خداوند، در دل کسانی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند، ایمان را نوشته و آنها را با روحی از جانب خود تأیید کرده است و آنها را به بهشتهایی درمیآورد… همیشه در آن جا ماندگارند. (مجادله، ۲۲)
پس خداوند زمانی به وسیلهی روح خود و زمانی به وسیلهی حضورش یا توسط فرشتگان تجلّی میکند. بر اساس فرمودهی قرآن، ملک بر مریم ظاهر شد، خداوند میفرماید: روح خود را به سوی اوفرستادیم تا به شکل بشری خوش اندام بر او نمایان شد… .گفت: من فقط فرستادهی پروردگارم توأم، برای این که به تو پسری پاکیزه ببخشم. (مریم، ۱۷و ۱۹؛ آل عمران، ۴۲-۴۸)

فرشتهای نیز، خود را به زکریا نشان داد تا خبر تولد پسرش را به او بدهد. (آل عمران، ۳۹-۴۱)
هرچند تمایز روشن میان روح و فرشته در قرآن دشوار است. با این حال، قرآن شیوهای دستوری ارائه میدهد که این استنباط را میسّر میسازد که: هر گاه روح خدا با امر او پیوسته شد، منظور وحیی است که به پیامبران ابلاغ میکنند. هر گاه روح به نحوی ذکر شده که فقط متعلّق به خداوند است، مراد از آن، آفرینش آدم یا حمل معجزه گونهی مریم به عیسی است. هرگاه سخن از روح القدس است، منظور هم یاری او با عیسی و مؤمنان است. و هرگاه فرشتگان شریک روح قرار داده شدهاند، مسئلهی داوری آخرین با سرنوشت مقدّر و ثابت انسان است.
(ماسون، دنیز، ترجمهی تمامی، ۱۳۷۹/ج۱/۲۲۰)
۳-۲۲- وظایف فرشتگان در قبال انسانها
فرشتگان که ستایشگران خداوند در آسمانند، و پیام رسانان او به پیامبران تا وحی را به آنان ابلاغ نمایند، کم و بیش آشکار همچون حامی و مدافع است برگزیده و مانند نگهبان و شاهد بر اعمال هر فرد، مداخله میکنند.
آیا همگی ایشان روحهای خدمتگزار نیستند که برای خدمت آنانی که وارث نجات خواهند شد، فرستاده میشوند؟ (عبرانیان، ۱: ۱۴)
کتاب مقدّس، نمونه های بسیاری ذکر میکند که نشانگر مداخلهی روحهای آسمانی در شؤون امت برگزیده است. بر اساس نقل سفر خروج، فرشتهای میان لشکر اسرائیل و فرعون قرار گرفت. اردوی اسرائیل را در شب روشنایی داد و آنان را در گذر از دریای سرخ هدایت کرد، در حالی که فرعون و لشکریانش را کور کرد و در دریا غرقشان نمود. (خروج، ۱۴: ۱۹-۳۰)
در زمان سنحاریب، فرشته، ۱۵۸۰۰۰ نفر از اردوی اشّور را زد(کتاب دوم پادشاهان، ۱۹: ۳۵).
یوشع، دید که «مردی با شمشیر برهنه در دست خود، پیش وی ایستاده بود… او را گفت… من سردار لشکر خداوند هستم. (یوشع، ۵: ۱۳-۱۴)
یهوه به داود میگوید:
چون آواز صدای قدمها در سر درختان توت بشنوی، آن گاه تعجیل کن؛ زیرا که در آن وقت، خداوند پیش روی تو بیرون خواهد آمد تا لشکر فلسطینیان را شکست دهد.
(کتاب دوم سموئیل، ۵: ۲۴؛ مکابیان دوم، ۲: ۲-۴)
عیسی(ع) هنگامی که در زمان دستگیری خود، به یکی از حواریّون خویش فرمود: آیا گمان میبری که نمیتوانم الآن از پدر خود درخواست کنم که زیاده از دوازده فوج از ملائکه برای من حاضر سازد؟ به این لشکر آسمانی اشاره نمود. (متّی، ۲۶: ۵۳)
بر اساس قرآن و سنت اسلامی، فرشتگان در جنگ بدر، که نخستین پیروزی بزرگ مسلمانان در سال دوّم هجرت بود، دخالت داشتند: به یادآورید هنگامی را که خدا یکی از دو دسته ] کاروان تجارتی قریش یا سپاه ابوسفیان[ را به شما وعده داد… به یادآورید زمانی را که پروردگار خود را به فریاد میطلبیدید، پس دعای شما را اجابت کرد که: « من شما را با هزار فرشتهی پیاپی، یاری خواهم کرد»… پیروزی جز از نزد خدا نیست. هنگامی که پروردگارت به فرشتگان وحی میکرد که من با شما هستم؛ پس کسانی را که ایمان آوردهاند ثابت قدم بردارید. به زودی در دل کافران وحشت خواهم افکند. پس فراز گردنها را بزنید، و همهی سرانگشتانشان را قلم کنید.
(انفال، ۷، ۱۰ و ۱۲ و ۴۳-۴۶)
در آیاتی دیگر، این ارتش آسمانی را با سکینه همراه میآورد: آن گاه خدا سکینهی خود را بر فرستادهی خود و بر مؤمنان فرود آورد، و سپاهیانی فرو فرستاد که آنها را نمیدیدند.
(توبه، ۲۶ و ۴۰۹)
چنانکه در آغاز سورهی صافّات میبینیم، فرشتگان جنگآور، از آسمان در برابر هجوم شیطانها دفاع میکنند، مداخلهی فرشتگان، گاه در جهت منافع عموم است، ولی بر اساس کتاب مقدّس و سنتهای یهودی، مسیحی و اسلامی، برخی کارهای آنان به افراد خاص مربوط میشود.
فرشتگان، شاهدان همهی اعمال انسانها وظیفه دارند اعمال هر روزه را برای داوری آخرین ثبت نمایند. خداوند میفرماید: آن گاه که دو فرشته دریافت کننده از راست و از چپ، مراقب نشتهاند، آدمی هیچ سخنی را به لفظ درنمیآورد مگر اینکه مراقبی آماده نزد او آن را ضبط میکند وسکرات مرگ حقیقت را به پیش آورد؛ این همان است که از آن میگریختیم؛ و در صور دمیده شود؛ این است روز تهدید من. وهر کس میآید در حالی که با او سوق دهنده و گواهی دهندهای است.
(ق، ۱۶-۲۱)
فرشتهی ثبت کننده «حافظ» نامیده شده است؛ یعنی کسی که نگاه میدارد وآن که اعمال ثبت میکنند. مادهی «حفظ» به معنای نگه داشتن، ضبط کردن، محافظت کردن و ثبت کردن آن چه از دیگری شنیدهایم است. واژهی حافظ برای خداوند به کار رفته و به معنای نگارنده و حفط کننده است. (بقره، ۲۵۵)
هنگامی که به این عنوان برای فرشته به کار میرود، بیشتر مفهوم عمل ثبت کردن برداشت میشود تا معنی نگاهبانی در مفهوم مسیحی اصلاح: فرشتهی نگهبان.
فرشتهی قرآن، محافظ انسان نیست و از انسان حمایت نمیکند ولی مراقب او است در قرآن آمده است: هیچ کس نیست مگر اینکه نگاهبانانی بر او گماشتهاند (طارق، ۴). خداوند به کسانی که داوری آخرین را انکار میکنند، میفرماید: و قطعاً بر شما نگهبانانی گماشته شدهاند؛ فرشتگان بزرگواری که نویسندگان اعمال شما هستند؛ آن چه را میکنید میدانند.
(انفطار، ۱۰-۱۲؛ انعام، ۶۱)
برای انسان، فرشتگانی است که پی در پی او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشت سرش پاسداری میکنند. (رعد، ۱۱)
خنّوج به فرشتگانی اشاره میکند که همهی اعمال هر فرد را با نوشتن ثبت میکند، در حالی که در نظر ترتولیان، فرشتگان از آسمان به اعمال انسان مینگرند… کلیسای کاتولیک به فرشتهی محافظی که نزد هر فرد انسانی گمارده شده باور دارد.
(ماسون، دنیز، ترجمهی تهامی، ۱۳۷۹/ج۱/۲۲۳)
در تلمود میخوانیم: دو فرشتهی موکّل، انسان را در بازگشت از کنیسه به خانه در عصر شنبه، همراهیکند. یکی خوب و آن دیگری خبیث است. (همان)
مشیّت الهی در کنار هر یک از ما، فرشتهای با طبیعت مجرّد قرار داده تا در زندگی یاور ما باشد. قاتل نوع ما، که در پی صدمه زدن به زندگی انسان است، با قرار دادن شیطانی بد و خبیث اقدامی مشابه، اما بر ضد انسان به کار میگیرد. و انسان خود را میان این دو همراه که نیّتهای مخالف دارند، مییابد. (همان)
۳-۲۳- شفاعتگری فرشتگان
بر اساس آنچه در قرآن آمده است، فرشتگان میتوانند نزد خداوند برای انسان شفاعت کنند. سورهی شوری، پس از بیان لین که فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح میگویند، میافزاید: «آنها برای کسانی که در زمین هستند، آمرزش میطلبند». (شوری، ۵)
با این وجود، «جز برای کسی که خدا رضایت دهد، شفاعت نمیکنند و خود از بیم او هراسانند».
(انبیاء، ۲۸)
کسانی که عرش خدا را حمل میکنند، و آنها که پیرامون آنند، به سپاس پروردگارشان تسبیح میگویند و به او ایمان دارند و برای کسای که گرویدهاند طلب آمرزش میکنند: « پروردگارا! رحمت و دانش تو بر هر چیز احاطه دارد؛ کسانی را که توبه کرده و راه تو رادنبال کردهاند، ببخش و آنها را از عذاب آتش نگاه دار». (احزاب، ۴۳؛ نجم، ۲۶)
سنت یهودی، ایدهی وجود شفاعت کنندگانی را که میان انسان و خدا قرار میگیرند را رد میکنند. با این حال، فرض شده که خداوند به خنّوخ فرمود: به نگاهبانان آسمان بگو… شما را سزد که شفیع انسانها باشید… فرشتگان … میطلبند… شفاعت میکنند… برای فرزندان انسان دعا میکنند.
(ماسون، دنیز، ترجمهی تهامی، ۱۳۷۹/ج۱/۲۲۴)
کلیسای کاتولیک، از کثرت قدّیسان هراس ندارد؛ قدّیسانی که مقبولیت خود را از آنها کسب میکند و مشتاقانه، فرشتگان را مسئول عرضهی دعاهایش به درگاه خداوند قرار میدهد؛ و این گونه به شفاعت فرشتگان نگاه میکند. رافائل فرشته، به طوبیاس میگوید: هنگامی که تو و سازا در نماز بودید این من بودم که درخواستهای شما را در مقابل جلال پروردگار عرضه داشتم وآنها را برخواندم، و همین گونه بود آن گاه که مردگان را در خاک میکردی(طوبیاس، ۱۲: ۱۲). که در این جا، فرشته شاهد اعمال طوبیاس است و آنها را ثبت میکند. همین نقش منسوب به فرشتگان، در مکاشفات یوحنّا نیز مشاهده میشود: فرشتهی دیگر آمد نزد مذبح بایستاد با مجمری طلاق و بخور بسیار بدو داده شد تا آن را به دعاهای جمیع مقدّسین بر مذبح طلا که پیش تخت است بدهد. و دود بخور از دست فرشتهبا دعاهای مقدّسین در حضور خدا بالا رفت. (مکاشفات، ۸: ۴-۳)
۳-۲۴- فرشتهی مرگ
فرشتهی مرگی که بر شما گمارده شده، جانتان را میستاند، آن گاه به سوی پروردگارتان ازگردانیده میشوید(سجده، ۱۱). فرشتهی مرگ یا ملک الموت فقط همین یک بار در قرآن آمده است و سنّت اسلامی او را عزرائیل مینامد.
مصدر توفّی، مشتق از وفی به وفای عهد و ادای دین ترجمه میشود و در معنی مجازی، هنگامی که از خداوند سخن میرود، به معنی دریافت کردن و اخذ نمودن به هنگام مرگ است، همان طور که وجه یک وام ر دریافت میکنیم. خداوند ارواح مردگان را میستاند یا جمع مینماید؛ و فرشتگان این وظیفه را به نام او به انجام میرسانند. (ماسون، دنیز، ترجمهی تهامی، ۱۳۷۹/ج۱/۲۲۵)
دانیال نبی مرگ آن دو را که به «سوزان» افترا زده بودند، اعلام میکند و به نخستین آنها میگوید: «فرشتهی خدا حکم تو را از او دریافت نموده و میآید تا تو را از میان خورد کند»… و به دیگری میگوید: «اینک فرشتهی خدا است که شمشیر به دست، در انتظار است تا تو را به دو نیم کند». (دانیال، ۱۳: ۵۵)
قرآن، فرشتگانی را که وظیفهی میراندن انسانها را بر عهده دارند، بااین عبارت وصف میکند: « کسانی که آنها را نزد خداوند احضار میکنند» یا «کسانی که آنها را گرد میآورند» و باز میگوید: خداوند نگهبانانی بر شما میفرستد تا هنگامی که یکی از شما را مرگ فرا رسد، فرشتگان ما جانش بستانند؛ در حالی که کوتاهی نمیکنند. آن گاه به سوی خداوند- مولای به حقشان- برگردانیده میشوند. آگاه باشید که داوری از آن او است و او سریعترین حساب رسان است.
(اعراف، ۳۷)
آیین عبادی لاتین در مورد مردگان، از فرشتگانی نام میبرد که ارواح گزیدگان را میگیرند تا به سوی بهشت برند. هنگام مرگ مؤمن، مأمورین اجرای مراسم میگویند: «بیایید قدّیسان خداوند؛ بشتابید فرشتگان پروردگار؛ روح او برگیرید و به خداوند متعال تسلیم نمایید». زمانی که تشییع کنندگان جنازه از کلیسا خارج میشوند، گروه کر میخواند: «که فرشتگان، تو را به بهشت برند؛ شهیدان تو را بپذیرند و تو را به شهر مقدّس اورشلیم برند؛ گروه هم سرایان فرشتگان از تو پذیرایی کنند تا از استراحت ابدی با لازاروس بهرهمند شوی».
(ماسون، دنیز، ترجمهی تهامی، ۱۳۷۹/ج۱/۲۲۶)
۳-۲۵- نقش فرشتگان در روز بازپسین و در جهان دیگر
این آیات قرآنی به پایان جهان اشاره دارند: آنگاه که زمین، سخت در هم کوبیده شود، پروردگارت و فرشتهها صف در صف آیند. (فجر، ۲۱-۲۲؛ بقره، ۲۱۰)
عرش پروردگارت را آن روز، هشت فرشته بر سر خود برمیدارند. (حاقّه، ۱۷)
روزی که روح و فرشتگان به صف ایستند و سخن نگوید مگر کسی که خدای رحمان به او رخصت دهد و سخن راست بگوید. (نبأ، ۳۹-۳۸)
چنان که مشخص است، فرشتگان همهی اعمال انسان را برای داوری آخرین ثبت میکنند. در آن روز، فرشتگان با اجازهی خداوند برای برخی مؤمنان وساطت میکنند؛ اما بای کافران شاهدانی که به ضررشان شهادت میدهند. پس از آن باید برگزیدگان را به بهشت هدایت کنند و محکومان به دوزخ رادر جهنم سرازیر سازند. فرشتگان، سعادتمندان را با این سخنان خوشامد میگویند: «این همان روز است که به شما وعده میداند» (انبیاء، ۱۰۳ و فصّلت، ۳۰). «درود بر شما باد به پاداش آن چه انجام میدادید به بهشت درآیید». (نحل، ۳۲ و احزاب، ۴۴۹)
وصیّت نامهی دوازده سراسقف نشان دهندهی باوری رایج در میان خاخامها است. در این وصیّت نامه میخوانیم: آخرین لحظات زندگی انسانها، عدالت یا بیدینی آنان را نشان میدهد؛ آن گاه که فرشتهی خداوند یا فرشتهی شیطان را ملاقات میکنند. زیرا روحی که این جهان ترک میگوید، اگر آشفته حال باشد، با روح شری شکنجه میشود که خود با شهوات و اعمال زشتش به او خدمت کردهبود، اما اگر انسان دذر آرامش خاطر است، فرشتهی دوستی را با شادی ملاقات میکند و این فرشته، او را به سوی زندگی سرمدی هدایت میکند.(ماسون، دنیز، ترجمه تهامی، ۱۳۷۹/ج۱/۲۲۷)