مبانی نظری
۱-۳) مقدمه:
بهره‌وری به یک موضوع با اهمیت در تمام سطوح مبدل گردیده است. از آنجا که تغییر در بهره‌وری از یک سو عملکرد فنی و سازماندهی واحد اقتصادی را در طول یک دوره معین بازگو می کند و از سوی دیگر سیاست‌های گذشته را در بخش‌ها منعکس می‌کند معیار بهره‌وری و تغییرات آن راهنمای خوبی برای مدیران واحدهای تولیدی و برنامه‌ریزان اقتصادی در ارزیابی جایگاه بخش تولیدی خواهد بود.
این فصل به بررسی دیدگاه‌ها و سیر تحولات در زمینه بهره‌وری و کارایی می‌پردازد.
۲-۳) مقایسه کارایی و بهره وری:
کارایی ایده اصلی در مفهوم سازی بهره‌وری است. اما این موضوع روشن است که بهره‌وری از تفاسیر وسیع‌تری برخوردار است. بهره‌وری بر تولید کیفی محصول و کیفیت خروجی‌ها نیز می‌پردازد به این ترتیب مفهوم بهره‌وری مفاهیم کارایی و اثر بخشی را نیز در بر می‌گیرد.
در کل، بهره‌وری شاخص مقایسه خروجی با اهداف تعیین شده (اثربخشی) با مقایسه خروجی با ورودی (کارایی) است در واقع بهره‌وری شامل مقایسه خروجی‌های به‌دست آمده با اهداف از بیش تعیین شده و داده‌های به‌کار رفته می‌باشد.
۳-۳) انواع بهره‌وری:
در مطالعات اقتصادی با توجه به تابع تولید تقسیم‌بندی انواع بهره‌وری به‌صورت زیر انجام می‌شود:
۱-۳-۳) بهره‌وری جزیی[۱۲]:
شاخص بهره‌وری جزیی از تقسیم ستانده بر نهاده خاص به‌دست می‌آید.
دایره‌المعارف بریتانیکا، بهره‌وری را نسبت ستانده (کالا یا خدمت یا مجموعه‌ای از ستانده‌ها) به داده (عامل یا نهاده) تعریف می‌کند.
۲-۳-۳) بهره‌وری متوسط[۱۳]:
یک نهاده را به‌صورت نسبتی از کل ستانده یک فرایند اقتصادی به مقدار کل نهاده مورد نیاز برای تولید آن محصول تعریف می کنند.
۳-۳-۳) بهره‌وری نهایی[۱۴]:
بهره‌وری نهایی یک نهاده عبارت است از نسبت افزایش در ستانده که در اثر افزایش نهایی یک واحد نهاده مورد بحث به‌دست می‌آید. به‌عبارت دیگر بهره‌وری نهایی به‌عنوان کارایی نهایی یک واحد اضافی نهاده نسبت به ستانده تعریف می‌شود مشروط بر آنکه در مقدار سایر نهاده‌ها تغییری ایجاد نشود.
۴-۳-۳) بهره‌وری عوامل کل[۱۵]:
شاخص بهره‌وری عوامل کل(TFP) یکی از شاخص‌های معروف و شناخته شده است که تغییر در ستانده کل را نسبت به تغییر در همه نهاده‌ها نشان می‌دهد. این شاخص نسبت به بهره‌وری جزیی که فقط یک نهاده را در نظر می‌گیرد ترجیح داده می‌شود.(بابائی،۱۳۸۵:۵۳)
۴-۳) کارایی:
واژه کارایی، برابر با تعریف کمپل[۱۶] در سال ۱۹۷۷ نسبتی است که برخی از جنبه‌های عملکرد واحد را با هزینه‌هایی که برای انجام آن متحمل شده مقایسه می‌کند. کارایی به‌معنای آگاهی از چگونگی انجام کار می‌باشد و انجام صحیح کار زمانی محقق می‌شود که به‌ازای هر واحد ورودی (داده)، خروجی (ستانده) بیشتری تولید گردد. این تعریف نسبتاً جامع در سال ۱۹۸۳ از جانت توتل[۱۷] عرضه شده است.
کارایی در واقع نسبت بازده واقعی به‌دست آمده به بازدهی مورد انتظار (استاندارد و یا تعیین شده) و به‌عبارت دیگر، کارایی نسبت مقدار کار انجام شود به مقداری کاری است که باید انجام گیرد.
در قلمرو علم اقتصاد، مفهوم کارایی نشان‌دهنده تخصیص بهینه منابع است.
کارایی فنی نشان دهنده میزان توانایی یک بنگاه برای حداکثر سازی تولید با توجه به عوامل تولید مشخص و کارایی تخصیصی نشان دهنده توانایی بنگاه برای استفاده از ترکیب بهینه عوامل تولید با توجه به قیمت آنها می باشد که از حاصلضرب دو کارایی فوق، کارایی اقتصادی حاصل می‌شود.
| کارایی فنی | × | کارایی تخصیصی | = | کارایی اقتصادی |
که کارایی فنی نیز شامل کارایی مدیریت و کارایی مقیاس می باشد.
| کارایی مدیریت | × | کارایی مقیاس | = | کارایی فنی |
۱-۴-۳) کارایی مقیاس[۱۸]:
کوشش‌های زیادی برای اندازه‌گیری کارایی مقیاس و تأثیر آن بر روی تولید در طول زمان انجام گرفت. بنکر و تارال[۱۹] در سال ۱۹۹۴ و فار و گروسکوف[۲۰] در سال ۱۹۹۸ و بالک[۲۱] در سال ۲۰۰۱ یک چارچوب برای تعریف کارایی مقیاس بیان کردند.
ویلسون[۲۲] در سال ۱۹۹۹ تغییرات بهره‌وری را به تغییرات کارایی، تغییرات تکنولوژیکی و
مقیاس تجزیه کردند.
کارایی مقیاس یک مفهوم ساده برای نشان دادن یک داده- ستانده است.
