی مردم به حال خود رها شوند به طور طبیعی مرتکب جرم می شوند .در آن صورت پرسش مهم این است که :
چرا بیش تر مردم مرتکب جرم نمی شوند ؟
نظریه های کنترل با تاکید بر نیرو های کنترل کننده ی ویژه ای که شخص را از ارتکاب جرم باز می دارند بدین پرسش پاسخ می دهند. این نیرو ها در وضعیت های معینی تجزیه شده و به جرم و دیگر رفتار های کنترل نشده منجر می گردند از این رو گفته می شود افراد به خاطر ضعف نیرو های بازدارنده از ارتکاب جرم و نه بخاطر نیرومندی نیروهای سوق دهنده به ارتکاب آن مرتکب جرم می شوند.[۱۶۵] نظریه پردازی که با نظریه کنترل اجتماعی به شدت احساس نزدیکی می کند تراویس هیرسچی است. هیرسچی یک نظریه کنترل اجتماعی جامعی پیشنهاد نمود مبنی بر اینکه افرادی که به گروه های اجتماعی همانند خانواده ، مدرسه و همسالان سخت وابسته اند احتمال کم تری هست که مرتکب اعمال بزهکارانه شوند. مهم ترین عنصر بستگی اجتماعی وابستگی است یعنی داشتن محبت و حساسیت نسبت به دیگران است. وابستگی عنصر اصلی و ضروری برای درون برد ارزش ها و هنجارهاست. هیرسچی معتقد بود در حدی که مردم نسبت به آن ضرورت پیروی از قواعد جامعه را باورند دگرگونی وجود دارد و افزون بر آن هر چقدر شخص به ضرورت پیروی از قواعد جامعه باور دارند کم تری داشته باشد احتمال بیش تری هست که آنها را نقض کند. هیرسچی اثرات وابستگی به پدر یا مادر، مدارس و هم سالان را را بر اعمال بزهکارانه تحلیل کرد. وی دریافت که صرف نظر از نژاد یا طبقه و صرف نظر از بزهکاری دوستان، پسرانی که وابستگی نزدیک تری به پدر – مادر خود دارند احتمال کم تری وجود دارد که اعمال بزهکارانه ارتکابی گزارش دهند تا آن هایی که وابستگی کم تری دارند. وی دریافت تنها وقتی که کنترل های اجتماعی ضعیف شده باشند حشر و نشر بایاران بزهکار می تواند رفتار بزهکارانه را افزایش دهد جوانان دارای مخاطرات در همنوایی فراوان بعید دارای دوستان بزهکار باشند. و در صورت داشتن چنین دوستانی بعید است که خودشان مرتکب اعمال بزهکارانه شوند. ولی برای جوانان دارای مخاطرات در همنوایی پایین هر چند عرضه رخنه گری های مجرمانه بیش تر باشد فعالیت های بزهکارانه ای که گزارش می دهند نیز بیش تر است. [۱۶۶] از دیگر نظریه پردازان کنترل اجتماعی ویلیام دور کیم است. دور کیم استدلال کرد که رفتار به وسیله واکنش اجتماعی ( ناخشنودی ، مجازات ) کنترل می شود. وی نابهنجاری را به وجود کنترل ها ربط می دهد و معتقد است یک جامعه عادی ( بهنجار ) جامعه ای است که در آن روابط اجتماعی به خوبی کار می کنند و هنجارهای اجتماعی ( مقررات ) به خوبی مشخص و متمایز شده اند. زمانی که روابط و هنجار ها شروع به شکسته شدن می کند کنترل هایی که آن ها می آفرینند شروع به از میان رفتن و خراب شدن می نمایند. دور کیم اشاره می کند که شکست این کنترل ها به جرم منتهی می شود. هرگاه نابهنجاری در جامعه وجود داشته باشد کنترل ها شروع به ناپدید شدن می کند .[۱۶۷] نظریه کنترل اجتماعی با ارائه یک نظم اخلاقی یا یک چارچوب متعارف از جامعه نهادهای اجتماعی مشترک را که به تقویت قیود می پردازند مورد توجه قرار می دهند. زمانی که این نهادها به هر دلیلی تضعیف شوند قیوده که فرد را به نظم اجتماعی گره می زنند نیز تضعیف می شوند این قیودی تضعیف شده به طور خودکار درجه ای بالاتر از انحراف را موجب می شوند. نظریه کنترل اجتماعی ادعا نمی کند که شخص دارای روابط اجتماعی ضعیف درگیر مصرف مواد مخدر می شود در مقابل استمرار مواد ، فقدان تعهد اجتماعی سبب اعتیاد می شود. برخی افراد به جای همنوا شدن با هنجار ها معمولی از طریق تداعی افتراقی رفتار خود را براساس هنجار های گروه مجرمان و بزهکاران سازمان می دهند که به آن تعلق پیدا می کنند این امر به احتمال قوی در محیط هایی رخ می دهد که سازماندهی اجتماعی نسبی وجود دارد یعنی جایی که کنترل های خانوادگی و جمعی در اعمال همنوایی موثر نیستند.[۱۶۸] نقاط عمده نظریه کنترل اجتماعی به شرح زیر است :
-
- حفظ خود و رسیدن به خشنودی ویژگیهای سرشت انسان است. از این رو رفتار انسان رفتاری به سوی منفعت شخصی است .
-
- رفتار انسان باید در راستای منافع همگان محدود و تنظیم شود.
-
- قواعد و مقررات برای زندگی در یک جامعه شامل نظم اخلاقی می باشد .
-
- انسان ها مقید به نظمی اخلاقی هستند که با جامعه پذیری دوران کودکی آغاز می شود و بعد ها از خلال نهادهای جامعه ادامه می یابد.
-
- قیود مربوط به نظم اجتماعی شامل عواملی است که انطباق را حفظ و تقویت می کند .
-
- عوامل مربوط به قیود شامل پیوستگی به افراد و نهاد های مهم ، تعهد نسبت به سرمایه گذاری در جامعه عادی موجب دخالت در فعالیت های عادی و اعتقاد به ارزش های اجتماعی می شود.
-
- این عوامل در درجات مختلفی ظاهر می شوند. افراد براساس ضعیف شدن یا نبود این عوامل دارای آزادی بیشتری برای دنبال کردن منافع شخصی و رفتار انحرافی هستند.[۱۶۹]
گفتار سوم : نظریه خرده فرهنگ کجروی از نظر برخی جامعه شناسان اصطلاح انحراف به الگو های رفتاری غیر قابل قبول الگویی که بر خلاف هنجار های جامعه است یا به عمل یا الگوی رفتاریکه قوانین و مقررات اجتماعی را نقض می کند اطلاق می شود.خرده فرهنگ منحرف عبارت است از انحراف گروهی از افراد که دارای شیوه وسبک زندگی مشابهی هستند، همیشه با همدیگر معاشرت وتماس دارند،به همدیگر یاری و مدد می رسانند و نسبت به خرده فرهنگی که جزو آنند ضمن شرکت در فعالیت هایی که از سوی جامعه بزرگتر به عنوان انحراف شناخته شده است وفادار می مانند: مثال هایی از خرده فرهنگ کجروی را می توان خرده فرهنگ معتادان، گروه های مجرم، زندانیان، جیب بر ها و قمار بازان ذکر کرد. خرده فرهنگ های منحرف با نگه داری اعضا خود از تاثیر جامعه بزرگتر به آنها کمک می کنند. بدین معنی که آن ها بر خلاف نظر جامعه در این خرده فرهنگ ها از احترام و تایید گروهی خوددارند و در آن جا می آموزند که به چه شیوه هایی به اعمال انحرافی دست بزنند که گرفتار نشوند و هرگاه با مشکل یا مساله ای برخورد کنند به آن ها کمک می رسانند تا طبق الگوی خرده فرهنگ خود و بر خلاف شیوه رایج در جامعه بزرگتر و رسمی عمل کنند .[۱۷۰] "ساترلند” از نظریه پردازان نظریه های فرهنگی معتقد است : ( تعریف های موافق نقض قانون ) علل واقعی مجرمانه اند. نظریه های فرهنگی و خرده فرهنگی نیز به نقش ایده ها در بروز رفتار های مجرمانه توجه می کنند. این نظریه ها همانند نظریه ساترلند ، خاستگاه آن ایده ها را در شرایط اجتماعی کلی در می یابند. اما ویژه گی این نظریه ها آن است که معتقدند خود ایده ها و نه شرایط اجتماعی به طور مستقیم علت رفتار مجرمانه اند.[۱۷۱] آلبرت کوهن از دیگر نظریه پردازان جامعه شناسی جنایی است که در کتاب معروف خود با نام پسران بزهکار (۱۹۹۵) به بررسی مجدد نظریه خرده فرهنگ کجروی می پردازند. کوهن معتقد است طبقات پایین در جامعه از نظر دست یابی به جایگاه اجتماعی دچار ناکامی هستند جامعه در عین حال آن ها را به کسب منزلت تشویق می کند امکان دست یابی را در اختیار آنها قرار نمی دهد. بر مبنای نظر وی نوجوانان و جوانان طبقه پایین همانند همتایان خود در طبقه متوسط علاقه مند به دست یابی به منزلت بالا هستند یکی از مکان های مهم برای کسب منزلت در زندگی مدرسه است. کوهن معتقد است شکل گیری خرده فرهنگ مجرمانه در محیط مدرسه به این جهت است که این محیط از اطفال اقشار مختلف جامعه تشکیل شده. با توجه به این که اطفال متعلق به قشر پایین و متوسط جامعه تحت تاثیر ارزش ها و فرهنگ های دانش آموزان متعلق به طبقه متوسط به بالا قرار دارند زیرا در مدرسه ارزش های مطلوب این طبقه القا و ترویج و تدریس می شود حال با توجه به این که اطفال متعلق به طبقه پایین ارزش ها و باید ها و نباید های معمول در گروه خود را در مدرسه نمی بینند و گاه عکس آن ارزش ها به آن ها القا می شود لذا خود را در حالت تنش و کنش بین ارزش های غالب تدریس شده و ارزشهای خاستگاهی وخانوادگی خود می بینندکه بعضا متعارض هستند این حالت سبب می شود اطفال دچار تنش شده و دنبال راه حل بگردند یک پاسخ به این وضعیت ان است که به فرهنگ غالب وترویج شده درمدرسه پشت کرده وبه فرهنگ گروه خود پناه ببرند واین خرده فرهنگ ممکن است خلاصه شود و درخرده فرهنگ بزهکاری.[۱۷۲]
« نجفی ابرندآبادی«تشکیل خرده فرهنگ به طور کلی واز نوع مجرمانه ان به طور خاص را به خاطر خروج عده ای از متعارفات جامعه می داند که سبب می شود افراد درچهارچوب آن خرده فرهنگ نوعی همبستگی بین خود پیدا کرده وبه این ترتیب کسب هویت کنند.[۱۷۳]
تعداد بیشماری از انحرافات گروهی در داخل خرده فرهنگ منحرف جامعه اتفاق می افتد در چنین موقعیتی فرد در واقع منطبق با هنجارهای خرده فرهنگ عمل می کند و این خرده فرهنگ است که هنجارهای جامعه راطرد کرده است (فردی که تعهد خاصی به جامعه ندارد اما پیوندهای محکمی با خرده فرهنگ مصرف مواد دارد بیشتر محتمل است که به مصرف مواد روی آورد اعضای گروه، فرهنگ مواد، ارزشها و هنجارهایشان را برای اشخاصی که جذب این نوع زندگی می شوند تبلیغ می کنند. فردی که به این زندگی می پیوندد باید زندگیش در هماهنگی با خرده فرهنگ جدید به منزله یک عضو خوب نظم مجدد پیدا کند تا مورد تاثیر اعضا با شد. خرده فرهنگ ها، پاداش ها و مجازاتهایی را برای موقعیت های حساس به منظور حفظ وفادارای اعضا به کار می گیرند.[۱۷۴]
گفتار چهارم : نظریه آنومی مفهوم آنومی از یونان باستان سرچشمه می گیرد وبه معنای فقدان قانون است. آنومی که از آن به عنوان بی هنجاری ، بی معیاری وخلاء هنجاری نیزنام برده شده است توسط امیل دور کیم برای توصیف وضعیت اجتماعی غیرطبیعی به کار برده شده که فرد دارای انسجام اجتماعی به وسیله بحرانی ازقبل رکود اقتصادی ضعیف می شود این بحرانها باعث می شود فرد بدون در نظر گرفتن جامعه به دنبال منافع شخصی خود باشد.[۱۷۵] بی هنجاری را می توان وضعیتی دانست که درجامعه هنجار معینی وجود ندارد که فرد از آن پیروی کند و او بی ریشه عمل می کند. این حالت هنگامی رخ می دهد که انتظارات فرهنگی با واقعیات اجتماعی ناهماهنگ و ناسازگار است.[۱۷۶] دورکیم درکتاب خود با نام ( خودکشی مطالعه ای در جامعه شناسی) برای اشاره به نوعی شرایط بی قاعدگی اخلاقی که در آن مردم فاقد کنترل های اخلاقی لازم بر روی رفتار خویش هستند از واژه نابهنجاری یا آنومی استفاده کرد. بنا به عقیده دورکیم چنانچه مردم یک جامعه ندانند چه موقع برای رسیدن به موفقیت باید تلاش را رها کنند یا چگونه در جریان زندگی دیگر مردمان رفتار نمایند جامعه ای ناهنجار است. در واقع ناهنجاری اشاره به از کار افتادن هنجارهای اجتماعی و شرایطی دارد که در آن این هنجار ها دیگر فعالیت اعضای اجتماعی راکنترل نمی کنند. افراد در حالت نبود قواعدی برای هدایتشان نمی توانند جای خود را در جامعه بیابند و برای تنظیم با شرایط متغیر زندگی دچار مشکل می شوند این مساله به نوبه خود منجر به نارضایتی ، نامیدی ، منازعه و انحراف می شود[۱۷۷] به عقیده نجفی ابرند آبادی بی هنجاری حالتی است که به لحاظ توسعه جوامع ، تخصصی شدن مشاغل، تخصصی شدن موقعیت های اجتماعی ، همبستگی و انسجام جوامع نسبی شده در مقابل وجدان جمعی سنتی که اساس حقوق و قانون بوده است به وجود آمده است. آنومی در افراد نوعی خود خواهی و خود محوری به وجود می آورد که باعث توجیه ارتکاب جرایم در این قالب می شود .
در واقع بی هنجاری نظریه ای است که بسیاری از جرائم را در جامعه امروزی توجیه می کند .[۱۷۸] مرتن جامعه شناس فرانسوی سعی کرد بین بی هنجاری و انحرافات اجتماعی رابطه برقرار کند. به نظر او افراد در طی فرایند اجتماعی شدن و به عنوان نتیجه آن می آموزند که چگونه اهداف فرهنگی مهم را بشناسند و در همان حال وسایلی را که از نظر فرهنگی پذیرفته شده است و موردتایید است برای رسیدن به آن اهداف برگزینند هنگامی که امکان دستیابی به آن اهداف وجود داشته باشد و افراد به دنبال جانشین می گردند رفتار جانشین ممکن است نتیجه اش رفتار انحرافی باشد .[۱۷۹] به عقیده مرتن تضاد میان اهداف فرهنگی و وسایل دستیابی به آن اهداف منبع اولیه بی هنجاری است. برای مثال اگر در جوامع امروزی کسب پول ، قدرت ، و شهرت ، ارزش و هدف نهایی شده و قابل قبول افراد جامعه می باشد اما امکان دست یابی همه افراد جامعه مخصوصا اعضا و طبقه پایین و محروم به اهداف مذکور میسر نیست لذا واکنش از سوی افراد جامعه صورت خواهد گرفت.[۱۸۰] براساس نظریه بی هنجاری مرتن فشاری که منجر به بی هنجاری می شود به چهار شیوه توسط افرادی که آن را تحمل می کنند جواب داده می شود: ۱ – هم نوایی: هم نوایی یا آیینگرایی یا رسم پرستی هنگامی رخ می دهد که شخص وسایل فرهنگی مرسوم و پذیرفته شده را تایید می کند اما خود هدف را نمی پذیرد.[۱۸۱] به عقیده مرتن بعضی از جوامع تعادلی میان اهداف فرهنگی و ابزار های نهادینه شده به منظور دست یابی به یک ثبات نسبی در جامعه فراهم نموده اند. [۱۸۲]
در این شیوه ابزار ها ممکن است به آرزوهای فرد تبدیل شوند به عنوان مثال یک فرد کار ( ابزار ) را به چشم نوعی وسیله تامین معاش و نه به عنوان وسیله ای برای دست یابی به موفقیت نگاه می کند. در این مثال حفظ شغل به یک هدف تبدیل می شود که محرومیت ناشی از جست وجوی ناموفق به دنبال هدف اصلی را برطرف می سازد. هم نوایی را می توان در رفتار دیوانسالاری نیز دید که ضمن آن یک کارمند دارای هیچ قدرتی برای انجام کاری برای هیچکس نیست و به جای آن تمام همت او این است که فرم مربوطه باید به دقت در سه نسخه پر شود.[۱۸۳] ۲ – بدعت گرایی یا ابداع: که بعضی به نوآوری یا نوگرایی تعبیر کرده اند .[۱۸۴] مربوط به حالتی است که در آن تاکید بر اهداف تایید شده جامعه زمانی باقی می ماند که ابزار های مشروع توسط ابزار های دیگری که تایید نشده است جایگزین گردد. این شیوه رایج ترین نوع از انواع چهار گانه انحراف است. ویژگی ابتدایی یک ابداع را می توان در جمله معروف (( هدف وسیله را توجیه می کند )) دید .[۱۸۵] مرتن بدعت گرایی را این گونه تعریف می کند : افرادی که برای دست یابی به موفقیت از وسایل غیر مشروع استفاده می کنند به ویژه سازمان یافته مانند تجارت مواد مخدر [۱۸۶] یا جنایت .[۱۸۷]
۳ – انزوا طلبی: یا “عقب نشینی” در واقع شامل پس زدن اهداف و ابزار ها است. عقب نشینی کننده ها افرادی هستند که نمی خواهند ابداع کننده باشند و در همان حال نیازمند پاسخ دادن به ناتوانی خود در رسیدن به اهداف مهم در زندگی هستند. راه حل آنها این است که به سادگی تلاش برای پیشرفت و حرکت به جلو را ترک کنند. پاسخ نهایی که مصرف مواد مخدر را تبیین می کند انزوا طلبی به معتاد اجازه می دهد وقت و انرژی خود را برای دستیابی به اهداف قابل حصول صرف کند و مصرف را بیشتر کند. کسی که با پناه بردن به مصرف مواد مخدر و خود فراموشی خانواده، خانه، شغل، دوستان، و فرزندان خود را رها می کند و زندگی در تنهایی و انزوا را ترجیح می دهد فردی است که عملا از جامعه کنار رفته و منزوی شده است . ۴ - شورش یا طغیان: که متفاوت از سه نوع دیگر است. در حالی که شیوه های دیگر بر پس زدن ابزار یا اهداف یا هر دو تاکید دارد شورش بر جایگزینی اهداف و ابزار های جدید به جای اهداف و ابزار های اصلی تاکید دارد. مفهوم مورد نظر مرتون چنین پیشنهاد می کند که شورش انسان ها را به جایی خارج از ساخت محیط اجتماعی می کشاند تا در این حال در پی تبدیل شدن به چیزی جدید یعنی یک ساختار اجتماعی کامل باشد. آنگاه باید گفت که این افراددقیقا همان چیزی هستند که این واژه بدان اشاره می کند یعنی شورشی و انقلابی. شورش یعنی افراد عصیان گر که از پذیرش ساختار اجتماعی معمول سرباز می زنند و درصدد ایجاد یک نظم اجتماعی جدید از طریق فعالیت سیاسی یا جایگزین سبک زندگی جدید بر می آیند . به طور خلاصه نظریه نا بهنجاری مرتون چگونگی مشارکت ساختار اجتماعی در ایجاد انحراف در تمام سطوح راتوضیح می دهد .اگر چه تمرکز اولیه و اصلی نظریه روی طبقه پایین تر است. به دلیل تفکیک اجباری اجتماعی میان آرزو های فرهنگی و روش های تایید شده به دست آوردن آن آرزوها احتمال بیشتری وجود دارد که طبقه پایین تر، یک رفتار انحرافی تایید نشده تطابقی را از خود نشان دهد . مدل تحلیل با الهام از اهداف، سوالات، فرضیات و مطالعات تجربی و نظری انجام گرفته مدل تحلیل این تحقیق بدین شرح می باشد:
مدل تحلیل
متغیر وابسته متغیرهای مستقل متغیرهای زمینه ای
سن
جنس
