یک سازمان از بیرون و درون تحت فشار قرار دارد. از بیرون، لازم است نسبت به معضلاتی همچون رقابت فزاینده جهانی، تغییرات سریع، تقاضاهای جدید برای کیفیت خدمات و منابع محدود از خود عکس العمل مناسب نشان دهد و از درون نیز، کارکنان احساس می کنند متضرر و تحقیر شده و کارهای محوله بیش از توان آنهاست بطوریکه نسبت به سازمانی که از آنها درخواست های جدید می کند و مقررات سازمانی را تغییر می دهد، احساس نا امیدی می کنند و در عین حال، آنها خواستار درک، خلوص و رضایت بیشتری را از کار خودشان می خواهند.

25
بطور کلی، دلایل توانمندسازی کارکنان به دو دسته عوامل تقسیم می شود(رفیق احمد، 1998):

• • عواملی که باعث افزایش انگیزه و بهبود بهره وری کارکنان می گردد.

• • عواملی که موجبات بهبود کیفیت خدمات به مشتریان را فراهم می سازند.

در نتیجه توانمندسازی، نوع نگرش و نحوه رفتار کارکنان تغییر می یابد. تغییر در نگرش کارکنان منجر به افزاش رضایت شغلی، کاهش استرس و تقلیل ابهام می گردد. تحقیقات نشان داده است که قدرت تصمیم گیری، استقلال در کار و آزادی تصمیم گیری با افزایش رضایت شغلی و کاهش نقش استرس ارتباط دارد.
توانمندسازی دارای نتایج رفتار مهم نیز می باشد. به عنوان مثال توانمندسازی می تواند اعتماد به نفس کارکنان را افزایش دهد زیرا آزادی عمل در کار به آنها اجازه می دهد که بهترین شیوه را برای انجام کارها انتخاب کنند. همچنین توانمندسازی کارکنان را از قدرت انطباق بیشتری برخوردار می‌سازد و بالاخره توانمندسازی موجب می‌گردد که کارکنان به نیازهای مشتریان سریعتر پاسخ گفته و در ارجاع درخواست های مشتریان به مدیران صف وقت کمتری تلف شود.
2-4- ویژگی سازمان توانمند :
سازمان توانمند، ویژگی های زیر را دارد:

• • بر غنی شدن شغل می افزاید.

• • مهارتها و وظائف تشکیل دهنده شغل را توسعه می بخشد.

• • برای ابداع، نوآوری و خلاقیت، زمینه ای مساعد به وجود می آورد.

• • رضایت مشتری را تامین می کند.

در سازمانی که کارکنان توانمند شده اند، آنان:

• • برای ایفای نقش و تحقق اهداف سازمانی، احساس عدم توانایی نمی کنند.

26

• • کارهای بزرگ را بر کارهای روزمره، جرات را بر احتیاط و آزادی عمل را بر وابستگی ترجیح می دهند.

• • بدون ترس و واهمه نقطه نظرهای خود را آزادانه بیان می کنند.

• • بر احساس باور و عقیده درونی و از روی اشتیاق کار می کنند نه بر اساس فشاری که از بیرون وارد می شود.

• • به دلیل احساس توانایی و آزادی عمل رضایت درونی دارند که با پول و پاداش قابل تامین نمی‌باشد.

• • مسئولیت اقدامات خود را به عهده می گیرند و پاسخگوی عملکرد خود می باشند.

• • اختیارات و قدرت به کارکنان تفویض می شود.

• • کارکنان به عنوان بخش اصلی ارائه راه حل مشکات خود و سازمان مطرح می شوند.

2-5- فرایند توانمندسازی:
برای ایجاد فرایند توانمندسازی در سازمانهای دولتی، وجود زمینه های فردی و سازمانی ضرورت دارد. زمینه های سازمانی برای فرایند توانمند سازی عبارتند از فرهنگ سازمانی حمایتی و مشارکتی و طراحی یک تیم کاری. برای توانمندسازی باید تیم کاری طراحی گردد تا افراد دارای وظایف وسیعتر و مسئولیتت پذیری بیشتری باشند. زمینه های فردی مورد نیاز برای فرایند توانمندسازی، عبارتند از: مهارتهای شایستگی و لیاقت، مهارتهای فرآیندی ویژه، بهبود رفتارهای کمکی، مهارتهای ارتباطی، توانایی و ظرفیت فیزیولوژیکی برای درگیر شدن در فعالیتهای مشارکتی، انگیزه داشتن برای فعالیت های خودکار(مقیمی، 1380). نقش مدیران در فرایند توانمندسازی و توان افزایی زیر دستان پراهمیت است؛ چرا که مدیران از اختیاراتشان چشم پوشی کرده و آنها را برای موجه شدن با چالش های جدید، توانمند می‌کنند.(کولینز، 1995 ).
الگوی مدیریت فرایند توانمندسازی (شکل زیر) شش مرحله اساسی را مشخص می کند که باید آنها را در برنامه ریزی، اقدام و ارزیابی ابتکار عمل سازمان در جهت توسعه و تقویت توانمند سازی به کار برد. این مراحل یک فرایند حلقه بسته ایجاد می کنند که نهایتاً به بهبود مستمر منجر می شود. مراحل عبارتند از:
27
نمودار 2-1- الگوی مدیریت فرایند توانمندسازی( کینلا،43، 1383)
اهداف توانمندسازی
دستاوردها
معنی توانمندسازی
آموزش
تعیین اهداف و راهبردها
تعریف و ابلاغ
بهبود مستمر
ارزیابی و اصلاح
تطبیق ساختار سازمان
تطبیق نظام های سازمان
راهبردهای توانمندسازی
کنترل هایی برای توانمندسازی
نقش ها و وظایف
2-5-1- مرحله اول: تعریف و ابلاغ
در این مرحله مفهوم توانمندسازی باید به درون سازمان وارد شود. انتقال، مانند هر چیز با فرایند توانمندسازی، باید با درگیر ساختن کامل اعضای سازمان، مشتریان و عرضه کنندگان انجام پذیرد. برای انتقال می‌توان راه های زیر را استفاده کرد :

• استفاده از نشریات رسمی، مانند بیانیه های خط مشی، خبرنامه های مدیریت و …

ارتباط در سال‌های اخیر یعنی پس از سال‌های ۱۹۵۰ در غرب مورد توجه وافر علما و دست اندرکاران رشته‌های مختلف علمی از روان شناسی عمومی، روان شناسی اجتماعی و جامعه شناسی گرفته تا دانشمندان مدیریت و علوم کامپیوتر قرار گرفته است و هر یک از پیشتازان این رشته‌ها برای خود، دیدگاه‌هایی متفاوت از دیگران دارند که آنان را بر آن می‌دارد که به گونه‌ای متفاوت به ارتباطات بنگرند. در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم پیش کسوتان علم ارتباطات خود را به گونه‌ای نظام یافته، مطرح کردند (فرهنگی، ۱۳۸۲).

چنان‌‎چه موتلی^[۲۶۹] (۱۹۹۰) می گوید ارتباط: ۱) به معنای انتقال اطلاعات است، ۲) دارای فرایندهایی است که در سیستم های ارتباطی صورت می‌گیرد، ۳) فرستنده و گیرنده پیام، هر دو در سیستم ارتباطی مشارکت فعال دارند و ۴) کیفیت ارتباطات با هم فرق می‌کند. نویسندگان تأکید دارند که ارتباط و برقراری روابط برای علم بسیار مهم تلقی می‌شود. گاروی^[۲۷۰] (۱۹۷۹) می‌گوید: “ارتباطات جوهر و ذات علم محسوب می‌شود". آبلسون^[۲۷۱] (۱۹۸۰)، ویراستار مجله علوم می‌گوید: ” بدون ارتباطات، هیچ علمی وجود نخواهد داشت” (لاسی و باش^[۲۷۲]، ۱۹۸۳). از نظر هایمز^[۲۷۳] (۱۹۷۲)، مهارت و صلاحیت ارتباطی یادگیرنده را قادر به انتقال و تفسیر پیام و بحث درمورد معنای آن می‌سازد (برون^[۲۷۴]، ۲۰۰۰). کانال و سوآین^[۲۷۵](۱۹۸۰)، مفهوم صلاحیت ارتباطی را توسعه داده و برای صلاحیت ارتباطی چهار بعد شناسایی کرده‌اند: صلاحیت دستوری (دانش راجع به آن‌چه به لحاظ دستوری و قواعدی درست است)، صلاحیت زبان اجتماعی (دانش راجع به آن‌چه به لحاظ اجتماعی در زبان پذیرفتنی است)، صلاحیت سخنرانی (دانش راجع به روابط بین جمله‌ها) و صلاحیت راهبردی (دانش راجع به راهبردهای ارتباطی کلامی و غیر‌کلامی). به عبارتی می‌توان گفت صلاحیت ارتباطی شامل استفاده از سیستم زبانی و نیز جنبه‌های کاربردی ارتباط می‌باشد (ساویگنون^[۲۷۶]، ۱۹۸۳).
تحقیقات مربوط به روش‌های نوشتاری، نشان داده‌اند که در زمینه آموزش نوشتاری دو رویکرد وجود دارد: رویکرد مبتنی بر محصول و رویکرد مبتنی بر فرایند. هر کدام از این دو رویکرد در دوره ای خاص مطرح بودند. رویکرد مبتنی بر محصول به این دلیل مورد توجه بود که بر املاء، قواعد و یک محصول پایانی خوب تأکید می‌کرد. این رویکرد شامل مواردی مانند آموزش نحوه ترویج و توسعه عقاید و نظرات و انتقال آن ها از طریق نوشتن نمی شد. این جاست که رویکرد مبتنی بر فرایند، مناسب است. در رویکرد فرایندی، آموزش شامل نوشتن مستقل، طرح نویسی، تجدید نظر و اصلاح می باشد (لین^[۲۷۷]، ۱۹۷۶؛ یونتز^[۲۷۸]، ۱۹۸۷؛ بومن و برانچا^[۲۷۹]، ۱۹۸۷؛ برنینگر و هوپر^[۲۸۰]، ۱۹۹۳).
اگرچه هر رویکرد دارای مزایایی است اما تحقیقات نشان داده‌اند که روش فرایندی به نتایج بهتری منتج می‌شود، زیرا این رویکرد آموزش نمی‌دهد که سند نهایی باید به چه شکل باشد، بلکه نحوه ساختاربندی نوشته که راهنمایی‌های مؤثرتری فراهم می کند را آموزش می‌دهد (استالارد^[۲۸۱]، ۱۹۷۶؛ رون^[۲۸۲]، ۱۹۸۷؛ استاورز و بارکر^[۲۸۳]، ۲۰۰۳). با وجود مزایای رویکرد مبتنی بر محصول، این رویکرد همچنان ایستادگی کرده و باقی می‌ماند زیرا محققان نشان داده‌اند که ما اغلب با تجزیه و تحلیل محصولات نهایی یاد می‌گیریم که نوشته خوب چیست (هارت^[۲۸۴]، ۱۹۷۹؛ هریس^[۲۸۵]، ۱۹۸۳؛ بوگرت^[۲۸۶]، ۱۹۸۹).
چنان‌چه گفته شد، از زمانی که ارتباطات به طور وسیع مورد توجه محققان قرار گرفته است، افراد بسیاری به ارائه تعاریف متعدد از ارتباطات و صلاحیت ارتباطی پرداخته‌اند. بعضی از تحقیقات نیز بر روی روش‌های نوشتاری و مقایسه آن‌ها متمرکز شده‌اند. علاوه بر این‌ها، تحقیقاتی نیز وجود دارند که آموزش نوشتاری و مهارت نوشتاری دانشجویان مهندسی را مورد مطالعه و بررسی قرار داده‌اند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود.
۲-۲-۳-۵-۱- آموزش نوشتاری ناکارآمد
تحقیقات صورت گرفته در زمینه آموزش نوشتن به دانشجویان مهندسی نشان می‌دهد که بر توانایی انتقال افکار و عقاید از طریق نوشتن، تأکید بسیار کمی می‌شود (وینسور^[۲۸۷]، ۱۹۸۹؛ ریو^[۲۸۸]، ۲۰۰۴). چیزی که در مطالعات صورت گرفته از جمله مطالعه برادی^[۲۸۹] (۲۰۰۷) نشان داده شده است این است که آن‌چه در رابطه با راهبردها، تکنیک‌ها و شیوه‌های نگارشی آموزش داده می‌شود، آینده در موقعیت‌های نوشتاری محیط کار یادآوری شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد. چنان‌چه در دانشکده، آموزش‌های نگارشی مؤثری تدارک دیده شده باشد، احتمالاً منجر به بهبود معنادار در نحوه قالب‌بندی و تنظیم پیام‌ها با بهره گرفتن از شیوه‌های ارتباطی مختلف می‌باشد.
مطالعاتی مانند مطالعه دالی^[۲۹۰] (۱۹۷۷) نیز نشان می‌دهد که مهندسان ممکن است نویسندگان ضعیفی باشند زیرا برای آن‌ها آموزش نوشتاری کافی فراهم نشده است. شاید هم علت این است که آنها از نوشتن لذت نمی‌برند، از اینرو رشته مهندسی را انتخاب می‌کنند زیرا این شغل به مهارت نوشتن نیاز چندانی ندارد.
به طور کلی و با بهره گرفتن از نتایج این تحقیقات می‌توان گفت، چنان‌چه در دوران تحصیل، شرایطی فراهم شود که دانشجویان از آموزش در زمینه نوشتن برخوردار گردند، در آینده و در موقعیت‌های ارتباطی مختلف کار و زندگی نیز بهتر عمل می‌کنند.
۲-۲-۳-۶- مهارت سواد کمی و محاسباتی
اگرچه رشته ریاضیات چه به عنوان سیستمی منطقی از قضایا، فرضیات و قیاس‌ها و چه به عنوان ابزاری برای تجزیه و تحلیل تجربی جهان طبیعی، سابقه تاریخی بسیار طولانی دارد، اما این انتظارکه شهروندان معمولی به لحاظ کمی باسواد باشند، پدیده‌ای است که به اواخر قرن بیستم باز می‌گردد. اهمیت روش‌های کمی در زندگی افراد معمولی به تدریج در دوران میانه یعنی زمانی که هنرمندان و بازرگانان به ارزش ابزارهای استاندارد اندازه‌گیری طول، زمان و پول در هنرها و صنایع خود پی بردند، آشکار شد (کراسبی^[۲۹۱]، ۱۹۹۷). در آمریکای مستعمراتی، رهبرانی مانند فرانکلین و جفرسون، سواد کمی را ارتقا دادند تا تجربه جدید دموکراسی معروف را مورد تقویت و حمایت قرار دهند (کوهن^[۲۹۲]، ۱۹۸۲).
تنها در اواخر قرن بیستم بود که روش‌های کمی به موقعیت و جایگاه امروزی خود دست یافتند که همان شکل غالب مدارک مورد قبول در اکثر حیطه‌های زندگی عمومی است (برن استین^[۲۹۳]، ۱۹۹۶؛ پورتر^[۲۹۴]، ۱۹۹۵؛ وایز^[۲۹۵]، ۱۹۹۵). برخلاف مبدأ و سرچشمه علم نجوم، مبحث معانی رمزی اعداد و آخرت شناسی، اعداد به واسطه تلاشی که به منظور کنترل بر طبیعت، خطرات و خود زندگی می‌کنیم، به ابزارهایی مهم و اساسی تبدیل شدند. هر چقدر که فاصله بین نیازهای کمی شهروندان و صلاحیت کمی افراد بیشتر می‌شد، انتشار مطالبی در مورد “اضطراب از ریاضی^[۲۹۶]” و ” هراس از ریاضی^[۲۹۷]“، آگاهی عمومی را در رابطه با نتایج و پیامدهای بی‌سوادی کمی افزایش داد (باکستون^[۲۹۸]، ۱۹۹۱؛ تابیاس^[۲۹۹]، ۱۹۸۷، ۱۹۹۳؛ پالوس^[۳۰۰]، ۱۹۸۸، ۱۹۹۶).
در همان زمان، آثاری مانند کتاب فوق العاده اِدوارد تافت^[۳۰۱] در مورد نمایش بصری اطلاعات کمی، نشان دهنده قدرت بی نظیر اطلاعات کمی در زمینه ارتباطات و ترغیب آن بود (تافت، ۱۹۸۳، ۱۹۹۰، ۱۹۹۷). نتایج این امر را چه خوب و چه بد، روزانه در عملکرد وسیع روزنامه‌هایی که از جداول و نمودارها به عنوان وسایلی برای ارائه اطلاعات کمی استفاده می‌کنند، مشاهده می‌کنیم. در سال ۱۹۸۹، انجمن ملی معلمان ریاضی^[۳۰۲]، با انتشار استانداردهایی برای ریاضیات مدارس که تمام دانش آموزان را به یادگیری ریاضیات غنی و چالش برانگیز فرامی خواند، به نیازهای متغیر ریاضیاتی جامعه پاسخ داد. به دنبال آن، سایر استانداردها نیز به بیان نقش روش های کمی در آموزش و پرورش (به عنوان مثال: علوم تجربی، تاریخ، جغرافیا، مطالعت اجتماعی) و مشاغل ( به عنوان مثال: الکترونیک، مراقبت های بهداشتی) پرداختند. در آپریل سال ۲۰۰۰، انجمن ملی معلمان ریاضی، یک نمونه جدید و به روز از استانداردهای خود را برای ریاضیات مدارس منتشر کرد (انجمن ملی معلمان ریاضی، ۲۰۰۰).
این استانداردها و تفاسیر آن‌ها در زمینه چارچوب ها، کتاب‌های درسی، محتوای درسی و ارزیابی‌ها، مذاکرات عمومی قابل ملاحظه‌ای در رابطه با اهداف آموزش و پرورش و ارتباط ریاضیات با این اهداف را شکل داد. با تشخیص اهمیت فزاینده سواد کمی در زندگی ملت‌ها، نمایندگان حکومتی که بر سواد نظارت می‌کردند، آن‌چه را که یک مفهوم مجرد در بر‌می‌گرفت را به سه مؤلفه تقسیم نمودند: نثر، سند و سواد کمی (کایرش و جانگبلات^[۳۰۳]، ۱۹۸۶؛ مرکز ملی آمارهای آموزش و پرورش^[۳۰۴]، ۱۹۹۳؛ سازمان توسعه و همکاری اقتصادی^[۳۰۵]، ۱۹۹۵، ۱۹۹۸). آگاهی‌ها باعث شد تا بسیاری از دانشکده‌های آزادی‌خواه هنر، روش‌های کمی را وارد دروس رشته‌های هنر و علوم انسانی کنند (وایت^[۳۰۶]، ۱۹۸۱). در همان زمان، اقتصاددانان نیاز به"سه مهارت پایه” مرسوم برای استخدام (خواندن، نوشتن و محاسبه کردن) را توسعه دادند، به طوری که پنج صلاحیت دیگر یعنی منابع، روابط بین فردی، اطلاعات، سیستم ها و فن آوری را نیز در بر می‌گرفت (کمیسیون دبیران برای دست‌یابی به مهارت‌های ضروری^[۳۰۷]، ۱۹۹۱).
اکثر انتشارات اخیر نقش سواد کمی در رابطه با اقتصاد متغیر (مارنان و لوی^[۳۰۸]، ۱۹۹۶)، انتظارات فارغ التحصیلان(سانز^[۳۰۹]، ۱۹۹۶)، دیدگاه های متخصصین رشته‌های مختلف (استین^[۳۱۰]، ۱۹۹۷) و تقاضاهای محیط کاری (فورمن و استین^[۳۱۱]، ۱۹۹۹) را مورد بررسی قرار داده‌اند. از طریق این انتشارات می توان به رد پای سواد کمی پی برد، اما وضوح و روشنی معنای آن مشخص نمی شود. این منابع بیشتر از اینکه نشان دهنده توافقات مربوط به سواد کمی باشند، ابهامات و اغتشاشات مربوط به ماهیت سواد کمی به ویژه در زمینه ارتباط آن با ریاضیات را نشان می دهد. این منابع شامل دو بخش تاریخی ریاضیات به عنوان مؤلفه تحصیلی و سواد کمی به عنوان مؤلفه ای بازرگانی و تجاری، هستند و توجه زیادی به نقش سواد کمی و محاسباتی در آگاه کردن شهروندان و تقویت حکومت دموکراسی دارند. آنچه می آموزیم این است که اگر چه تقریباً همه معتقدند که سواد کمی مسأله ای مهم است اما در رابطه با اینکه سواد کمی چیست، توافق کمی وجود دارد (گروه طراحی سواد کمی^[۳۱۲]، ۲۰۰۸).
در مطالعه ملی سواد بزرگسالان (۱۹۹۳)، دو مقاله نوشته شد که سواد کمی را چنین تعریف کردند: “دانش و مهارت‌های لازم به منظور به کارگیری عملکردهای محاسباتی با بهره گرفتن از اعداد موجود در مکتوبات” (به عنوان مثال: متعادل کردن دفترچه چک، تکمیل یک فرم) (مرکز ملی آمارهای آموزشی^[۳۱۳]، ۱۹۹۳). برنامه ارزیابی بین المللی دانش آموزان^[۳۱۴] (۲۰۰۰)، نیز تعریفی مشابه ارائه داده است اما آنرا سواد ریاضی نامیده است: “توانایی فرد برای تعیین و درک نقشی که ریاضیات در جهان ایفا می‌کند، انجام قضاوت‌ها و داوری‌های ریاضیاتی و مشارکت در ریاضیات به شیوه‌ای که نیازهای زندگی جاری و آینده افراد را به عنوان یک شهروند سازنده، مهم و متفکر ارضا می‌کند".
مرکز ملی آمارهای آموزش و پرورش، دانش و مهارت‌های مرتبط مورد نیاز برای تعیین و استفاده از اطلاعات (به عنوان مثال فرم‌های پرداخت حقوق، برنامه‌های انتقالی، نقشه‌ها، جداول و نمودارها) را به عنوان سواد مدرکی توصیف می‌کند. در مقابل، مطالعه بین المللی مهارت‌های زندگی^[۳۱۵] (۲۰۰۰)، سواد کمی را به صورتی کامل‌تر توصیف می کند و آن‌ را به عنوان مجموعه‌ای از مهارت‌ها، دانش‌ها، باورها، حالات، عادات ذهنی، صلاحیت‌های ارتباطی و مهارت‌های حل مسأله که افراد به منظور مشارکت مؤثر در موقعیت‌های کمی زندگی و کار به آن نیاز دارند، تعریف می‌کند.
از بیانات فوق چنین برداشت می‌کنیم که از اواخر قرن بیستم، سواد کمی و باسواد بودن کمی شهروندان مورد توجه قرار گرفت. در اثر گذشت زمان و آشکار شدن اهمیت بیشتر سواد کمی، مطالبی در این رابطه منتشر و استانداردهایی برای مدارس و ریاضیات تدوین گردید و تعاریف متعددی نیز در مورد سواد کمی و ریاضیاتی ارائه شد که با توجه به مجموع آن‌ها می‌توان گفت سواد کمی و محاسباتی به این معناست که فرد از دانش، اطلاعات و مبانی اولیه و اساسی مربوط به ریاضیات و علوم کمی برخوردار باشد به طوری که بتواند آن‌ها را کاربردی نموده و در زندگی واقعی و مسائل مختلف کمی از آن‌ها استفاده نماید. در صورتی که سواد کمی با مهارت دیگری به نام سواد اطلاعاتی که در ادامه شرح داده خواهد شد، همراه گردد، فرد را قادر می‌سازد تا در عصر کنونی و در مواجهه با انواع مسائل، به نحو مؤثر و کارآمد، تصمیم گیری و اقدام نماید.
۲-۲-۳-۷- مهارت سواد اطلاعاتی
مبدأ پیدایش و شکل‌گیری سواد اطلاعاتی به صدها سال پیش بر می‌گردد. عده‌ای می‌گویند این مفهوم اولین بار در واحدهای آموزش کتابخانه‌ای در قرن نوزدهم مطرح شد (گرسین و کاپلوویتز^[۳۱۶]، ۲۰۰۱)، در حالی که عده‌ای دیگر می‌گویند شروع این مفهوم به قرن بیستم باز می‌گردد (ایوانز^[۳۱۷]، ۱۹۱۴). در سال ۱۹۵۶، پاتریکا نَپ^[۳۱۸] اظهار داشت که آموزش کتابخانه‌ای باید مؤلفه اصلی و مرکزی تجارب یک دانشجو باشد، او گفت صلاحیت و توانایی در استفاده از کتابخانه، مانند توانایی خواندن، مهارتی نیست که تنها یک بار و برای تمام سطوح و در هر درسی آموخته شود، بلکه برای استفاده از منابع کتابخانه‌ای، لازم است مجموعه پیچیده‌ای از دانش‌ها، مهارت‌ها و نگرش‌ها در طول زمان و از طریق تجارب مختلف و تکراری، توسعه یابد (نَپ، ۱۹۵۶).
در طول چند دهه گذشته، کتابداران عضو هیأت علمی، در برنامه‌های سواد اطلاعاتی نقش مهمی ایفا می‌کردند. در دهه ۱۹۷۰، چنین همکاری‌هایی شامل مشارکت در توسعه صلاحیت در زمینه استفاده از کتابخانه برای جستجوی اهداف (فاربر^[۳۱۹]، ۱۹۷۴)؛ مشارکت در زمینه وارد کردن آموزش کتابخانه‌ای در دروس اصلی (دیتمار^[۳۲۰]، ۱۹۷۷)؛ و مشارکت در تدوین و توسعه گروه جمعی یک ساله دروس اصلی برای دانشجویان سال اول دربرگیرنده یک واحد درسی به نام جستجوی کتابخانه‌ای بود تا به درک و فهم بیشتر دانشجویان در زمینه سواد اطلاعاتی کمک کند (راکمن^[۳۲۱]، ۱۹۷۸). همچنین می‌توانیم به سال ۱۹۸۹ به عنوان سالی بنگریم که در آن کمیته ریاست جمهوری انجمن کتابخانه‌ای آمریکا^[۳۲۲] در زمینه سواد اطلاعاتی توسط پاتریکیاسن بریویک^[۳۲۳] شکل گرفت و این امر نقطه دگرگونی در پیدایش و توسعه سواد اطلاعاتی محسوب می‌شود، چرا که در این زمان منابع اطلاعاتی آنلاین در بیشتر دانشکده‌ها و دانشگاه‌ها رایج و مرسوم شد (کمیته ریاست جمهوری انجمن کتابخانه‌ای آمریکا در زمینه سواد اطلاعاتی، ۱۹۸۹).
این کمیته گزارشی منتشر کرد که در آن سواد اطلاعاتی را چنین تعریف کرده بود: “مهارت بقا در عصر اطلاعات” و می‌گوید “کسانی از سواد اطلاعاتی برخوردارند که یاد گرفته‌اند چگونه یاد بگیرند. آن‌ها برای یادگیری مادام العمر آماده شده‌اند، زیرا همیشه می‌توانند اطلاعات مورد نیاز برای هر کار یا تصمیم را بیابند". علاوه بر این، در این گزارش اظهار شده بود: “افرادی که از سواد اطلاعاتی برخوردارند و می‌دانند که چگونه دانش را کسب و از آن استفاده کنند، ارزشمندترین منابع موجود در آمریکا هستند” (کمیته ریاست جمهوری انجمن کتابخانه‌ای آمریکا در زمینه سواد اطلاعاتی، ۱۹۸۹).
در سال بعد یعنی سال ۱۹۹۰، بریویک، انجمن ملی سواد اطلاعاتی^[۳۲۴] را تأسیس نمود. این انجمن حاصل اتحاد بیش از نود سازمان تجاری، آموزشی، فن‌آوری و رسانه‌ای بود و قصد داشت آگاهی از سواد اطلاعاتی را افزایش دهد و دانش‌آموزان مقطع پیش دبستانی تا پایه دوازدهم، دانشجویان، کارمندان اداری، انجمن‌های کاری و تجاری و مؤسسات بین المللی را در پیشرفت‌های سواد اطلاعاتی سهیم سازد. این انجمن هر سال چند بار در واشنگتن، ایالات متحده آمریکا، تشکیل می‌شد و فعالیت‌هایی را دنبال می‌کرد که به دنبال بررسی نقش اطلاعات در جامعه بود. این انجمن بر پروژه‌های سواد اطلاعاتی که در خود ایالات متحده آمریکا یا خارج از آن، صورت می‌گرفت، نظارت می‌کرد و آن‌ها را مورد حمایت قرار می‌داد. علاوه بر این، در برنامه‌های آموزش معلمان نیز کار می‌کرد تا مطمئن شود که معلمان مجهز به اطلاعات جدید هستند و می‌توانند این اطلاعات را در تدریس خود به کار بگیرند. تمام این فعالیت‌ها صورت گرفت تا افراد را به توانایی‌های مورد نیاز برای اقدام موفقیت آمیز در عصر اطلاعات مجهز کند (انجمن ملی سواد اطلاعاتی، ۲۰۰۲).
چند سال بعد، در سال ۱۹۹۵، دانشگاه ایالتی کالیفرنیا^[۳۲۵]، بزرگ‌ترین نظام آموزش عالی در آمریکای شمالی، با بیست و سه دانشکده، بیش از چهارصد هزار دانشجو، و چهل و چهار هزار استاد عضو هیأت علمی و کارکنان، به رهبری سوزان کارزون^[۳۲۶] از دانشگاه ایالتی کالیفرنیا، برنامه صلاحیت اطلاعاتی^[۳۲۷] خود را به وجود آورد. این برنامه، شکل گرفت تا به اساتید و دانشجویان کمک کند به‌گونه ای متفاوت در رابطه با اینکه اطلاعات چگونه تعیین، مدیریت، ارزیابی و استفاده می‌شوند، به تفکر بپردازند. این تلاش‌ها، به توسعه حضور سواد اطلاعاتی در تمام بیست و سه دانشکده دانشگاه ایالتی کالیفرنیا، و نیز توسعه تدریس مجموعه دروس و تدریس تعاملی مبتنی بر شبکه اینترنتی در زمینه سواد اطلاعاتی منجر شد (راکمن، ۲۰۰۴).
اعضای هیأت علمی در طول تابستان کارگاه‌هایی را تشکیل می‌دادند تا به اساتید کمک کنند نگاهی دوباره به وظایف و ارائه برنامه درسی خود داشته باشند. علاوه بر این، این انجمن تلاش‌های صورت گرفته در دبیرستان‌ها و دانشکده‌ها را در جهت کمک به دانش‌آموزان و دانشجویان به منظور ورود به به دانشگاه و موفقیت تحصیلی در دروس، تقویت شرایط فارغ التحصیلی صلاحیت اطلاعاتی آنلاین یک دانشکده، ایجاد و تدوین دروس مختلف سواد اطلاعاتی در سطوح کارشناسی و کارشناسی ارشد، وارد کردن اصول صلاحیت اطلاعاتی در پیامدهای یادگیری رشته‌های تحصیلی، و ارزیابی مهارت‌ها و توانایی‌های صلاحیت اطلاعاتی را تسهیل می‌کرد (راکمن، ۲۰۰۴).
در سال ۲۰۰۰، انجمن کتابخانه‌های تحقیقاتی و دانشکده^[۳۲۸]، سندی راهنما تحت عنوان استانداردهای صلاحیت سواد اطلاعاتی برای آموزش عالی^[۳۲۹] منتشر کرد که شامل شاخص‌های عملکرد و پیامدهای یادگیری بود و می توانست به منظور ارزیابی پیشرفت دانش‌آموزان و دانشجویان مورد استفاده قرار بگیرد (انجمن کتابخانه‌های تحقیقاتی و دانشکده، ۲۰۰۰). این سند، در میان ملل و بر دانشکده‌ها و دانشگاه‌ها تأثیر بسزایی داشت و به زبان‌های اسپانیایی و یونانی نیز ترجمه شد. یک سال بعد از انتشار این سند، انجمن آمریکایی آموزش عالی^[۳۳۰] آن را تأیید نمود (راکمن، ۲۰۰۴).
سواد اطلاعاتی مفهومی نیست که تنها به ایالات متحده آمریکا محدود باشد. فدراسیون انجمن‌ها و مؤسسات کتابخانه‌ای^[۳۳۱]، بخشی سازمانی دارند که به سواد اطلاعاتی اختصاص یافته است و کتابدارانی از سرتاسر جهان را گرد هم می‌آورد. مسأله مهم، علاقه شدید مربیان کشورهای کانادا، استرالیا، نیوزلند، ایالات متحده، اروپا، اسکاندیناوی، آمریکای لاتین، مکزیک، آسیا و آفریقا می‌باشد (رادر^[۳۳۲]، ۱۹۹۶؛ براس، کندی و کلاس^[۳۳۳]، ۲۰۰۰). در سال ۲۰۰۲، اولین کنفرانس بین المللی در زمینه سواد اطلاعاتی و فن آوری برگزار شد، بعد از آن پیدایش سواد اطلاعاتی در مؤسسات آموزش عالی سرتاسر جهان رایج شد ( دانشگاه گلاسگو^[۳۳۴]، ۲۰۰۲).
بنابراین به طور خلاصه می‌توان گفت، مبدأ و شروع مهارت سواد اطلاعاتی به صدها سال پیش بازمی‌گردد. در اثر گذشت زمان این مهارت از اهمیت بیشتری نسبت به قبل برخوردار گردید، به طوری که در دانشگاه‌ها درسی به نام جستجوی کتابخانه‌ای به منظور تقویت دانشجویان در این مهارت ارائه شد و منابع اطلاعاتی آنلاین در اختیار دانشکده‌ها و دانشگاه‌ها قرار گرفت. با توجه به تعاریف متعددی که در مورد این مهارت ارائه شده است، با برخورداری از این مهارت فرد می‌تواند در هر زمان، در هر موقعیت و در مواجهه با هر مسأله‌ای تشخیص دهد که به چه اطلاعاتی نیاز دارد، آن اطلاعات را جمع‌ آوری نموده و سپس به نحو مؤثر مورد ارزیابی و استفاده قرار دهد. برخورداری از این مهارت به افراد کمک می‌کند در هر کار و در رویارویی با هر موضوع و هر نوع تصمیم‌گیری، بتوانند اطلاعات کامل و جامعی در رابطه با آن جمع آوری نمایند و به بهترین نتایج دست یابند.چنان‌چه افراد بتوانند خود را در زمینه سواد اطلاعاتی ارتقا دهند، در حیطه کارهای تیمی و گروهی نیز بهتر عمل می‌کنند و میزان موفقیت آن‌ها در این مهارت نیز بیشتر می‌شود.
۲-۲-۳-۸- مهارت کار تیمی
تیم مجموعه‌ای از افراد با مهارت‌ها و توانایی‌های مختلف و مکمل است که نسبت به یک هدف مشترک و دستیابی به آن تعهد دارند. ویژگی‌های مشترک تیم شامل مواردی مثل ۱) نام تیم، اعضا و نقش‌ها، ۲) بیانیه رسالت، ۳) نتایج مورد انتظار (اهداف)، ۴) اهداف تاکتیکی خاص، ۵) قوانین اساسی/ اصول راهنمای اعضا و ۶) انتظارات مشترک می‌باشد (کاتزنباچ و اسمیت^[۳۳۵]، ۱۹۹۳). کار تیمی نیز به عنوان فرایندی مشارکتی توصیف می‌شود که به افراد اجازه می‌دهد تا با کارکردن با یکدیگر، به نتایجی فوق‌العاده دست یابند (اسکارناتی، ۲۰۰۱). به طور کلی، موفقیت کارتیمی به افراد تیم بستگی دارد تا با کارکردن در یک محیط مشارکتی و از طریق دانش و مهارت‌های مشترک به اهداف تیم دست یابند.
تحقیقات موجود در این زمینه تأکید دارند که یکی از عناصر اصلی تیم، تمرکز آن بر یک هدف مشترک می‌باشد (پارکر^[۳۳۶]، ۱۹۹۰؛ هریس و هریس^[۳۳۷]، ۱۹۹۶؛ فیشر، هانتز و ماکروشن^[۳۳۸]، ۱۹۹۷؛ جانسون و جانسون^[۳۳۹]، ۱۹۹۵، ۱۹۹۹). کار تیمی موفق، به هم‌افزایی شکل گرفته در بین اعضای تیم بستگی دارد که در محیطی که همه افراد به شرکت در فعالیت‌ها به منظور ارتقا و پرورش یک محیط تیمی مؤثر تمایل دارند، ایجاد شده است (لوکا و تاریکون^[۳۴۰]، ۲۰۰۱).
کار تیمی در مهندسی نیز بسیار رایج است. اگرچه در مهندسی صلاحیت فنی لازم است، اما کافی نیست. رهبران تجاری نیز اهمیت کار تیمی را متذکر شده‌اند. به عنوان مثال، سرپرست اجرایی شرکت جنرال الکتریک، جان اف. ولچ^[۳۴۱](۱۹۹۳) چنین گفته است: “چنان چه شما قادر به انجام کار به عنوان یکی از اعضای تیم نباشید، مهم نیست که شما چقدر ارزشمندید، مهم این است که شما به جنرال الکتریک تعلق ندارید"(اسمیت^[۳۴۲]، ۲۰۰۱).
با توجه به مطالب فوق می‌توان گفت، کار تیمی از جمله مهارت‌های فکری و عملی مهمی است که باعث می‌شود افراد از طریق مشارکت، همفکری و همکاری در راستای اهداف مشترک به نتایجی مؤثر و کارآمد دست یابند. این مهارت‌ در همه حوزه‌ها و رشته‌ها به ویژه در مهندسی از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است و زمینه را برای موفقیت بیشتر پروژه‌ها و فعالیت‌های گروهی فراهم می‌آورد. البته لازم به ذکر است که با تقویت مهارت کار تیمی افراد، می‌توان مهارت حل مسأله آن‌ها را نیز هرچه بیشتر و بهتر پرورش داد. زیرا کارهای گروهی و مشارکتی در مقایسه با کارهای انفرادی، به توسعه مهارت حل مسأله به عنوان یکی از مهارت‌های فکری و عملی، کمک بیشتری می‌کند.
۲-۲-۳-۹- مهارت حل مسأله
در قرن بیستم، مربیان توجه خود را به این مسأله معطوف کردند که تلاش کنند مهارت‌های حل مسأله را تعریف و آن را آموزش دهند. در اوایل دهه ۱۹۰۰، حل مسأله به عنوان مجموعه‌ای مکانیکی، نظام‌مند و اغلب انتزاعی مانند آن‌چه که در حل معما یا مسائل ریاضی به کار می‌رود، نگریسته می‌شد. این‌گونه مسائل، اغلب دارای پاسخ‌های صحیح و درستی هستند که مبتنی بر راه‌حلهای منطقی است. تحت تأثیر نظریات یادگیری شناختی، معنای حل مسأله به ارائه یک فعالیت پیچیده ذهنی که دربرگیرنده انواع متعدد اقدامات و مهارت‌های شناختی می‌باشد، تغییر یافت. حل مسأله شامل انواع مهارت‌های سطح برتر تفکر مانند"تجسم فکری، تداعی، انتزاع، ادراک، دستکاری، استدلال، تجزیه و تحلیل، ترکیب و تعمیم می‌باشد که همه آن‌ها نیازمند مدیریت و هماهنگی هستند” (گاروفالو و لستر^[۳۴۳]، ۱۹۸۵). در طول زمان و در دهه‌ های مختلف، نظریه‌ها و مدل‌های مختلفی در رابطه با حل مسأله مطرح شده است که به آن‌ها اشاره می‌شود:
۲-۲-۳-۹-۱- نظریه‌های عمومی حل مسأله در دهه ۱۹۶۰
در طول دهه‌ های ۶۰ و ۷۰، محققان به منظور توضیح فرایندهای حل مسأله، مدل‌های عمومی حل مسأله را طراحی و تدوین نمودند (نیول و سایمون^[۳۴۴]، ۱۹۷۲؛ پولیا^[۳۴۵]، ۱۹۵۷؛ برنسفورد و استین^[۳۴۶]، ۱۹۸۴). فرض این بود که با یادگیری مهارت‌های حل مسأله انتزاعی، فرد می‌تواند این مهارت‌ها را به هر موقعیتی انتقال دهد. یک نمونه از این مدل‌های عمومی حل مسأله، مدل IDEAL است که توسط برنسفورد و استین (۱۹۸۴) مطرح شد و شامل پنج مرحله زیر می‌باشد:
شناسایی و تعیین مسأله
توصیف مسأله با تفکر درمورد آن و جمع‌ آوری اطلاعات مرتبط
کشف راه حل‌ها از طریق بررسی راه حل‌ها، ایده پردازی آزاد^[۳۴۷] و بررسی دیدگاه‌های مختلف
کارکردن بر روی راه حل‌ها و راهبردها
بازگشتن و ارزیابی اثرات فعالیت خود
این مدل به بسیاری از مدل‌های عمومی حل مسأله که در آن زمان رایج بودند و هنوز هم در بسیاری از واحدهای درسی حل مسأله موجود در مجامع آموزشی و علمی مورد استفاده قرار می‌گیرند، شبیه می‌باشد. این واحدهای درسی، حل مسأله را به عنوان یک مهارت فکری “فارغ از محتوا” تدریس می‌کنند نه به عنوان مهارتی وابسته به سایر برنامه‌های درسی یا محیط کاری. در مدارس، چنین مدل‌هایی یکی از علل و سرچشمه‌های جنبش برنامه درسی “تحقیق” بودند که منجر به تدوین برنامه درسی “جدیدی” مانند “ریاضیات جدید” شدند (کرکلی^[۳۴۸]، ۲۰۰۳).
۲-۲-۳-۹-۲- مدل‌های جاری و معاصر حل مسأله
تحقیقات شناختی که در بیست سال اخیر صورت گرفته است، منجر به تدوین و ارائه مدل‌های مختلف حل مسأله شد. امروزه می‌دانیم که حل مسأله شامل مجموعه پیچیده‌ای از مؤلفه‌های شناختی، رفتاری و نگرشی است. در سال ۱۹۸۳، مایر حل مسأله را به عنوان فرایندی چند بعدی توصیف کرد که حلالان مسائل باید به ارتباط بین تجارب پیشین و مسأله موجود پی ببرند و سپس به اقدام بر روی راه حل بپردازند. مایر برای حل مسأله سه ویژگی ذکر می‌کند:
حل مسأله شناختی است اما از روی رفتار استنتاج می‌شود.
حل مسأله به رفتارهایی منتج می‌شود که منجر به ارائه راه حل می‌شوند.

۲-جهاد با مشرکان – کافران و اهل کتاب .
هر چند برخی از سطحی نگران و غرب باوران « در صدد بر آمدند که جواز جهاد ابتدایی را منکر شده و جهاد مشروع را منحصر به دفاع و قصاص قلمداد می کنند ….. و جمیع آیات قرآنی راجع به جهاد را بر جهاد دفاعی تطبیق کنند و همهی جنگ های مسلمانان در زمان پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله را جنگ های دفاعی قرار دهند اما : واقع این است که مشروعیت و جواز ابتدایی از ضروریات فقه اسلام است این که در قرآن کریم آیه ای دال بر جواز یا وجوب جهاد ابتدایی هست یا نیست و نیز این که آیا در زمان حیات رسول اکرم (ص) جهاد ابتدایی رخ داده است یا نه به هیچ یک از اصل مشروعیت این قسم جهاد ضربه ای وارد نمی آورد .^[۲۳]
از دیدگاه اسلام جنگ بالذات نه ارزش است و نه ضد ارزش پس از این جهت ایرادی بر جهاد ابتدایی نیست ^[۲۴]« آن چه بد است تجاوز است ولی هر جنگی از طرف هر کسی تجاوز نیست . ممکن است تجاوز باشد و ممکن است جوابگویی به تجاوز باشد چون جواب تجاوز را گاهی باید با زور داد یعنی راهی غیر از زور برای جواب دادن به تجاوز نیست .^[۲۵] « جنگ تهاجمی قطعا بد است و جنگ به معنی ایستادگی در مقابل تهاجم قطعا خوب است و از ضروریات زندگی بشر است ؛^[۲۶]بنابراین پسندیده بودن جنگ دفاعی در برابر تجاوز به حق ، امری کاملا مشروع و پسندیده است . لازم به ذکر است که جنگ با دو گروه جایز نمی باشد :

۱-مستأمنین
۲-معاهدین
مستامنین چه کسانی هستند ؟ « این ها اهالی دار الحرب هستند که با تقاضای امان و پذیرش آن از سوی مسلمانان مجاز به اقامت در دار اسلام هستند .
به چه کسانی می توان امان داد ؟ از نظر بیشتر فقهای شیعه یک فرد مسلمان می تواند به هر فرد کافر حربی که تقاضای امان کرده امان بدهد ».
معاهدین چه کسانی هستند ؟ معاهدین اهالی دارالعهد هستند و حقوق و تکالیف آنان نیز در چارچوب قرار دادی است که بسته اند ؛ و بر اساس آن جان و اموال آن ها در امان است . معاهدین می توانند آزادانه برای زیارت – تجارت – سفارت و غیره وارد دارالاسلام شوند و در حدود قرارداد از آزادی بهره مند خواهد بود . مدت اقامت معاهدین در دارالاسلام بستگی به مدت قرارداد دارد . همچنین سایر حقوق و تکالیف آن ها که در قرارداد قید نشده است مطابق حقوق و تکالیف مستامن خواهد بود ».
ممنوعیت توسل به زور در اسلام :« این تصور در میان بسیاری از مستشرقان ، حتی عده ای از متفکران شرقی وجود دارد که اسلام جنگ را به عنوان اولین حربه و ابزار پیشبرد مقاصد خود تجویز کرده است. به عبارت دیگر در اسلام توسل به زور نه تنها ممنوعیت نیست بلکه جنگ بهترین وسیله گسترش دین محسوب می شود. برای این که ببینیم این دیدگاه تا چه اندازه صحیح است و این که اسلام در خصوص اصل « منع توسل به زور » چه دیدگاهی دارد به آیات قرآن سنت پیامبر و اقوال و نظرات علمای اسلام مراجعه می کنیم ».
الف – آیات قرآن
« اذن جهاد در سال دوم هجری بوده است یعنی پانزده سال اول دعوت از طریق مسالمت آمیز صورت میگرفت فقط در هشت سال آخر مسئله جنگ و جهاد مطرح شد و آغاز آن با آیات زیر بود :
سوره حج آیات ۴۰-۳۸
« در این چند آیه که اولین آیه ها در خصوص جهاد می باشند به هیچ وجه مسئله تحمیل عقیده مطرح نیست بلکه به مسلمانان اجازه داده شده است در موارد ذیل جنگ کنند.
۱- دفاع از خود
مبارزه با ظلم و ظالمانی که به آن ها ظلم روا داشته اند .
مبارزه با کسانی که آن ها را از خانه بیرون رانده اند .
مبارزه با کسانی که حق آزادی عقیده را از آن ها سلب کرده و سعی دارند عقیده خود را به آنها تحمیل کنند ».^[۲۷]
« این آیات و شأن نزول آنها ، حکایت از این امر دارد که در اسلام توسل به زور جنبهی استثنایی داشته و تنها در موارد خاصی که برشمرده شده تجویز شده است . و جنگ نه تنها برای تحمیل عقیده نیست بلکه یکی از اهداف مبارزه با کسانی است که سعی داشتند حق انتخاب عقیده در دین را از مردم سلبکرده آنها را به دلیل پیروی از مکتب و مرامی خلاف آن چه خود داشتند شکنجه میکردند. بنابراین خداوند اذن را برای دفاع از دین خدا صادر کرده و بدین طریق خواسته است تا از دین خود دفاع کند .^[۲۸]
نکتهی دیگر این که قرآن با تاکید بر این موضوع که انسان ذاتا از جنگ کراهت دارد، بر خلاف بسیاری از نظرات، جنگ را جزیی از طبیعت و ذات انسان تلقی نمیکند و در عین حال با عقایدی که هر نوع خشونت و جنگی را نفی و مطلقا آن را رد می کنند مخالف است و مصادیقی از آن را خیر تلقی می کنند .^[۲۹]
ب : سنت و روش پیامبر (ص)
« اگر به جنگ های پیامبر (ص) و علت بروز آن ها توجه کنیم، خواهیم دید که همهی جنگهای آن حضرت یا در اثر حمله و تجاوز دشمن بوده یا به واسطهی نقض عهد و خیانت مشرکین صورت گرفته است و یا برای مقابله به مثل بوده است در هیچ جای تاریخ اسلام سراغ نداریم که پیامبر (ص) از مدینه به قصد تحمیل عقیده یا وارد کردن گروهی از افراد به مسلمان شدن خارج شده باشند، تا جایی که به دستور قرآن حتی موظف شوند یا اقوام و قبایلی که تمایل به مسلمان شدن نداشتند پیمان بی طرفی امضا کنند و آنان را در عقیده خود آزاد بگذارند .^[۳۰]
ج : نظرات و آراء دانشمندان اسلامی
اگر چه در خصوص جهاد و ماهیت آن برخی اختلافات میان علمای اسلام وجود دارد و برخی در هر صورت آن را یک جنگ دفاعی میدانند^[۳۱] و برخی هم اجازه توسل به زور را برای گسترش حاکمیت اسلام داده اند.^[۳۲]
لیکن در هر دو دیدگاه اصالت به عدم توسل به زور داده شده است استفاده از زور را فقط در موارد استثنا که هیچ یک هیچ چارهای مگر استفاده از آن وجود نداشته باشدجایز میدانند. از نظر برخی از علماء قرآن اساسا جهاد را تشریع کرده است نه به عنوان تهاجم و تغلب بلکه به عنوان مبارزه با تهاجم.^[۳۳]
بنابراین، از این نقطه نظر توسل به زور در مقام دفاع جایز است و در هیچ وضعیت دیگر مجاز نیست ، برای مبارزه با تهاجم جایز است نه در جای دیگر.^[۳۴] با توجه به مطالعاتی که انجام شد به این نتیجه رسیدیم که تا زمانی که امکان رسیدن به اهداف اسلام از طریق مسالمت آمیز وجود دارد جهاد اجازه داده نشده است و در بعضی از موارد جهاد اجازه داده شده است . برای مثال
۱-جنگ برای دفاع از جان
۲-جنگ با شور شیان علیه حکومت اسلامی
۳-برای بر طرف کردن کفر به خدا^[۳۵]
بر این اساس مشخص میشود که اسلام اولین روشی که به کار می برد روش مسالمت آمیز است و از طریق صلح جویانه در صدد احقاق حق خود بر می آید و اگر این روش کارساز نبود از طریق دست بردن به شمشیر و جهاد آن هم همان طور که اشاره شده است در مورد مشخص و با اهداف مشخص شده و همچنین جنگ و تهاجم در اسلام منع شده است تا زمانی که به صورت مسالمت آمیز با هم زندگی میکنند و اگر زمانی دولتی از این قانون تخطی کرد این اجازه داده شده است که در مقابل تهاجم و یا تجاوز ایستادگیکرد و از حق و حقوق اسلام و مسلمانان دفاع کرد .
شهید مطهری در کتاب جهاد به این مسئله اشاره کرده است که اسلام جهاد را برای چی وضع کرده است ؟
بعضی ها معتقدند که اساسا در دین نباید جهاد وجود داشته باشد. در دین نباید قانون جنگ وجود داشته باشد چون جنگ بد چیزیست دین باید بر ضد جنگ باشد نه این که خودش قانون جنگ وضع کرده باشد و ما می دانیم که یکی از فروع دین اسلام جهاد است .
جنگ یا تجاوز از دیدگاه شهید مطهری در کتاب جهاد : آیا جنگ مطلقا بد است ؟ حتی در مقام دفاع از یک حق و یا تهاجم و تجاوز بد است ؟ پس باید مورد منظور جنگ را به دست آورد که برای چه منظوری و چه هدفی است یک وقت است که جنگ تهاجم است، یعنی مثلا فرد یا ملتی چشم طمع به ثروت مردمی میدوزد و با این که تحت تاثیر جاه طلبی فراوان و تفوق طلبی و برتری طلبی قرار میگیرد و ادعا میکند که نژاد من فوق همه نژادهاست پس بر همهی نژادهای دیگر باید حکومت کرد که این هدف هدفهای نادرست است جنگی که به خاطر تصاحب سرزمینی باشد یا به خاطر تصاحب ثروت یا به خاطر تحقیر مردمی باشد این تهاجم می شود، این جنگ مسلما بد است .
ولی اگر جنگی برای دفع تهاجم باشد ( جنگ دفاعی )و دیگری به سرزمین ما تهاجم کرده است به مال و ثروت ما چشم دوخته است و به حریت و آزادی ما چشم دوخته این جا دین چه میگوید ؟ در این جا دین می گوید باید بجنگید صلح تا جایی امکان دارد که همزیستی مسالمت آمیز داشته باشیم اگر به حقوق ما تجاوز شد باید جنگید و دفاع کرد. شهید مطهری این عقیده را دارد که اگر کسی بگوید ما مخالف جنگ هستیم و جنگ مطلقا بد است چه جنگی که تهاجم باشد و چه جنگی که دفاع و مبارزه با تهاجم باشد اشتباه کرده است جنگ به معنی تهاجم قطعا بد است و جنگ به معنی ایستادگی در مقابل تهاجم قطعا خوب است و از ضروریات زندگی بشر است .
مبحث دوم : تحول حقوق بین الملل از جنگ جهانی اول تا تصویب موافقتنامه لندن و منشور نورنبرگ
جامعه ی ملل و محدودیت توسل به زور :در طول جنگ جهانی اول و پس از آن حساسیت کشورها در خصوص منع توسل به زور و حل مسالمت آمیز اختلافات افزایش یافت . نتایج ناخوشایند جنگ ، شکست اقداماتی که برای صلح صورت گرفته بود و وسعت محدوده جنگ دیدگاه های جدیدی را در پیش روی کشورها قرار داده بود .^[۳۶]
کنفرانس صلح در سال ۱۹۱۹ در پاریس تشکیل شد که مهم ترین نتیجه آن تشکیل جامعه ی ملل و تنظیم مقررات مختلف از جمله فراهم نمودن موجبات لازمه برای همکاری دول و ملل به منظور حل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی بود میثاق جامعه ی ملل که قسمت اول قرار صلح ورسای ( ۱۹۱۹ ) را در بر می گرفت در تاریخ ۱۰ ژانویه ۱۹۲۰ قدرت اجرایی پیدا نمود. ^[۳۷]
در تنظیم میثاق سعی بر آن شد که یک مبنای تحکیم یافته حقوقی برای کلیه کشورهای جهان و نه منطقه ای خاص به منظور جلوگیری از توسل به زور و حل مسالمت آمیز اختلافات ایجاد شود .
گفتار اول: معاهده ورسای و پیمان بریان- کلوگ
الف : معاهده ورسای
« پیمان ورسای قرار دادی است که در ۲۸ ژوئن سال ۱۹۱۹ میلادی در کاخ ورسای واقع در حومه پاریس به امضا طرفین درگیر جنگ جهانی یکم رسید و رسما به نخستین جنگ جهانی خاتمه داد هر چند که آتش جنگ در ۱۱ نوامبر ۱۹۱۸ خاموش شده بود این معاهده در تاریخ ۱۰ ژانویه ۱۹۲۰ به مرحله اجرا گذاشته شد این قرار داد از مشهورترین قراردادهای تاریخ است و با توجه به پیامدهاییکه داشت میتوان آن را در زمره تاثیر گذارترین و سرنوشت سازترین قرار دادهای تاریخ به حساب آورد در این معاهده امپراتوری آلمان باید خلع سلاح میشد و به متفقین خسارت می پرداخت ».^[۳۸]
ب : پیمان بریان کلوگ
پیمان بریان کلوگ با پیمان پاریس که به قرار داد تقبیح جنگ نیز معروف است^[۳۹]در ۲۷ اوت ۱۹۲۸ برای رفع نقایص میثاق تدوین شد به موجب این پیمان کشوری طرف قرار داد متعهد شدند که از اقدام به جنگ برای حل اختلافات بین المللی خودداری کنند . این برای اولین بار بود که در تاریخ حقوق بین الملل رسما توسل به جنگ برای حل اختلافات بین المللی ممنوع شد زیرا تا این تاریخ توسل به زور از مظاهر اقتدار و حاکمیت دولت ها بود .
این پیمان دارای یک مقدمه و سه ماده است در مقدمه آن آمده است که ملت های متمدن جهان برای تقبیح مشترک جنگ به عنوان ابزار سیاست ملی با یکدیگر متحد می شوند . در ماده یک این پیمان آمده است « طرفین معظم متعاهد به نام ملت های خود رسما اعلام میدارند که توسل به جنگ برای حل اختلافات بین المللی محکوم است و جنگ به عنوان ابزار سیاست ملی را در روابطشان با یکدیگر تقبیح می نمایند ».
ماده ۲ مقرر می دارد :
« طرفین متعاهد ، متعهد می شوند کلیه اختلافات و منازعاتشان را دارای هر ماهیت یا منشا که باشد جز از راه های مسالمت آمیز حل و رفع نمایند .
در ماده ۳ نیز قواعد مربوط به تصویب پیمان مندرج است .^[۴۰]
در این پیمان نه « دفاع مشروع » و نه « جنگ تجاوزکارانه » تعریف نشده اند . لذا مشخص نشد که این پیمان جنگ های کوتاه مدت را ممنوع کرده است یا جنگ های دارای خصیصه بین المللی و به معنای واقعی راه بوت در این خصوص اظهار میدارد که پیمان جنگ را فقط به موجب واژهی پذیرفته شدهی حقوق بین المللی بدون تعریفی از آن ممنوع کرده و اقدامات شامل جنگ های کوتاه مدت را دارای خصیصه صلح می داند .^[۴۱]
فرمول انصراف از جنگ اگر چه بی نظیر بود لیکن فاقد ضمانت اجرا بود . لذا در زمان الحاق کشورها به این پیمان اگر چه تعداد آن ها از اعضای جامعهی ملل نیز فزونی یافت لیکن در زمان عضویت به این پیمان توسل به زور به عنوان وسیلهی اجرای سیاست ملی همچنان ادامه داشت . به عنوان مثال میتوان به اعلان جنگ ژاپن به امریکا در واقعهی پرل هاربر اشاره کرد که ژاپن هنوز در تحت الزام این پیمان قرار داشت مثال های دیگر در خصوص نقض پیمان عبارتند از تجاوز روسیه به چین در سال ۱۹۲۹ ، اشغال لهستان در سال ۱۹۳۰ توسط روسیه ،اشغال منچوری به وسیله ژاپن در سال ۱۹۳۱ تهاجم پرو به کلمبیا در سال ۱۹۳۲ ، حمله پاراگوئه به بولیوی در سال ۱۹۳۲ .^[۴۲]
وقایع بعدی که با ماهیت توسل به زور در حقیقت ناقض پیمان بریان – کلوگ به شمار رفته و جنگ جهانی دوم را به دنبال داشتند شامل حمله ایتالیا به حبشه در سال ۶ – ۱۹۳۵ ، حمله ژاپن به چین در سال ۱۹۳۷ ، اشغال اتریش و چکسلواکی توسط آلمان در سال ۱۹۳۹ و اشغال لهستان در اواخر همان سال می باشد .

- معیارهای عینی
- اطلاعات به شکل آماده موجود است
- ویژگی‌های فیزیکی نام تجاری
- ابعاد گسترده
- نشان می‌دهد اثر ویژگی‌ها و قیمت محصول
- نتایج تحقیق و توسعه آشکار و مشخص است

- توجه به خواسته و نیازهای مشتری
- ویژگی‌های ادراکی
- معیارهای ذهنی
- باید تحقیقات بازاریابی انجام داد
- موقعیت‌های ادراکی نام تجاری
- ابعاد محدود
- نشان می‌دهد اثر ویژگی‌های محصول و ارتباطات
- نتایج و یافته‌های تحقیق و توسعه را می‌یابد تفسیر نمود

Lucchetti, 1996.
اما چارلز بلنکسون و همکاران(۲۰۱۱) در “اثر استراتژی های موقعیت یابی بر عملکرد شرکت های خدماتی” عنوان می کنند که علامت تجاری، خدمت، ارزش پول، پایایی، و جذابیت مهمترین استراتژی های موقعیت یابی می باشند. آنها اشاره می کنند که موقعیت یابی مسئله ای بسیار مهم است و مکانیزمی برای ایجاد ارزش افزوده می باشد. هولی، مولر، و برودریک پیشنهاد می دهند که برای درک ارتباط بین ارزش افزوده و موقعیت یابی، تعدادی از ابعاد موقعیت یابی نظیر موقعیت یابی قیمت، موقعیت یابی کیفیت فنی، موقعیت یابی خدمت، و موقعیت یابی نوآوری را می توان دنبال کرد تا ارزش افزوده برای مشتریان ایجاد گردد و در نهایت بتوان به موقعیت های مطلوب بازار دست یافت.

در “پایه گذاری برنامه ریزی بازاریابی برای شرکت نودر با بهره گرفتن از روش تاکسونومی"، محمد مهدی لطیفی و همکاران (۲۰۱۰) عنوان می کنند که برنامه ریزی بازاریابی پایه ای برای دستیابی به موقعیت برتر استراتژیک شرکت ها است. آن ها استدلال می کنند که برنامه بازاریابی برای دستیابی به اهداف شرکت ها بسیار مهم هستند و برای برقراری ارتباط موثر و بهینه بین بخش بازاریابی و فروش، و همچنین بین شرکت و مشتریان حائظ اهمیت می باشد. محمد مهدی لطیفی و همکاران (۲۰۱۰) چهار مانع عمده بر سر راه دستیابی به این ارتباط بهینه را شناسایی کرده اند که عبارتند از: نحوه عملکرد مدیر پروژه محصولات، نوع و نحوه ی بازاریابی محصولات توسط شرکت، میزان دریافتی بازاریابان، و نوع قرارداد بین شرکت و افراد نصب کننده ی محصولات در محل مورد نظر. در نهایت بر اساس نتایج مشخص گردید که شرکت نودر برای دستیابی به موقعیت برتر در بازار بایستی بر روی مواردی از جمله شاخص رشد بازار، شاخص پیاده سازی قرارداد، و حاشیه سود کار کند تا با دستیابی به رشد مناسب در بازار بتواند حاشیه سود دریافتی از فروش محصولات خود را افزایش دهد و از این طریق بتواند گامی در جهت دستیابی به موقعیت برتر استراتژیک بردارد.
در “کسب دانش، صرفه جویی در هزینه، و موقعیت یابی استراتژیک: اثرات بر عملکرد IJV آمریکایی- چینی” استیون اکس سی و همکاران(۲۰۰۵) عنوان می کنند که پایه گذاری یک سرمایه گذاری مشترک داخلی (IJV) توسط سه گروه انگیزشی کسب دانش، صرفه جویی در هزینه های مبادله، و رفتار استراتژیک ایجاد می شود.آنها عنوان می کنند که موقعیت یابی استراتژیک و عوامل مؤثر بر آن می تواند انگیزه ای برای ایجاد سازمان ها باشد. بدلیل اینکه محیط سازمانی اقتصادهای نوظهور با محیط سازمانی اقتصادهای بازارهای رشد یافته بسیار متفاوت است و می توان انتظار داشت که شرکت های درون بازارهای نوظهور دارای تفاوت های استراتژیک هستند، استیون اکس سی و همکاران(۲۰۰۵) عامل “موقعیت یابی رقابتی” را بعنوان عاملی جدید در دستیابی به موقعیت برتر استراتژیک معرفی می کنند و معتقدند که این عامل می تواند منجر به عملکرد بالای شرکت ها شود. آنها استدلال می کنند که سازمان های منطقه ای بر استراتژی کسب و کارهای آن منطقه تاثیر خواهند گذاشت.

۶-۲) استراتژی بازاریابی

۱-۶-۲) تمایز: کلید ترجیح مشتری و مزیت رقابتی
چرا مشتریان یک محصول را بر محصول دیگری ترجیح می‌دهند؟ در بازارهای بسیار رقابتی امروز، مصرف‌کنندگان انتخاب‌های زیادی دارند. آنها می‌توانند یک کامپیوتر شخصی از دل، اپل، کمپک یا یکی دیگر از سازندگان کامپیوتر خریداری کنند. آنها می‌توانند از میان ده‌ها کتاب داستان برتر دنیا، یکی را خریداری و در طول تعطیلات خود مطالعه کنند. آنها می‌توانند کتاب داستان مورد نظر خود را به شکل‌های مختلف تهیه و خریداری کنند؛ مثلاً از طریق اینترنت و با مراجعه وب‌سایت کتاب فروشی اینترنتی آمازون، از فروشگاه‌های بزرگ و زنجیره‌ای کتاب همچون بارنز و نوبل خریداری کنند، از کلوپ‌های کتاب آن را تهیه کنند، به کتاب فروشی محل بروند و آن را خریداری نمایند یا در مواردی به سوپرمارکت محل خود مراجعه و آن را تهیه کنند. آنها حتی می‌توانند آن کتاب را از کتابخانه محل خود قرض بگیرند و اصلاً آن را نخرند! خریداران تقریباً هر روز و در مورد هر آنچه که می‌خواهند بخرند یا تهیه کنند، چه آن چیز کالا باشد چه خدمت، دست به انتخاب می‌زنند. در بیش‌تر موارد، مصرف‌کنندگان یا مشتریان سازمانی آنچه را که می‌خرند به یکی از این دو دلیل خریداری یا تهیه می‌کنند: آنچه که انتخاب می‌کنند بهتر است، یا در برخی موارد، ارزان‌تر است. در هر حالت، کالا یا خدمتی که انتخابش می‌کنند به گونه‌ای متفاوت از چیزهای دیگری است که انتخابشان نکرده‌اند.
تمایز موضوعی است تعیین‌کننده در طرّاحی استراتژی‌های تجاری، همچنین عنصری است تعیین‌کننده در بازاریابی. همان‌طور که مایکل پورتر می‌گوید: «یک شرکت تنها زمانی می‌تواند رقبایش را مغلوب کند که بتواند تمایزی را ایجاد کند که قادر به حفظش باشد. این شرکت می‌باید ارزش بیش‌تری برای مشتریان خلق کند یا باید ارزشی قابل رقابت با ارزش ارائه شده توسط رقبا ولی با هزینه‌ای کم‌تر خلق کند، یا باید ارزشی بیش‌تر با قیمتی کم‌تر ارائه دهد.» بیش‌تر اوقات، تمایز تنها دلیل خرید چیزی توسط مردم است. آنها آخرین رمان جان گریشم^[۳۶] را می‌خرند چون می‌دانند داستانی بسیار جذاب و جالب خواهد بود، متفاوت از کتاب قبلی او. آنها آن کتاب را از کتاب فروشی اینترنتی آمازون. کام می‌خرند زیرا می‌دانند تنوع عناوین کتاب این کتاب فروشی اینترنتی بی‌شمار است و این که می‌توانند تنها ظرف یک دقیقه و تنها با یک کلیک ماوس آن را سفارش بدهند. یا ممکن است آن را از کتاب فروشی بزرگ محل خود خریداری کنند چون دوست دارند میان آن همه کتاب موجود در آن جا به جست و جوی کتاب مورد نظر خود بپردازند، یا ممکن است این کتاب را از کتاب فروشی محله خود خریداری کنند زیرا دوست دارند از آن حمایت کنند. آنها آن را از سوپرمارکت خریداری می‌کنند چون خرید از آن جا راحت است. تمام این استراتژی‌های فروش کتاب متفاوت‌اند و هر یک برای مشتریان خاصی جذاب می‌باشند (یعنی برای بخش‌های بازار مختلفی). اگر این استراتژی‌ها متفاوت نبودند، مشتریان دلیلی برای استفاده از برخی از آنها نداشتند، و از هر کجا که راحت‌تر یا ارزان‌تر می‌توانستند کتاب را خریداری کنند از همان جا تهیه می‌کردند.

۲-۶-۲) تمایز در استراتژی‌های تجاری

کتاب کلاسیک مایکل پورتر درباره مزّیت رقابتی، سه استراتژی کلی را شناسایی کرده است. ۱- استراتژی پیشگامی هزینه‌ها، ۲- استراتژی تمایز و ۳- استراتژی تمرکز (نمایش ۱-۸). این استراتژی‌ها از حیث قلمروی بازار هدف و نیازهای بازار هدف (قلمروی رقابتی گسترده یا محدود) متفاوت می‌باشند و بسته به این که آنها از طریق کاهش هزینه‌ها به دنبال کسب مزیت رقابتی باشند (قیمت‌های پایین‌تر به مشتری برای محصولات مشابه) یا از طریق تمایز (به محصولاتی که از برخی جهات برترند)، نمایانگر روش‌های مختلف و خاصی‌اند که شرکت‌ها با بهره گرفتن از آنها می‌توانند فکر و پول مشتریان را در بازارهای هدف، از آن خود کنند. پورتر مدعی است که بدترین استراتژی، «در شکل‌گیر کردن» است، یعنی نه متمایز از رقبا بودن و نه هزینه‌های پایین‌تری از رقبا داشتن. شرکت‌هایی که در چنین وضعیتی قرار دارند نمی‌توانند مشتریان خود را راضی کنند. اما مشتریان استراتژی‌ها را نمی‌خرند. آنها کالاها و خدماتی خاص را خریداری می‌کنند و دوست دارند نیازهایشان به نحوی مؤثر تأمین شود: تحویل به موقع، نصب صحیح، خدمات مشتری پاسخگو و غیره. بنابراین، استراتژی در سطح بازار- محصول اجرا می‌شود، یعنی جایی که تمایز مبنای موقعیت‌یابی قرار می‌گیرد.

۳-۶-۲) تمایز میان کالاها و خدمات

مشتریان در یک بخش بازار خواسته‌ها و نیازهایی دارند که این خواسته‌ها و نیازها به گونه‌ای با خواسته‌ها و نیازهای مشتریان دیگر بخش‌ها فرق دارند. موقعیت‌یابی به شرکت امکان می‌دهد تا از چنین تفاوت‌هایی به نفع خود بهره گیرد و به آنها پاسخ بدهد، و برخی کالاها و خدمات را طوری موقعیت‌یابی کند که نیازهای مشتریان را در یک یا چند تا از این بخش‌ها تأمین کند. این تفاوت‌ها اغلب فیزیکی‌اند. کامپیوترهای دل دقیقاً همان ویژگی‌هایی را دارند که مشتریان می‌خواهند. کتانی‌های ساقه بلند نایک، یک تفاوت فیزیکی بودند. اما تفاوت‌ها می‌توانند مفهومی نیز باشند مثل محصولات بعدی نایک که جان‌مک‌انرو، تنیس‌ باز معروف، و مایکل جردن و دیگر قهرمانان مشهور ورزشی پشت آنها را امضا کرده بودند. در واقع هدف از موقعیت‌یابی مؤثر، خلق تفاوت‌های فیزیکی و مفهومی با بهره‌گیری از تمام عناصر آمیخته بازاریابی- قیمت، محصول، پیشبرد و تصمیم‌های توزیع- است.
در “بررسی تاثیر موقعیت یابی استراتژیک بر عملکرد شرکت در بافت تجارت الکترونیک"، یونگ جیم کین و همکاران (۲۰۰۸) عوامل محیطی و عوامل سازمانی را به عنوان عوامل تاثیر گذار بر موقعیت یابی استراتژیک می دانند. آن ها مدلشان را با بهره گرفتن از ۱۳۳ گزارش شرکت های مختلف مورد آزمایش قرار دادند. آن ها در این مطالعه مفهوم تعیین جایگاه استراتژیک مبتنی بر عوا مل محیطی و منابع بر شرکت ها را مورد بررسی قرار دادند. همچنین آن ها نقش موقعیت یابی استراتژیک در تشریح عملکرد شرکت را به صورت عملی مورد آزمایش قرار دادند. با تعریف رابطه بین عملکرد و موقعیت یابی استراتژیک می توان از ترکیب استراتژی های چند گانه به یک فرم خاص صحبت به عمل آورد. پورتر (۱۹۷۹) استراتژی را به عنوان ساختن دفاع در مقابل نیروهای رقابتی یا یافتن جایگاه هایی در قسمت هایی از صنعت که این نیروها ضعیف هستند، تعریف کرد. او همچنین موقعیت یابی را به عنوان فعالیتی تعریف کرد که به شرکت اجازه می دهد که بهترین دفاع را در مقابل نیروهای رقابتی فراهم آورد. از این دیدگاه می توان موقعیت یابی استراتژیک را به عنوان یک فعالیت استراتژیک برای یافتن بهترین ترکیب استراتژی های لازم برای دفاع کردن از یک شرکت در مقابل نیروهای رقابتی در صنعت تعریف کرد. دیدگاه استراتژی رقابتی و دیدگاه مبتنی بر منبع دو دیدگاه عمده در جایگاه استراتژیک و عملکرد شرکت می باشند. دیدگاه استراتژی رقابتی که ریشه در نوشتجات سازمان صنعتی دارد از دیدگاه خارج- داخل حمایت می کنند. یعنی جایی که عملکرد شرکت مقدمتا توسط عوامل محیطی نظیر ساختار و صنعت تعیین می گردد. اما دیدگاه مبتنی بر منبع که جدیدتر است استدلال می کند که منابع و قابلیت های خاص شرکت عواملی هستند که عملکرد شرکت را تعیین می نمایند. از دیدگاه پورتر (۱۹۸۵ و ۱۹۸۰) شناسایی وضعیت رقابتی شرکت در صنعت بسیار مهم و حیاتی است. وضعیت رقابت را می توان به صورت پنج نیرو تعریف کرد. ۱- رقبای کنونی، ۲- تهدید وارد شونده های جدید، ۳- قدرت چانه زنی تامین کننده ها و فروشنده ها ، ۴- قدرت چانه زنی مشتریان ، و۵- تهدید کالاهای جانشین. شرکت ها باید جایگاه استراتژیک خودشان را از طریق یافتن بهترین موقعیت دفاعی در مقابل نیروهای رقابتی از طریق بر هم زدن توازن نیروها و جایگاه شرکت و از طریق انتخاب استراتژی مناسب برای توازن رقابتی قبل از حرکت رقبا تنظیم کنند. ارتقا از این دیدگاه موقعیت یابی استراتژیک یک شرکت منعکس کننده ی توانایی شرکت برای ایجاد مزیت رقابتی می باشد.
بنابراین موقعیت یابی استراتژیک، برونداد درک ساختار بازار و وضعیت هایی است که عملکرد شرکت را تعیین می کنند. در این مطالعه، یانگ جیم کین و همکاران شدت رقابت، تلاطم فنی، و پیچیدگی را بعنوان عوامل محیطی در نظر گرفته اند. آن ها اثربخشی ارتباطات، منابع ذهنی، و منابع تکنولوژیک را بعنوان منابع و قابلیت های شرکت در نظر گرفته اند. این عوامل در نگاره ۲-۲ نمایش داده شده اند. در مطالعه ی آن ها جایگاه استراتژیک بعنوان ترکیبی از سه استراتژی عمومی (رهبری هزینه، تمرکز، و تمایز) شناخته می شود که این سه استراتژی به ایجاد مزیت رقابتی مبتنی بر درک عوامل محیطی و منابع کمک می کند.
یافته های این مطالعه از این فرضیه که تفاوت در درک عوامل محیطی و منابع شرکت منجر به موقعیت یابی استراتژیک متفاوت در شرکت ها میشود پشتیبانی می کند. نتیجه ی دیگر این است که موقعیت یابی استراتژیک متفاوت منجر به عملکرد های کاملا متفاوت می شود.

نگاره ۲-۲: مدل ادراکی موقعیت یابی استراتژیک (Yong Jin Kim et al, 2008, p. 205)

۷-۲) راه‌های تقویت جایگاه یک محصول نزد مشتریان

مشتریان یا مشتریان بالقوه تفاوت‌های فیزیکی و دیگر تفاوت‌های موجود میان کالاها یا خدمات موجود در یک دسته محصول را درک می‌کنند. تصمیم‌گیران بازاریابی‌ای که به دنبال ارتقای جایگاه محصولات خود در ذهن مشتریان‌اند، سعی می‌کنند ویژگی‌های محصولات خود را بهتر و بیش‌تر کنند، که اقدامات آنها را می‌شود به شرح زیر خلاصه و طبقه‌بندی نمود:
۱-۷-۲) ویژگی‌های فیزیکی ساده: این دسته از ویژگی‌ها مستقیماً به یک بعد فیزیکی مثل قیمت، کیفیّت، قدرت یا اندازه مربوط می‌شوند. در حالی که ارتباط و تشابه مستقیمی بین بعد فیزیکی و ویژگی ادراکی یک محصول وجود دارد، بررسی و تجزیه و تحلیل نظر مصرف‌کنندگان درباره محصولات از حیث این ویژگی‌ها می‌تواند مسایل مورد نظر یک استراتژی بازاریابی را آشکار سازد. مثلاً ممکن است مشتری تفاوتی بین خودرویی که در هر ۲/۲۳ مایل یک گالن بنزین مصرف می‌کند با خودرویی که در هر ۸-۲۵ مایل یک گالن بنزین مصرف می‌کند، قائل نشود و آن دو را از این حیث مشابه بداند.
۲-۷-۲) ویژگی‌های فیزیکی پیچیده: به دلیل آن که تعداد ویژگی‌های فیزیکی محصولات بسیار زیاد است، ممکن است مشتریان برای ارزیابی آن محصولات از ویژگی‌های کلی استفاده کنند. مشتریان معمولاً به شکل ذهنی چنین شاخص‌هایی را درست استفاده می‌کنند زیرا برای هر ویژگی‌، اهمیت نسبی متفاوت و خاصی قایلند. از جمله این ویژگی‌ها یا شاخص‌های کلی به موارد زیر می‌توان اشاره کرد: سرعت یک کامپیوتر، جادار بودن یک خودرو و ارائه دوستانه یک خدمت.
۳-۷-۲) ویژگی‌های اساساً انتزاعی: اگر چه این ویژگی‌های ادراکی تحت تأثیر ویژگی‌های فیزیکی قرار دارند، اما همیشه مستقیماً تابع آنها نیستند. مثال‌هایی که می‌توان آورد عبارت‌اند از: کیفیت یک نوشابه، پرستیژ یک خودرو. تمام این ویژگی‌ها به شدت ذهنی‌اند و به راحتی نمی‌توان آنها را به مشخصات فیزیکی مرتبط دانست مگر آن که آنها را معلول تجربه افراد بدانیم. میزان اهمیّت ویژگی‌های ادراکی و درصد ذهنی بودن آنها میان طبقات محصول مختلف و نزد هر یک از مشتریان متفاوت می‌باشد. بنابراین می‌شود چنین ادعا کرد که مصرف‌کنندگانی که با یک طبقه محصول خاص آشنا هستند، در مقایسه با مصرف‌کنندگانی که آشنایی کم‌تری با آن طبقه محصول دارند، بیش‌تر ترجیح می‌دهند تا بر ویژگی‌های فیزیکی اتّکا کنند و برای ارزیابی محصولات مورد نظر خود کم‌تر به ویژگی‌های ادراکی توجه می‌کنند. هم‌چنین می‌توان ادعا نمود که درست است که موقعیت‌یابی یا مقایسه ادراکی محصول برای کالاهای مصرفی بی‌دوام ضروری است، اما در مورد کالاهای مصرفی بادوام و بسیاری از کالاهای صنعتی چنین نیست. حتی اگر چنین ادعاهایی کاملاً درست باشند؛ باز هم در مورد بسیاری از محصولات، موقعیت‌یابی ادراکی ضروری است. یک دلیل این ضرورت آن است که شباهت‌های میان ویژگی‌های فیزیکی محصولات بیش‌تر و بیش‌تری دارد افزایش می‌یابد. این مسئله اهمیت دیگر ابعاد عمدتاً ذهنی را بیش‌تر می‌کند. مثلاً به نظر شما آیا اگر مایکل جردن پشت کفش‌های ورزشی بسکتبال ایرجردن^[۳۷] شرکت نایک را امضا نکرده بود، این کفش‌ها به این خوبی فروش می‌رفت؟
در “موقعیت یابی استراتژیک: یک فرایند تصمیم گیری یکپارچه برای تولیدکنندگان” تیم باینز و همکاران(۲۰۰۵) تحقیقی را تشریح می کنند که منجر به ایجاد یک فرایند رسمی و عقلانی می گردد و تولیدکنندگان را برای گرفتن تصمیم در مورد موقعیت یابی استراتژیک راهنمایی می کند. یک تصمیم استراتژیک کلیدی برای تولیدکنندگان، تصمیم گیری در مورد آن فعالیت های تولیدی است که سازمان باید به صورت داخلی انجام دهد و همچنین تصمیم گیری در مورد آن فعالیت های تولیدی که باید به صورت خارجی باقی بمانند. یک فعالیت تولیدی درای چهار ناحیه است که در این ناحیه ها مبادلات در شبکه های زنجیره های عرضه ی وسیع تری رخ می دهند. این ها دارای سطح مشترک با مشتریان، تامین کنندگان، محدوده ی محصول، و زیرساخت های سازمانی می باشند. بیشتر نوشتجات حاضر تصمیم موقعیت یابی استراتژیک را از طریق تجزیه و تحلیل فرصت ها و تهدید ها هدایت می کنند. در نگاره ۳-۲ تصمیمات موقعیت یابی استراتژیک را مشاهده می کنید که با چهار ناحیه ی گفته شده ی فوق در ارتباط می باشند:

نگاره ۳-۲: تصمیم های موقعیت یابی استراتژیک برای نواحی کلیدی کسب و کار (Tim Baines et al, 2005, P. 181)
جایگاه استراتژیکی که توسط یک شرکت تولید کننده اختیار می شود برای رقابت دارای اهمیت زیادی می باشد. این جایگاه در انگلستان یک عنصر کلیدی از استراتژی دولت برای شرکت های تولید کننده را تشکیل می دهد. دولت انگلستان عنوان می کند که استراتژی ما کمک به شرکت های تولید کننده برای بالا آمدن از زنجیره ی ارزش و کسب مزایای فعالیت های تولیدی دانش محور و حرفه ای می باشد. نگاره ۳-۲ تصویری از فضای رقابتی برای یک دامنه ی محصول در یک شرکت تولید کننده ی نمونه را نشان می دهد. مفهوم این نگاره این است که تمام تولید کنندگان درون یک منظره از فعالیت هایی حضور دارند که از راه هایی مربوط به تولید دامنه ی محصول می شوند. همانطور که در نگاره مشاهده می شود، برخی از این فعالیت ها داخلی و برخی دیگر خارجی هستند. یک مرز خیالی بین این دو نوع فعالیت وجود دارد که دلالت کننده بر فضای رقابتی سازمان ها می باشد. بیشتر سازمان ها دارای یک فضای رقابتی منحصر به فرد خواهند بود که نمایش دهنده ی جایگاه استراتژیک آن ها در شبکه های زنجیره ی ارزششان می باشد.

نگاره ۴-۲: فضای رقابتی خانواده ی محصول در یک شرکت تولید کننده ی نمونه (Tim Baines et al, 2005, P. 183)

۸-۲) نقشه ارزش

هدف اقتصاد و کسب و کار بنگاه‌های اقتصادی باید ایجاد بازار و جلب مشتری باشد. دستیابی به این هدف با خلق و انتقال ارزش اقتصادی امکان‌پذیر می‌شود. بنگاه‌های اقتصادی کشور بازوی حضور در بازارهای منطقه و جلب مشتری قلمداد می‌شوند. پایداری این بنگاه‌ها در عرصه رقابت منوط به کسب موفقیت در سهمی از این ارزش در قالب سود است. سودآوری‌ بنگاه‌ها به دو عامل بستگی دارد: شرایط اقتصادی بازار و موفقیت بنگاه در خلق ارزش بیش از رقبا. مقدار ارزشی که بنگاه در مقایسه با رقبای خود خلق می‌کند به موقعیت هزینه‌ای و منفعتی‌اش نسبت به رقبا بستگی دارد. کسب و کارهای موفق در ایجاد ارزش بیشتر نسبت به رقبا، به موقعیتی مزیت‌دار نسبت به رقبا در بازار وابسته است.
نقشه ارزش، ابزار تاکتیکی دست‌یابی به موقعیت برتر استراتژیک است. این نقشه، موقعیتهای قیمت- کیفیت بنگاه‌ها را در بازار نشان می‌دهد. نگاره ۵-۲ نمونه‌ای از نقطه ارزش است. خط توپُر در این نگاره، منحنی بی‌تفاوتی است. این منحنی ترکیباتی از قیمت- کیفیت است که در آن، مازاد مصرف کنندگان برابر است. موقعیت‌های قیمت- کیفیت در زیر منحنی بی‌تفاوتی، نشانگر مازاد مصرف کننده است. این نقاط نشانگر مازادی هستند که ناشی از نقاط روی منحنی است. موقعیت‌های قیمت- کیفیت که بالاتر از منحنی بی‌تفاوتی است، مازاد مصرف کننده‌ای را ایجاد کرده که کمتر از نقاط و ترکیبات واقع روی منحنی بی‌تفاوتی است. زمانی که بعضی از ترکیب‌ها و موقعیت‌ها روی یک منحنی بی‌تفاوتی خاص قرار می‌گیرد و بعضی خارج از آن، مصرف کننده به سوی بنگاه‌هایی سوق پیدا می‌کند که مازاد بالای مصرف کننده عرضه می‌دارند. فروشنده باید صرف نظر از اینکه مشتریان حقیقی یا حقوقی باشند، مازاد مصرف کننده بوجود آورد تا رقابت موفقیت‌آمیز داشته باشد. زمانی که موقعیت‌های قیمت- کیفیت بنگاه، خطی تراز با همان منحنی بی‌تفاوتی باشد، بنگاه مازاد مصرف کننده یکسانی را به مصرف کننده پیشنهاد کرده و به برابری مازاد مصرف کننده رسیده است. اگر بنگاه‌ها به برابری مازاد مصرف کننده در بازاری برسند که در آن مصرف کنندگان ترجیحات یکسان دارند، در این صورت مصرف کننده در داخل آن بازار انگیزه جا به جا کردن خرید خود را از یک فروشنده به دیگری نخواهد داشت، لذا سهم‌های بازار پایدار خواهد ماند. اگر بنگاه‌های درون بازار کالای با کیفیت یکسانی عرضه کنند براساس این برابری مازاد مصرف کننده بنگاه‌ها، قیمت یکسانی را از خریداران مطالبه می‌کنند. هنگام از دست دادن برابری مازاد مصرف کننده توسط بنگاهی، فروش سهم بازار بنگاه کاهش می‌یابند.

نگاره ۵-۲: نقشه ی ارزش )حمیدی زاده، محمد رضا ،۱۳۸۹)
شیب تند منحنی بی‌تفاوتی نشانگر مبادله و رابطه میان قیمت و کیفیت برای مصرف کننده‌ای است که می‌خواهد این دو عامل را با یکدیگر مبادله کند. تغییر قیمت در طول یک منحنی بی‌تفاوتی مشخص متناظر با تغییر منفعت  است که از طریق تغییر  در کیفیت کالای تحویل داده شده ایجاد می‌شود. منحنی بی‌تفاوتی با شیب تند، نشانگر این است که مصرف کننده خواهان پرداخت مبلغی بیشتر برای کیفیت افزون‌تر است در حالی که منحنی بی‌تفاوتی کم عمق و کم شیب نشانه ارزش چندانی نداشتن کیفیت بالاتر برای مصرف کننده است (نگاره ۵-۲).

نگاره ۶-۲: نقشه ی تطبیقی ارزش (حمیدی ‌زاده، ۱۳۸۶؛ ۲۰۰۵، McGuigan et al؛ ۱۹۹۱، McGahan and Porter)

۹-۲) خلق ارزش و مزیت رقابتی

اگر چه B-C مثبت، برای زنده ماندن اقتصادی هر محصول ضروری است اما ضمانتی برای داشتن سود اقتصادی مثبت نیست. در بازاری با ورود آسان که تمام بنگاه‌ها ارزش اقتصادی یکسانی ایجاد می‌کنند، رقابت میان بنگاه، سودآوری را پراکنده خواهد کرد. بنگاه‌های موجود و وارد شده‌های جدید با پایین کشیدن پیشنهادهای قیمتی به نقطه‌ای که تمام تولیدکنندگان سود اقتصادی صفر کسب کنند، با یکدیگر بر سر مصرف کنندگان رقابت خواهند کرد. در چنین بازارهایی مصرف کنندگان تمام ارزش اقتصادی کالا را نصیب خود می‌کنند. به تبع این وضعیت برای تصاحب سود اقتصادی، بنگاه‌ها باید ارزش اقتصادی بیش از رقبا ایجاد کنند. لذا بنگاه باید سطحی B-C، را ایجاد کند که رقبایش نتوانند به آن پاسخ دهند.
خلق اقتصادی همیشه در حوزه مصرف کنندگان خاص اتفاق می‌افتد. از آنجا که مشتریان مختلف معمولاً مبادله‌های متفاوتی میان قیمت و خصوصیات کالایی دارند که B را تشکیل می‌دهد، ممکن است در بازار خاصی، بنگاه B-C بالاتری میان یک بخش از مصرف کنندگان خلق کند در حالی که بنگاه دیگری B-C بالاتری در بخش دیگری از بازار به دست آورد.
کل زنجیره عمودی می‌تواند رقابت بر سر خلق ارزش اقتصادی تصور شود. کالاها در طول زنجیره‌ای عمودی معمولاً از مواد اولیه و ساخت بخش‌های جزیی تا توزیع و خرده فروشی جریان می‌یابند. مراحل اولیه در زنجیره عمودی در روند تولید «بالادستی» (Up Stream) و مراحل بعدی «پایین دستی» (Down Stream) هستند. مثلاً، در تولید کاغذ، الوار و چوب، بالادستی و کارگاه چوب‌بری، پایین دستی قلمداد می‌شوند.

براساس نظریه های بعد از کینز نتایج زیادی در ارتباط با تحلیل های اقتصاد کلان به دست می آید که مهم ترین آن عبارت است از اثر ثروت یا اثر پیگو^[۵۰]؛ اثر کاهش قیمت ها در افزایش قدرت خرید دارایی های مالی و به ویژه پول و ثروت حقیقی که سبب افزایش مصرف می شود، اصطلاحا به اثر پیگو یا اثر ثروت مشهور است. در نظریه سیکل زندگی، به طور صریح و در نظریه درآمد دائمی به طور ضمنی، ثروت به عنوان یکی از عوامل تعیین کننده سطح مصرف مورد اشاره قرار گرفت.به عبارت دیگر مصرف،علاوه بر درآمد تابعی از ثروت حقیقی است.
بنابراین امروزه نه تنها توسعه بلکه ادامه زندگی نیز نیازمند انرژی می باشد.با توجه به رشد و توسعه اقتصادی و افزایش مصرف انرژی به موازات رشد در جوامع بشری، سهم گاز در تامین انرژی بخشهای خانگی، صنعتی، تجاری و … روز به روز بیشتر شده و گاز سهم عمده ای از سبد انرژی را به خود اختصاص می دهد. خانوارها نیز به عنوان کوچکترین اجتماعی که انسانها تشکیل می دهند دارای ویژگی های خاصی می باشد. که بر مبنای همین ویژگی ها مصرف او از کالاهای مختلف شکل می گیرد. در سالهای اخیر مصرف گاز در سبد انرژی خانوار به عنوان عمده مصرف کننده گاز طبیعی روند رو به رشدی را داشته است و این امر به دلیل ویژگی ذاتی و سازگاری بیشتر گاز طبیعی با محیط زیست می باشد. با توجه به پیش بینی ها در دهه های آینده تقاضا برای مصرف گاز طبیعی در میان سایر حامل های انرژی افزایش چشمگیری خواهد داشت. حال با توجه به نظریه های عنوان شده می توان ادعا کرد که درآمد خانوارها به عنوان یک عامل مهم در میزان مصرف گاز طبیعی و به طبع یک عامل مهم در پرداخت گاز بهای مصرفی توسط خانوارها می باشد.

۲-۲-۲ نقش فرهنگ^[۵۱] جامعه بر روی الگوی مصرف خانوار

مصرف یکی از اصلی ترین بخش های اقتصادی و مصرف کننده یکی از تعیین کننده ترین فعالان اقتصادی است.مصرف به معنای به کار بردن کالاها و خدمات برای اجابت خواست های انسانی یا به دیگر سخن، از میان بردن مطلوبیت است. در نگاهی کلانگر، مصرف کل مخارجی است که در یک دوره معین و کوتاه مدت(معمولا یکساله)صرف کالاها و خدمات می شود. بدین ترتیب این مخارج نه تنها کالاها و خدمات مصرفی بلکه مواد خام و ماشین آلات مصرف شده در فرایند تولید را نیز در بر می گیرد.
اقتصاددانان معتقدند که مصرف در عین اینکه هدف نهایی تولید و توزیع بوده ، از عوامل موثر بر آن نیز است.علاوه بر وجود یک رابطه علت و معلولی بین مصرف و تولید، همواره مصرف ابزار مهمی در توجیه سه سوال اساسی اقتصاد(چه چیز،برای چه کسی و چگونه) به شمار می رود. زنجیره اقتصاد ، دارای حلقه های مختلفی است که اختلال در هر یک از آنها ، موجب انتقال ناکارایی مذکور به حلقه های بعدی شده و در نتیجه کل اقتصاد را با مشکل و ناکارایی مواجه می سازد.اگر اقتصاد را در پنج حلقه تخصیص، تولید، مبادله، توزیع و مصرف در نظر بگیریم این نکته تعبیر می شود که مصرف تنها در آخرین حلقه اقتصادمطرح است؛زیرا مصرف به معنای عام به مفهوم استفاده از کالاها و خدمات برای بهره مندی از نتایج این استفاده است.
ولی مصرف تنها در مرحله نهایی اقتصاد نیست بلکه از طریق ایجاد بازار برای محصولات مختلف،تجهیزات و منابع سرمایه ای را به آن سمت سوق می دهد و از سوی دیگر مصرف کالاها مواد اولیه و واسطه ای و منابع مالی آنها انواع مختلف مصرف را شکل می دهد.بنابراین در مرحله تخصیص عوامل تولید، چگونگی استفاده از منابع در تولید کالاهای مختلف، صرف عواید در مراحل توزیع و … بهره برداری بهینه و مناسب از منابع در قالب الگوی مصرف مناسب مطرح است.
هر چند موضوع مصرف ، پدیده ای اقتصادی است ولی بخشی از عوامل ایجاد کننده آن در بخش فرهنگ نهفته است و با توجه به نهادینه شدن آن در جامعه یکی از راه های اصلی برون رفت از آن نیز توجه به موضوعات فرهنگی است. قبل از هر چیز رفتار مصرف کننده نوعی رفتار انسانی است. نخستین و شاید مهم ترین نکته این است که رفتار(( مصرف کننده)) در حالت کلی زیر مجموعه ای از رفتار انسانی است.فرآیندهای پایه ای که رفتار را در حوزه خرید شکل می دهند،همان فرآیندهایی هستند که رفتارها را در حوزه فعالیت های کاری،مذهبی، سیاسی و یا هر نوع رفتار انسانی دیگری شکل می دهند.
رابرت باکاک^[۵۲] (۱۳۸۱) ، در کتاب خود با عنوان ((مصرف))، پیشینه مطالعات مصرف به عنوان مقوله ای جامعه شناختی را به اواخر قرن ۱۹ میلادی و آغاز قرن بیستم نسبت می دهد. به گفته باکاک پیش از آن مصرف، مقوله ای صرفا اقتصادی شمرده می شد و فقط از همین منظر مورد توجه قرار می گرفت. در این دوره است که برای نخستین بار مصرف، یا به عبارت دقیق تر شیوه مصرف کردن ،به منزله پدیده ای مرتبط با فرهنگ و جهان بینی خاص از سوی ماکس وبر^[۵۳] مورد توجه قرار می گیرد.با پایان یافتن جنگ دوم جهانی است که اهمیت مصرف به طور ناگهانی به چشم می آید و جامعه شناسان،فرهنگ شناسان،مردم شناسان و حتی فلاسفه در توجه به این پدیده، گوی سبقت را از اقتصاددانان می ربایند.
مصرف گرایی،همانطور که از عنوان آن پیداست،در وهله نخست مقوله ای است آسیب شناختی که پیوند تنگاتنگی با مفاهیمی چون تجمل گرایی و افراط در خرید کالاها و استفاده از خدمات مصرفی دارد.مصرف به معنای عام و صرف نظر از بعد آسیب شناختی آن،تابعی است از متغیرهای اجتماعی چون نظام ارزشی،پایگاه طبقاتی و منزلت اجتماعی که بی شک این گره خوردگی، بی ارتباط با نوسانات و فراز و نشیب های این متغیرها نخواهد بود.
با تغییر نظام ارزشی و نیز تحولاتی که در لایه های مختلف طبقاتی به وجود می آید، مصرف به عنوان یکی از عناصر مهمی که نشان دهنده منزلت اجتماعی است؛ از جهت کمی و کیفی دچار تغییرات محسوسی خواهد شد.
تحولات اقتصادی و اجتماعی جامعه ایران در دو دهه گذشته و به تبع آن دگردیسی نظام ارزشی آن، فرهنگ مصرف جامعه را به شدت تحت تاثیر گذاشته و باعث حرکت جامعه به سوی مصرف گرایی شدید شده که در این راستا موارد زیر کاملا محسوس است.
۱- افزایش مستمر شاخص کلان هزینه های مصرفی کشور
۲- افزایش فزاینده مصرف حامل های انرژی(بنزین،گاز مایع و نفت گاز،نفت سفید و نفت کوره و ..)
۳- افزایش شدت مصرف انرژی(انرژی مصرفی هر واحد تولیدی)
۴- نامطلوب بودن مصرف انرژی در پالایشگاهها
۵- تخصیص غیر بهینه اعتبارات طرح های عمرانی
۶- الگوی ناصحیح مصرف آب
۷- الگوی ناصحیح تولید و مصرف آرد و نان
۸- سطح بالای ضایعات در تولید بخش صنعتی و کشاورزی
۹- الگوی ناصحیح مصرف برق خانگی،کشاورزی،صنعتی و روشنایی عمومی
۱۰- اتلاف بالای برق در خطوط انتقال نیرو
مصرف گرایی پس از جنگ در جامعه ایران تشدید شده است. توسعه صنعت،فرهنگ ،ارتباطات، تبلیغات و تغییر در سلسله مراتب نظام ارزشی از وضعیت مذهب معنوی به غلبه عناصر مادی، رشد مصرف،اسراف و تجمل گرایی را افزایش داده است. تغییر در رویکرد اقتصادی دولت در دهه ۷۰ به رشد طبقه متوسط، منزلت مجدد طبقه مرفه، افزایش شکاف طبقاتی ثروتمندان و فقرا و نیز گسترش مصرف گرایی مدرن کمک کرده است.پیامدهای مصرف گرایی تنش در نظم اجتماعی،تهدید نظم سیاسی، وابستگی اقتصادی، تشدید عوارض زیست محیطی، شیوع احساس محرومیت جمعی، سرخوردگی و افزایش سطح توقعات در کشور است.
جوامعی که با یک فرهنگ پویا مواجه هستند دستخوش دگرگونی های سریعی می شوند که جامعه را با پدیده فرهنگ پذیری مواجه می سازد. این پدیده، فرآیندی است که بدان وسیله افراد یا گروه های یک فرهنگ انگاره های رفتار و تفکر فرهنگ دیگری را اقتباس می کنند. مصرف نیز نوعی هنجار اجتماعی است که شدیداً تحت تاثیر فرهنگ های دیگر است.در صورتی که عوامل فرهنگی تاثیر منفی بر الگوی مصرف بگذارند،مصرف از حالت طبیعی خارج و به مصرف آشکار یا همان مصرف تظاهر آمیز تبدیل می شود. این نوع مصرف ، استفاده اسرافکارانه و بی رویه کالا و خدمات است که با هدف متشخص جلوه دادن یا احراز موقعیت خاص صورت می گیرد. مصرف مسرفانه در فضایی صورت می گیرد که فاصله طبقاتی وجود دارد؛ طبقه ای مسرف که به نوعی تعیین کننده سطح و کیفیت الگوی مصرف هستند و برخی از افراد جامعه تلاش می کنند خود را به سطح آنان برسانند.

۲-۲-۲-۱ عوامل فرهنگی موثر بر نوع و میزان مصرف

۲-۲-۲-۱-۱جهانی شدن

همانطور که به طور متعدد اشاره شده جامعه همواره در معرض پدیده فرهنگ پذیری است؛یعنی انگاره های رفتاری و تفکر فرهنگی را از دیگران برداشت می کند. به همین دلیل است که فرهنگ به صورت جدی از پدیده جهانی شدن متاثر می شود. در این شرایط رفتار اقتصادی،سیاسی و فرهنگی جامعه به سمت فرهنگ قالب سوق پیدا می کند. در شرایطی که قدرت اقتصادی ترسیم گر روند جهانی شدن باشد و لابی های سیاسی و اقتصادی خطوط رسانه ها را ترسیم کنند و بر آرا و افکار مردم تاثیر داشته باشند، طبیعی است که فرهنگ قالب مصرفی در دنیا،فرهنگ مبتنی بر دیدگاه مادی و اقتصاد سرمایه داری و بر پایه منافع شخصی خواهد بود. هر چند این روند با توجه به تضاد با ذات انسانی جامعه قطعاً با مشکلاتی مواجه خواهد بود.

۲-۲-۲-۱-۲ مصرف تفاخری

مصرف کالا با هدف خودنمایی و تحت تاثیر دیگران،مصرف نمایشی را شکل می دهد.بدین ترتیب رضایت حاصل از چنین مصرفی نه از مطلوبیت ذاتی خود کالا بلکه از تاثیر آن بر مردم نشات می گیرد. یا این عامل موثر بر مصرف،اثر تفاخر می گویند.

۲-۲-۲-۱-۳ مصرف چشم و هم چشمی

این عبارت برای نخستین بار توسط اقتصاددان آمریکایی وبلن^[۵۴] (۱۹۲۹-۱۸۵۷) مطرح شد و به مصرفی اطلاق می شود که نیاز روانی فرد را که به تقلید از دیگران ایجاد شده برطرف می سازد. به عبارت دیگر کالا خریداری می شود نه بدان دلیل که عملا مورد استفاده قرار گیرد بلکه به این دلیل خریداری می شود که مصرف کننده از افراد آشنا عقب نیفتد. به هر حال این نوع کالا مستلزم تقبل هزینه است که از نظر روانی مطلوبیت زیادی برای مصرف کننده ایجاد کند، هر چند دوره زمانی ایجاد رضایت خاطر روانی آن ممکن است محدود باشد.

۲-۲-۲-۱-۴ مد اجتماعی

شامل رفتار جمعی نوظهوری است که به صورت رسم اجتماعی تثبیت نشده باشد. مد نیز بخشی از عرف است با این حال کنشی برخلاف رسم تلقی می شود که دوام و دیرپایی ویژگی آن است.مد رفتاری زودگذر است برای مثال آرایش شخصی یا طرز گفتار و بسیاری دیگر از رفتارها مد محسوب می شوند و افراد را به سمت همگونگی سوق می دهند.مد اجتماعی، فرهنگ بخش عمده ای از جامعه و به خصوص جوانان را به خود مشغول کرده و آنها را از پرداختن به امور مولد و پویا باز می دارد و با سوء استفاده از القای این فرهنگ غلط در جامعه منافع اقتصادی و بعضاً سیاسی عده ای سودجو را تامین می کند.تشدید تقّید جامعه به مد این فرهنگ مصرفی را به یک فخر فروشی اجتماعی تبدیل کرده و تاثیر منفی بسیاری بر الگوی مصرف جامعه می گذارد.

۲-۲-۲-۱-۵ تبلیغات بازرگانی

در بازاریابی برای افزایش فروش از روش های مختلفی استفاده می شود که یکی از مهم ترین این روشها، استفاده از تبلیغات بازرگانی است. وقتی تبلیغات بازرگانی به عنوان یکی از اصلی ترین و نخستین ابزارهای تشویق افراد جامعه برای خرید تلقی شود، اختیار مصرف خانوار به تبلیغات بازرگانی سپرده می شود و حتی منجر به ارائه تبلیعات کالاهای خارجی در کشور و ایجاد نیاز و ورود رسمی و غیر رسمی کالا برای تامین این نیاز می شود.غالب بنگاههای تولیدی امروز بر پایه سیاستهای مصرفی و تبلیغات روی مصرف و نهادینه کردن فرهنگ مصرف گرایی بین جوامع استوار هستند. رسانه ها در دوران کنونی بخشی جدایی ناپذیر از زندگی مخاطبان شده اند. این مخاطبان در دنیای اطلاعاتی و ارتباطی امروز، بخش عظیم فرهنگ،ارزش ها و هنجارهای جامعه خود و دیگر جوامع را از رسانه ها دریافت می کنند. به عبارتی در دوران معاصر که به عصر اطلاعات و جامعه اطلاعاتی و ارتباطی معروف است،بخش عظیمی از جامعه پذیری مخاطبان از طریق رسانه ها انجام می شود و نفوذ و تاثیر رسانه ها تا جایی است که برخی از نظریه پردازان ارتباطی بر این باورند که رسانه ها اولویت ذهنی و حتی رفتاری ما را تعیین می کنند و اگر چگونه فکر کردن را به ما یاد ندهند، اینکه به چه چیزی فکر کنیم را به ما می آموزند.

۲-۲-۲-۲ رویکرد دین اسلام در رابطه با مصرف

اسلام به عنوان آخرین دین بشری که توجه لازم به تمام نیازهای بشری را داشته ، از اهمیت موضوع غافل نبوده و سیاستهای لازم برای کارکرد مصرف در جامعه اسلامی را فراهم کرده است.این موضوع را می توان در پیوند آن با سیاستهای اقتصادی دین اسلام با ویژگی های مصرف در اقتصاد اسلامی مشاهده کرد.اصلاح الگوی مصرف که به معنی نهادینه کردن روش صحیح استفاده از منابع کشور است،سبب ارتقای شاخصهای زندگی و کاهش هزینه ها شده و زمینه ای برای گسترش عدالت و بهبود توزیع درآمدها را فراهم می آورد. از طرفی الزام مصرف بهینه باعث می شود تا توزیع مناسب منابع و به تبع آن پیشرفت در دیگر بخشهایی که کمتر مورد توجه بوده اند نیز فراهم شود. سیاستهای دین اسلام ضمن توجه ویژه به اصلاح الگوی مصرف محدودیتهایی را در رابطه با مصارف و مطلوبیتهای معنوی و عبادی به پیروان خود توصیه می کند.دین اسلام با کلیه عواملی که به نوعی باعث اسراف در مصرف می شود مخالفت کرده و بیان می کند در جامعه ای که روحیه اسراف کالاها و خدمات نهادینه شده است کالاها و خدمات به جای تامین نیازهای واقعی ، صرف زیاده خواهی در اقتصاد خواهد شد.
با توجه به عوامل فرهنگی موثر در مصرف و دیدگاه دین اسلام در رابطه با مصرف کالاها و خدمات می توان فرهنگ جامعه را به عنوان یکی از نهاده های مورد نیاز به منظور سنجش میزان ارزیابی وصول مطالبات بخشهای تابعه شرکت گاز استان دانست. لزوم توجه به شاخص فرهنگ و مولفه های آن از آن جهت مورد تاکید است که در جامعه ای با فرهنگ اسلامی و ایرانی که با فرهنگ تجمل گرایی و مد گرایی و اسراف در تضاد است، مصرف بیش از اندازه باعث افزایش هزینه های مصرفی خانوارها شده و با توجه به سطح درآمدی خانوار وصول مطالبات شرکت به تاخیر می افتد.

۲-۲-۳ نقش دمای هوا^[۵۵] بر مصرف انرژی^[۵۶]

موضوع مصرف انرژی مخصوصاً گاز طبیعی و رابطه آن با شاخص های مختلف اقتصادی،زیست محیطی و اجتماعی از موضوعات مورد توجه بسیاری از اندیشمندان حوزه مدیریت انرژی است(بلومی^۳،۲۰۰۹). بدین ترتیب توجه به عوامل موثر بر مصرف گاز طبیعی در کشور و همچنین اندازه گیری میزان تاثیر گذاری آن ها بر مصرف گاز در بخش های مختلف حائز اهمیت می باشد که یکی از عوامل موثر بر مصرف گاز طبیعی درجه ی حرارت است. باید توجه داشت که چالش های زیست محیطی جهان در سالیان اخیر سبب تغییرات نامشخص دما شده است. بطوریکه در برخی مواقع شاهد زمستان هایی بسیار سرد و تابستان هایی بسیار گرم و از سوی دیگر شاهد موارد خلاف آن هستیم. تغییرات دمایی اثرات غیر قابل انکاری بر تغییرات مصرف مواد اولیه تامین کننده انرژی های گرمایی و سرمایی بخشهای مختلف جامعه خصوصاً مصرف گاز طبیعی دارد.
در کشوری به وسعت ایران با دارا بودن مناطق کاملا متفاوت از لحاظ آب و هوایی سبب شده است که شهرهای مختلف نیازهای متغیری برای مصرف گاز داشته باشند.همچنین مصرف گاز خود دارای بخشهای متفاوتی همچون مصرف خانگی، مصرف صنعتی ، مصرف بخش کشاورزی ، مصرف بخش حمل و نقل ، مصارف نیروگاه ها و صنایع عمده می باشد. لذا رابطه بین دما و مصرف گاز در هر یک از بخشهای مذکور به وضوح نمایان می شود.
اقلیم بندی مناطق مختلف کشور و محاسبه گاز بهای مصرفی براساس قیمت های تعیین شده با توجه به اقلیم بندی منطقه یکی از سیاستهای شرکت ملی گاز به منظور تعدیل قیمت گاز مصرفی بعد از هدفمند کردن یارانه ها خود دلیلی قاطع به منظور وجود رابطه بین دما و مصرف گاز طبیعی می باشد.بنا به گفته مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران به منظور تعدیل قیمت گاز مصرفی در شهرهای مختلف پایه قیمت های پلکانی گاز به صورت استانی مشخص نمی شود بلکه به صورت شهرستانی و متناسب با شرایط آب و هوایی آن شهرستان تعیین خواهد شد.این امر نشان دهنده عزم جدی مدیران ارشد شرکت ملی گاز ایران به منظور تعدیل قیمت تمام شده گاز برای مصرف کننده براساس شرایط دمایی منطقه می باشد.بدین ترتیب بعد از هدفمندسازی یارانه ها پایه پلکانی قیمت گاز براساس شرایط آب و هوایی تعیین شد و مناطقی که جزء مناطق سردسیر می باشند از قیمت پایه کمتری نسبت به مناطقی که جزء مناطق گرمسیر می باشند،برخوردار شدند. در تحقیق حاضر نیز مناطقی که سردسیر هستند به تبع دارای مصرف گاز بیشتری خواهند بود و بحث وصول مطالبات در این مناطق از اهمیت خاصی برخوردار می باشد. لذا دمای هوا به عنوان یکی از موثرترین ورودی های مدل تحقیق حاضر می باشد.

۲-۳ مبانی تئوری تحقیق

۲-۳-۱ پیشینه تحقیقات داخل کشور:

با توجه به اهمیت بخش وصول مطالبات در شرکتهای گاز و برق و آب و لزوم استفاده از روش های کارا در وصول مطالبات وبا توجه به اجرای طرح هدفمندی یارانه ها در دو سال اخیر در کشورمان و افزایش قیمت حامل های انرژی تحقیقاتی در زمینه وصول مطالبات انجام گرفته که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره نمود.
سید محمد رسولی(۱۳۷۴) درمقاله خود به بررسی علل عدم وصول قسمتی از مطالبات شرکت برق منطقه ای تهران پرداخته و عوامل فرهنگی ,اجتماعی,اقتصادی,ناهماهنگی واحدهای زیربط,عدم وجود فیدبک در سیستم,عدم کفایت پرسنل مربوطه,سهولت استفاده از برق غیر مجاز و انعطاف شرکت در مورد بدهکاران را از عوامل موثر در عدم وصول مطالبات شرکت برق منطقه ای تهران معرفی می کند.همچنین وی افزایش کارایی واحدهای قطع و وصل مناطق را منوط به بررسی و تامین نیازها و کمبودهای اجرایی و پرسنلی و رفع نیازمندیها و توزیع صحیح و منطقی امکانات موجود دانست. ایجاد و یا تشدید احساس مسئولیت و تعهد بیشتر در مسئولین شرکت در رده های مختلف در امر وصول مطالبات نیز یکی دیگر از پیشنهادها به منظور افزایش کارایی وصول مطالبات می باشد.
بهروز پیا (۱۳۸۱) در پایان نامه خود به بررسی علل تاخیر در پرداخت بهای قبوض برق در شرکت توزیع برق استان قزوین با هدف کاهش هزینه ها و خسارتهای ناشی از تاخیر در وصول مطالبات پرداخته و سوال اصلی پژوهش را با عنوان شناسایی علل تاخیر در پرداخت بهای قبوض معرفی می کند. و پس از بررسی های اولیه ۲۳ فرضیه فرعی در این مورد طراحی گردید. فرضیه اول این تحقیق این است که اغلب مشترکین ، بهای برق خود را با تاخیر پرداخت می نمایند. فرضیه دوم تحقیق مربوط به علل تاخیر در پرداخت بهای برق می باشد که عبارتند از ضعف سیستم خدمات قطع و وصل، عدم اعتماد کافی به محاسبات صورتحسابها، عدم دسترسی به دفاتر مرکزی ، تعداد مالکین یا شرکاء و یا مصرف کنندگان انشعاب برق، کمبود مهلت ۱۵ روزه مندرج در قبوض، تاخیر در ابلاغ اعتبارات (مشترکین دولتی) ، عدم اعمال جریمه عادلانه، عدم پرداخت پاداش به تعجیل در پرداخت، فصلی بودن درآمدها (مشترکین کشاورزی) ، اخذ مهلت از کارکنان شرکت برق با اصرار، عدم اطلاع رسانی کافی ، دخالت مقامات محلی و استانی، عدم نصب سیستم های هوشمند مثل کنتورهای کارتی، تاخیر در توزیع صورتحسابها توسط شرکت توزیع ، عدم نمایش یارانه بهای برق در قبوض ، خود داری بانکها از دریافت وجه قبوض پس از مهلت ، نوسان در مبالغ صورتحسابهای صادره ، افزایش سالانه بهای برق ، عدم توزیع قبوض در اوایل هر ماه ، قطع برق به جای جریمه ، و ضعف اطلاع رسانی را از فرضیه های تحقیق معرفی می کند. همچنین فصلی بودن درآمدهای مشترکین کشاورزی که اغلب با فروش محصولات در فصل پائیز مصادف می باشد در روند پرداخت قبل و بعد از فصل پائیز این دسته از مشترکین ایجاد خلل می نماید. پس از انجام پژوهش از ۱۱۰ فقره از بدهکاران و پخش پرسشنامه بین بدهکاران و تجزیه و تحلیل اطلاعات و آزمون های فرضیه نتایجی بدست آمد که نشان می دهد اغلب مشترکین بهای برق خود را با تاخیر پرداخت می کنند، مشترکین بدهکار در صورت تاخیر در پرداخت بهای برق نگران قطع برق می شوند و عملکرد سیستم قطع و وصل مشترکین بدهکار مطلوب می باشد، اعتماد کافی به محاسبات صورتحسابها در بین مشترکین وجود دارد،تعدد مالکین تعدادی از انشعابات مانع از پرداخت به موقع بهای برق می باشد زیرا بهای برق بایستی از اشخاص متعددی جمع آوری و سپس پرداخت شود. در این تحقیق صدور و توزیع قبض بنحویکه در اوایل هر ماه بدست مشتری برسد یکی از روشهایی شناخته شده که می تواند موجب وصول به موقع بهای برق شود.
محمد رضا سروش(۱۳۸۲) در پایان نامه خود به بررسی مشکلات مدیریت در وصول مطالبات مصرف برق و ارائه راهکارهای بهبود آن پرداخته و بخش عمده عدم وصول مطالبات شرکت را به دلیل عدم پرداخت به موقع آن از سوی مشترکین (بخش مشترکین دولتی و ارگان های نظامی و انتظامی) دانسته و همین امر موجب وقفه های طولانی مدت در امر وصول مطالبات شده است. تکرار مداوم پیگیری وصول مطالبات را باعث کاهش کارایی و اثر بخشی این معرفی کرده و این مسئله را اصلی عامل بوجود آمدن اثرات منفی در روحیه پرسنل و انگیزش آنها برشمرده است. در این پژوهش سعی شده است مشکلات اساسی از دیدگاه مدیریت سازمان در رابطه با وصول مطالبات ، به صورت سوالهای پژوهشی مطرح شود که این مشکلات عبارتند از : روش فعلی قرائت کنتور مشترکین، نحوه عملکرد بانک در وصول هزینه ها، وسعت استان و پراکندگی جمعیت و مشکلات وصول از ارگانهای دولتی و نظامی و مصارف صنعتی سنگین. براساس این سوالات پژوهشی، پرسشنامه ای تنظیم شده و در بین ۴۰ نفر از مدیران سازمان توزیع و نقطه نظرات ۳۵ نفر آنان جمع آوری گردید. با تجزیه و تحلیل نتایج نظرسنجی ، این نتیجه حاصل شد که ، عملکرد بانک در وصول هزینه ها مشکل چندانی را ایجاد نکرده ولی سه مورد دیگر، از عمده مشکلات مدیریت در وصول هزینه ها می باشد. در پایان پژوهش راه حلی ارائه شد که در صورت اجرا تمامی موارد مشکل زای مطروحه حل شده ، به نحوی که شرکت برق می تواند هزینه فروش انرژی را مانند تمام کالاهایی که به طور معمول به فروش می رسند ، قبل از مصرف آن دریافت نماید. بنابراین روش استفاده از کنتورهایی که از کارت اعتباری استفاده می کنند، برای این منظور پیشنهاد شد.