جدول ۳-۴: آزمون آلفای کرونباخ برای پایایی کل پرسشنامه

تعداد نمونه
تعداد سؤال‌ها
مقدار آلفای کرونباخ

۳۰
۵۷
۸۹۲/۰

در پرسشنامه اخیر مقدار آلفا برابر ۸۹۲/۰ می‌باشد که از مقدار ۸/۰ بزرگ‌تر است پس پرسشنامه پایایی بالا دارد بنابراین می‌توانیم عملیات آماری بر روی این پرسشنامه را شروع نمائیم.
۳-۱۱- روش‌های تجزیه‌وتحلیل اطلاعات
روش دلفی در تحلیل و استفاده از داده‌ها برای پاسخگویی به سؤال تحقیق از هر دو روش کمی و کیفی استفاده می کند. استفاده از سؤالات باز در پرسشنامه‌ دلفی و تحلیل آن‌ها در مراحل بعدی، قضاوت به روش گلوله برفی دررسیدن به اجماع و اشباع تئوریک صاحب‌نظران از شیوه‌های کیفی ضریب توافقی کندال مورداستفاده در تحلیل اطلاعات بوده است. علاوه بر این به‌منظور جمع‌بندی و توصیف نظرات اعضای پانل و تعیین پارامترهای مرکزی و پراکندگی داده‌ها از روش‌های آمار توصیفی استفاده‌شده است. سپس از نرم‌افزار SPSS به کمک آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی پاسخ به سؤالات برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده‌شده است.
از میان شاخص‌های آمار توصیفی، شاخص‌های میانگین، میانه برای تعیین میزان اجماع خبرگان محاسبه می‌شود با بهره گرفتن از داده‌های حاضر از پرسشنامه دور سوم این دو شاخص را محاسبه کرد.
در پژوهش‌های مختلف از معیارهای متفاوتی برای تعیین میزان اجماع استفاده‌شده است و در اصل هنگامی درباره موضوعی اجماع حاصل می‌شود که درصد مشخصی از آرا در یک طیف تجویزی قرار گیرند.برای مثال دریکی از معیارها، هنگامی اجماع به دست می‌آید که ۸۰٪ آرا در مقیاس ۷ امتیازی لیکرت میان دوطبقه قرار گیرد. در معیاری دیگر پیشنهاد می‌شود که حداقل ۷۰٪ خبرگان در مقیاس ۴ امتیازی لیکرت به عوامل امتیاز ۳ و بیشتر داده باشند و مقدار میانه ۳٫۲۵ یا بیشتر باشد؛ و البته گروهی محاسبه اجماع را به‌صورت درصد مناسب نمی‌دانند و گزینه قابل‌اعتمادتر را سنجش پایداری پاسخ‌های خبرگان در دورهای متوالی در نظر می‌گیرند. در این پژوهش از معیار دوم استفاده‌شده است. (احمدی،۱۳۹۲: ۶۴)
فصل چهارم:
تجزیه‌وتحلیل داده‌ها
۴-۱- مقدمه
همان‌گونه که در فصل سوم توضیح داده شد. با بهره گرفتن از مصاحبه و پرسشنامه در سه دور متوالی داده‌های پژوهش جمع‌ آوری شد و داده‌های حاصل از پرسشنامه دور سوم با بهره گرفتن از نرم‌افزار SPSS تحلیل شد که در ادامه به ترتیب نتایج دورهای دلفی ذکر می‌شود.
در این فصل ابتدا جدول ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های که خبرگان در مصاحبه بیان نموده‌اند و همچنین پرسشنامه‌های مراحل اول، دوم و سوم ارائه و تحلیل داده‌ها به‌تفصیل شرح داده شد. در ادامه به‌منظور بررسی سؤالات از آمار توصیفی میانگین، میانه و آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی داده استفاده‌شده است که دراین‌بین سؤال کلی تحقیق و سؤالات ویژه از سوی خبرگان، مورد پرسش قرار گرفت؛ که در قالب جداول ارائه گردیده است.
۴-۲- فهرست ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های اولیه
با توجه به مصاحبه‌های که با خبرگان صورت گرفت و با بهره گرفتن از تحقیق صورت گرفته در این زمینه و مؤلفه‌ها، ابعاد اصلی و شاخص‌های تشکیل‌دهنده هر مؤلفه شناسایی‌شده و بر اساس آن‌ها فهرستی از شاخص‌های اولیه تنظیم گردید. این شاخص‌ها تشکیل‌دهنده دور اول دلفی بود همان‌گونه که قبلاً اشاره گردید. درمجموع چهار بعد (متغیر) اصلی شامل ۱- متغیر نقاط ضعف (شامل ۱۰ شاخص)، ۲- متغیر نقاط قوت (شامل ۳ شاخص)، ۳- متغیر تهدیدها (شامل ۸ شاخص) و ۴- متغیر فرصت‌ها (شامل ۱۱ شاخص) شناسایی شدند. در مدل اولیه طرح درمجموع ۴ بعد و ۳۲ شاخص شناسایی گردید که ۱۳ شاخص مربوط به متغیر عوامل درونی و ۱۹ شاخص مربوط به متغیر عوامل بیرونی می‌باشد. که فهرست این ابعاد و شاخص‌ها در جدول ۴-۱ نمایش داده‌شده است.
جدول ۴-۱: فهرست متغیرها، ابعاد مؤلفه‌ها و شاخص‌های اولیه

متغیر
ابعاد
شاخص

عوامل داخلی
نقاط ضعف
۱- عدم بهره‌گیری از ادبیات موضوعی مشترک و متناسب برون‌سپاری در شهرداری
۲- عدم وجود گردش مناسب اطلاعات و کار بین شهرداری، پیمانکاران و بهره‌برداران خدمتی
۳- عدم تضمین امنیت و سرمایه‌های شغلی، جذب‌شده در برون‌سپاری
۴- عدم وجود برنامه‌های حمایتی در ظرفیت‌سازی بخش خصوصی و توسعه متوازن امور برون‌سپاری
۵- عدم شفافیت در استفاده از منابع سازمانی در مشارکت با ظرفیت‌های بخش خصوصی
۶- نبود نظامنامه و دستورالعمل‌های نظارتی مناسب در اکثر فرآیندها
۷- عدم شفافیت در مرز خدمات بخش خصوصی و خدمات شهرداری
۸- عدم وجود پایگاه دانشی و بانک اطلاعات از مشخصات و عملکرد پیمانکاران برون‌سپاری

براین اساس برگرد چاه و چشمه‌ای یا در محدود واحه‌ای کوچک، چندخانوار گرد می‌آمدند، اما سایر خانوارها چاره‌ای جز جستجوی چاه و چشمه دیگری درجایی دیگر نداشتند و لذا هزاران روستای پراکنده، کوچک و کم ارتباط با یکدیگر بر پهنه سرزمین ایران اینجا و آنجا قارچ گونه روییدند. روستاهای کوچک و کم جمعیت و کم آب و بی‌بضاعت از نظر ابزار کار، تولیدی محدود داشتند و اگر بلای حکومت ستم شاهی نیز بر آن اضافه شود، مشخص می‌گردد. که چیز چندانی برای مبادله در چنته نداشتند، لذا به تجربه آموخته بودند که باید خودکفا باشند. از این رو روستاهای کوچک و پراکنده ترکیب ارگانیکی بین زراعت محدود دامداری کوچک و صنایع دستی پدید آورده، روزگار می‌گذراندند.اما خشکسالی ادواری و وجود صحرانوردان و بیابان‌گردانی که بقول لمبتون “هرگاه بر اثر افزایش طبیعی یا کم آبی، عدد مردم و حواشی مواشی ایل از حد مراعی موجود می‌گذشت. با ستیز و آویز و جز آن راهی مناطق ساکن می‌شدند” (۱۹۶: ۱۳۶۲: لمبتون) محیط را بی‌ثبات و ناامن ساخته بود.

روستاییان کم عده و بی‌ساز و برگ نه قادر به گردآمدن در نقاط محدود بودند، و نه به صورت پراکنده توان مبارزه با ایلات و عشایر و صحرانوردان و بیابان‌گردان را داشتند. لذا تشکیل حکومتی متمرکز با ارتشی حرفه‌ای متشکل از فرزندان خود روستاییان و متکی به بخشی از قوت لایموتشان را با همه کژی‌ها و کاستی‌ها پذیرا شدند و حکومت‌های متمرکز با سازمان عریض و طویل و ارتش حرفه‌ای یا دائمی زمینه طبیعی و پیدایش و رشد یافتند.
ضرورت انجام کارهای عمومی کار که مددکار زارعت کم رونق منطقه به شمارمی‌رفت و بیگاری گرفتن افراد را الزامی می‌ساخت. از یکسو (اموری مانند کشیدن شبکه‌های آبیاری…) و تمرکز نظامی - سیاسی ایلیاتی از سوی دیگر نیز سایر عواملی بودند که تمرکز سیاسی حکومت و مرکزیت آن را تسهیل کردند. نتیجتاً در ایران نیز چون سایر مناطق مشابه، نظام ستم شاهی سربرآورد و برای قرن‌ها چون بختکی برجان و مال و ناموس مردمان چیره شد. نظام حکومتی متمرکز، دستگاه اداری گسترده و وجود ارتش حرفه‌ای مقیم پادگان‌ها خودعامل مهم پیداییش شهر و شهرنشینی در آسیا و از جمله ایران به شمار می‌رود. بیهوده نیست که شهرسازی برای قرن‌ها از جمله اقدامات شاهان تلقی می‌شد و شمار زیادی از شهرهای ایران خاصه در دوران ساسانیان شهرهای شاهی لقب داشتند و بسیار از شهرها در حقیقت کلنی‌های اداری نظامی بودند” (پرهام ۱۳۵۳: ۱۷۰). از سوی دیگر، سازمان اداری و نظامی متمرکز همواره خریدار عمده کالاهای بسیاری است و این امر رشد پیشه وری و صنایع کارگاهی و دستی شهری را تقویت کرده، زمینه‌ساز رشد تجارت و مبادله می‌شود. مصرف تجملی اعیان و اشراف نیز، گرچه با شدتی کمتر بر این امر دامن می‌زند و امکان ایجاد بارکده‌ها یا شهرهای مبادلاتی و محل استقرار بازار را فراهم می‌آورد. قرارگرفتن ایران بر سر راه‌های اصلی ارتباط بین غرب و شرق با توجه به وسایل ناتوان طی فواصل جغرافیایی در آن روزگاران و ضرورت احداث توقفگاه‌های بیشماری که به شهر تبدیل شدند نیز از عوامل دیگر پیدایش سومین نظام معیشتی ایران یا نظام شهری به حساب می آید لذا از زمان‌های بسیار دور، در ایران شبکه‌ای از شهرهای سیاسی – نظامی، مبادلاتی – ارتباطی پدید آمد.
این شهرها گرچه تاریخ پر فراز و نشیبی را سپری ساخته‌اند و به طور ادواری با تهاجم اقوام همسایه ایران روبه رو و شماری حتی از صفحه روزگار محوشده‌اند، لیکن در زمان ثبات سیاسی و نتیجتاً رونق اقتصادی و امنیت ارتباطی شکوه و عظمتی در خور توجه به کف آورده و از همه مهمتر اجزا شبکه ای همگون و مرتبط با حساب می‌آمدند که به قول محقق معاصر خانم گیتی اعتماد (۱۳۳-۱۳۱: ۱۳۶۳) علاوه بر مرکز حکومتی نظامی و خدمات یا مبادلات منطقه مرکز ارتباطی تولیدات پیشه وری و گاه مرکز مذهبی و زیارتی نیز به شمار می‌رفتند و ارتباط ارگانیکی بین شهرهای کوچک و بزرگ هر منطقه از یکسو و شهرها و مراکز روستایی آنها از سوی دیگر برقرار بوده است.”
چنگ اندازی سرمایه‌داری جهانی به ایران با تحولات ساختاری عمده‌ای همراه شد. شهر مرکزی جانشین همزیستی سه نظام معیشتی گذشته (که نیازمند تحولی بنیادین و اساسی بودند) گردید و شهرنشینی وابسته به فراسوی مرزهای ملی، جای تحولی درونی ضروری را گرفت. شهرها بدون ارتباط با هم و به صورتی گسسته و در جهت ارضاء نیازهای سرمایه‌داری و برای مصرف، رشد معاصر خود را آغاز کردند. زیرا همان گونه که قبلاً اشاره شد، سرمایه‌داری نظامی است متکی به انباشت روز افزون و بی‌پایان سرمایه سرمایه انباشت شده باید مجدداً باز هم برای انباشت بیشتر به بازار باز گردد، براین اساس انباشت و افزایش و گسترش دم افزون سرمایه را منطق درونی و نیروی محرکه نظام سرمایه‌داری و علت پویایی آن خوانده‌اند و اقتصاد دانان معاصر با هر گرایشی به آن معترف‌اند. اما انباشت دائم الزاما زمانی به وقع می‌پیوندد که مصرف فراگیر شود و دائماً رو به فزونی نهد و استفاده از کالا و خدمات متنوع به الگوی غالب جامعه بدل شود. اما برای رسیدن به مصرفی بی‌پایان و رو به تزاید، تولید لازم است و لذا چاره‌ای باقی نمی‌ماند. مگر آنکه ظرفیت‌های تولیدی اقتصاد و جامعه در زمینه‌های متنوعی که به انباشت و انباشت مجدد ختم نمی‌شود، برای آینده‌ای مساعد، فعلاً رها شود. ماحصل چنین منطقی توسعه ناهمگون و نامتعادل ساختار جامعه و اجزاء آن است که باز هم از ویژگی‌های نظام سرمایه داری است.
براساس آنچه که به گونه‌ای گذرا طرح شد و بر پایه ضرورت توسعه ظرفیت‌های اقتصاد و جامعه، فعالیت‌های تولیدی همراه با نوآوری‌های روزمره، جوامع اروپایی غربی و شمالی را به نحوی درون‌زا یا برخاسته از شرایط تاریخی، و در ادامه تحولات ساختاری آن جوامع، از اساس دگرگون کردند. بر ویرانه‌های قرون وسطی، جامعه صنعتی غربی را در راستای آمال‌های سرمایه‌داری لیبرال پدید آوردند. زمینه‌های سود آور توسعه‌ای شگرف بخود دید و نوآوری‌از هر جهت رواج یافت شهرها به مرکز پرآشوب تحولات دنیای نوین تبدیل شد اما علیرغم توسعه کم نظیر، ناموزنی و عدم تعادل ذاتی نظام،که نتیجه وابسته بودن تولید و توسعه به سودآوری و انباشت است در بعد فضایی – مکانی spatial نیز منعکس شد و لذا در چارچوب کل جامعه و در درون شهرها مناطق ناهمگون پدید آمد. در مقابل مناطق اعیان نشین، محله‌های فقیرنشینslums که سکونتگاه‌ فقیرترین اقشار، ستم‌دیدگان و رانده شدگان از یکسو و انبوه “قانون ستیزان قانون گریز” از سوی دیگر است، قارچ گونه رویید.
با رشد درون‌زا ولی نامتعادل و در پرتو انقلاب‌های پی‌در پی علمی و فنی، تولید کشورهای صنعتی سرمایه‌داری انبوه و انبوه تر شد و لذا برکنار از تمهیدات متنوع و از جمله گرایش به کالای یکبار مصرف، گسترش مصرف از طریق ایجاد نیازهای کاذب و تنوع بخشیدن به شیوه‌ها و ابزار ارضا، نیازها، کم کردن دوره استهلاک کالا، بالابردن سطح زندگی اقشار مختلف جوامع غربی و حتی کارگران از طریق غارت منابع ملل محروم و به عنوان حق‌السکوت و برای مصرف و از خود بیگانگی بیشتر، افزودن بر ساعات فراغت از طریق خودکار کردن بخش‌های فرایند تولید (اتوماسیون) و طراحی شیوه‌های گذران اوقات فراغت در جهت مصرف بیشتر و متنوع‌تر و خلاصه هزار ترفند دیگر، مصرف پابه پای تولید افزایش نیافت. زیرا گاه بانوآوری کوچک و به ظاهر محدودی، تولید ده‌ها برابر زیادتر می‌شود ولی برای افزایش مصرف به همان میزان، تضمینی وجود ندارد. جلو افتادن تولید از مصرف که خود از دلایل اصلی بحران‌های ادواری تلقی می‌شود، گسترش جغرافیایی نظام سرمایه‌داری، مقدم بر همه شیوه‌های افزایش مصرف را که فهرست وار عنوان شد در دستور قرار داد. جهان سومی تامین کننده مواد خام و واسطه‌ای نیز باید به سپاه مصرف کالا و خدمات در جهت انباشت بی‌پایان و افزایش سلطه سیاسی برای تداوم وضع موجود بپیوندد و حداکثر برای سرهم بندی کالاهایی که براساس الگوی مصرف غربی طراحی‌ شده‌اند، آماده شود. از این روی و در جهت ارضاء نیازهای سرمایه داری غربی، توسعه برون‌زا یا تحمیلی مناطقی که به جهان سوم موسوم است و از جمله ایران، بدون توجه به شرایط تاریخی، بستر فرهنگی و نیازهای واقعی این قبیل جوامع آغاز و با هدایت غرب گسترش یافت. در جهان سوم نیز شهر مرکزی غربی، اما این بار فقط برای مبادله و مصرف و به عنوان مقر نمایندگی‌های شرکت‌های فراملیتی و ایستگاه‌های مبادلاتی، تکرار شد و در نتیجه پایتخت و با شدتی به مراتب کمتر چند شهر دیگر به سرعت رشد کرد و شهرنشینی شتابان ولی فوق‌العاده ناهمگون رخ داد. انبوه روستاییان آشنا شده به شهر پرآشوب نه از برای چرخانیدن چرخ‌های صنایع نوپا، بلکه بیشتر برای پادویی در بخش دولتی بیمارگونه و یا در بخش خصوصی بی‌ضابطه که حتی با بخش خصوصی غربی نیز از هیچ نظر قابل مقایسه نیست، سیل‌وار به شهرها سرازیر شدند و شرایط کنونی پدید آمد.
شهرنشینی شتابان و ناهمگون ایران، صرفاً با توجه به فرآیندی که طرح شد قابل درک است. اما باید توجه داشت که توسعه درون‌زا و برون‌زا، حتی در راستای نظام‌ سرمایه‌داری به نتایج کاملاً متفاوتی منجر می‌شود. ضعف شبکه زیرساختی ایران و اجبار سرمایه‌داری به تغییر سریع کشور، تمرکز بیش از حد را به ارمغان آورد. لذا تهران و با شدتی به مراتب کمتر دو یا سه شهر دیگر (مشهد، تبریز، اصفهان) به قطب‌های توسعه برون‌زا بدل شدند و بزرگ سری یا ماکرو سفالی در شبکه شهری کشور پدید آمد. این امر خاصه در سه دهه اخیر و به علت تحولات از بالا در روستا و به برکت افزایش شدید درآمد ارزی از طریق صدور نفت، سرعتی فوق‌العاده به خود گرفت و جمعیت اضافی روستاها و گاه کل روستا به صورت بنه‌کن به شهرها سرازیر شد و شهری شدن به صورتی ناهمگون رخ داد.
برای مثال در سرشماری سال ۱۳۶۵ مشخص شده است که ۴/۵۴ درصد از جمعیت کشور در ۴۹۶ شهر گردآمده‌اند(شهر به مکانی اطلاق شده که در موقع سرشماری دارای شهرداری بوده است). لیکن باید توجه داشت که کمی بیش از ۶۶ درصد جمعیت شهری فقط در ۴۰ شهر و اندکی کمتر از ۳۳ درصد جمعیت شهری کشور در ۴۵۶ شهر گرد آمده‌اند. علاوه بر این نزدیک به ۴۰ درصد جمعیت شهری کشور فقط در تهران بزرگ سکنی گزیده‌اند و جمعیت تهران نزدیک به ۴ برابر دومین شهر بزرگ کشور است.
وسعت تهران از نوزده کیلومتر مربع در سال ۱۲۷۹ شمسی به حدود ۶۰۰ کیلومتر مربع در سال ۱۳۶۴ رسیده است. یعنی در طول ۸۵ سال وسعت تهران بیش از ۳۰ برابر شده و جمعیت شهر در طی ۱۲۰ سال ۴۶ برابر رشد کرده است. علاوه بر این براساس آمارهای سال ۱۳۵۵ بانک مرکزی و مرکز آمار ایران، نیمی از محصول ناخالص ملی (بدون احتساب نفت)، ۴۰ درصد از کل سرمایه گذاری‌ها، ۶۰ درصد از کل سرمایه گذاری‌های صنعتی، ۸/۱۴ درصد از کل شاغلین کشور سهم تهران بوده است.
براساس آمارهای سال ۱۳۶۴ از مجموع ۶۵۹۶ کارگاه بزرگ صنعتی تعداد ۲۴۱۲ کارگاه در استان تهران مستقر شده‌اند. در واقع هر زمینه اقتصادی، اجتماعی، امکانات و تاسیسات و تسهیلات در نظر گرفته شود، تمرکز فوق العاده شدید آنها در تهران کاملاً مشهود است. بدنیست به برخی از این زمینه‌ها فهرست‌وار اشاره شود تا عمق تمرکز‌گرایی و فرایند شهری شدن شتابان و ناهمگون کشور، بیشتر برملا گردد و علل فوری (سطح خرد تحلیل) مهاجرت مشخص شود.
براساس اطلاعات مندرج در سالنامه آماری سال ۱۳۶۳ کشور، از مجموع ۹۷ جریده مجاز کشور ۷۱ جریده در تهران منتشر می‌شده است. از مجموع ۲۵۷ سینمای ایران ۷۲ سینما یعنی کمتر از یک سوم در تهران قرار دارد. از مجموع ۱۲۷۶ کودکستان دولتی ۵۲۸ کودکستان در استان تهران دایر بوده است. از مجموع ۳۲۳ آموزشگاه مختص آموزش فنی ۵۳ آموزشگاه در استان تهران قرار داشته است. از مجموع ۱۳۶۹۸ نفر کادر آموزشی دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی، ۷۲۰۵ نفر مقیم استان تهران بوده‌اند و از مجموع ۱۴۵۸۰۹ دانشجو ۷۶۷۲۳ نفر در استان تهران به تحصیل اشتغال داشته‌اند. از مجموع ۵۸۹ موسسه درمانی با ۷۰۱۵۲ تخت، ۱۵۰ موسسه با ۲۴۰۲۱ تخت در تهران قرار داشته‌اند. درصد سهم تهران و شهرهای بزرگ از وام و تسهیلات اعطایی بانک مسکن (به تعداد) در سال‌های ۱۳۵۹، ۱۳۶۰، ۱۳۶۱ به ترتیب ۴/۵۷ و ۹/۴۹ و ۷/۵۰ درصد بوده و در سال ۱۳۶۳ این درصد برای تهران به تنهایی برابر با ۲۳ بوده است. از کل ۵۷۵۴ واحد مسکونی در دست ساختمان بانک مسکن در پایان سال ۱۳۶۳ تعداد۲۹۵۷ واحد در تهران قرار داشته است.
براساس آمارهای سال ۱۳۶۳ از مجموع ۷۵۸۶ مهندس معمار و شهرساز، مهندس ساختمان و تاسیسات حدود ۶۲۴۸ نفر یا ۴/۸۲ درصد در تهران اقامت دارند. متاسفانه چنین تمرکز بالایی در شهر تهران به طور عمده زاده رشد سرطانی بخش سوم اقتصاد یا خدمات است.
براساس مدارک مرکز آمار ایران، سهم بخش خدمات از نظر اشتغال در کل کشور در سال ۱۳۴۵ معادل ۲۴ درصد بود که در سال‌های ۵۵ و ۶۵ به ترتیب به ۹/۳۰ و ۴۲ درصد رسید. این رقم برای شهرها در سال ۱۳۴۵ معادل ۹/۴۹ درصد و در سال ۱۳۵۵ معادل ۲/۵۵ درصد بود که در سال ۶۵ به ۵/۶۰ درصد رسید علاوه بر این برابر آمارهای سال ۱۳۵۹ از ۱۰۰ نفر شاغل تهرانی ۷۸ نفر آنها در بخش خدمات به کار اشتغال داشته‌اند. خدماتی شدن اقتصاد کشور، رشد شدید شهرنشینی (۶۲ درصد در دو دهه ۵۵-۱۳۳۵) تمرکز بسیار شدید جمعیت و امکانات در تهران، و سپس به درجاتی به مراتب کمتر در مراکز برخی از استان‌ها، همه موید حاشیه‌ای بودن اقتصاد و جامعه ایران و وابستگی شدید کشور مخصوصاً از ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۷ به شمار می‌رود که آثار آن تا به امروز ادامه یافته است و حتی به علت مشکلات اقتصادی، تعطیلی برخی از زمینه‌های تولیدی وابسته و جنگ تحمیلی و بالاخره مهاجرت‌های منطقه‌ای تشدید نیز شده است.
وابستگی اقتصاد و جامعه ایران، به ویژه در سال‌های یاد شده و علیرغم تزریق درآمدی سالانه حدود ۲۰ میلیارد دلار برای مدتی نزدیک به ۱۰ سال به اقتصاد کشور، و فروش مداوم ذخیره‌های طبیعی خدادادی به مدت بیش از یک قرن، تحقق یافته و حتی سالانه تشدید شده است. به قول آنتونیوکارلو در حقیقت ایران (دوران پهلوی)بیانگر و نشان‌دهنده واضح و روشن این حقیقت است که توسعه امری ساختاری است و نه معلول درآمدهای نفتی. هنگامی که دلارهای نفتی به ساخت‌های قدیمی‌ تزریق شوند. صرفاً چون فرو افتادن سنگی بر آب می‌‌ماند که لحظه ای مشخص شده سپس محو می‌شود و این درست چیزی است که در ایران رخ داده است…..
ایران در سال ۱۹۷۴ حدود ۶۰۰ میلیون دلار کالای غیرنفتی صادر کرده است و در عوض ۵/۶ میلیارد دلار کالا وارد کرده است که نتیجه آن کسری موازنه پرداخت ترسناکی است. علاوه بر این، در سال ۱۹۷۵ مبلغی برابر ۵/۴ میلیارد دلار نیز خرج واردات اقلام کشاورزی شده است که نشان می‌دهد همه ساله بخش مهمی از دلارهای نفتی به علت ناتوانی کشاورزی کشور از میان می‌رود. برنامه کشور ایران (دوران پهلوی) از کشاورزی چشم پوشیده است تا به صنعتی شدن سریع دست یابد. و لذا کشاورزی عقب‌تر و عقب‌تر مانده است. ایران با گیرافتادن در دام تورم جهانی، کسری تولیدات کشاورزی (و لذا ضرورت وارد کردن دم افزون غذای مردم) و حقوق سنگینی که به کارکنان خارجی می‌پردازد، خطر ورشکست شدن را به جان می‌خرد…. نظام ایران قبل از ۱۹۸۳ فرو خواهد ریخت."(۱۹۷۷:۳۱ corrlo )
نتیجه فوری چنین شرایطی هجوم همه‌گیر به تهران و چند شهر بزرگ دیگر بوده است که همچنان ادامه دارد و انعکاس فوری این فرایند به شکل معضل سرپناه و کمبود مسکن جلوه‌گر می‌شود که نتیجه قهری آن زندگی در مسکن ناهنجار است. لذا بجا خواهد بود. تا به وضع مسکن در کشور به طور کلی و به ویژه در تهران پرداخته شده و اجتماع مساکن ناهنجار مورد بحث قرار گیرد.”^[۸۰]
مطلبی مختصر درخصوص شهرنشینی و اسکان غیررسمی در ایران در پایان نامه آقای رضا پایان با عنوان پدیده اسکان غیررسمی در ناحیه شهری قم به راهنمایی دکتر مصطفی مومنی آمده است که عنوان نمودن آن خالی از لطف نیست.
“کودتای مرداد ماه ۱۳۳۲، وابستگی تام تمام سازمان اقتصادی سیاسی کشور به سرمایه‌داری جهانی رادر پی‌دارد در تقسیم کار جهانی که در فردای پایان یافتن جنگ جهانی دوم رخ می‌دهد، اقتصاد کشورهای تحت سلطه به سوی اقتصاد تک محصولی سوق داده می‌شود، ایران به عنوان تولید کننده نفت، پایه‌های اقتصادی خویش را بر تولید روزافزون نفت قرار می‌دهد و از طریق دریافت بهره مالکانه نفت زیست می‌کنند.^[۸۱]
در حقیقت در دهه آخر ماقبل از اصلاحات اراضی یعنی دهه (۴۲-۱۳۳۲) با رونق نسبی زندگی شهری و عمده شدن نسبی مازاد اقتصادی حاصل از درآمد نفت، بخش کشاورزی اهمیت خود را از دست داده و شکاف شهر و روستا بیشتر شده و در نتیجه مهاجرت روستاییان به شهر نیز افزایش یافته است.^[۸۲] (۴/۱ درصد در سال) انجام اصلاحات اراضی در اوایل دهه ۱۳۴۰، افزایش درآمد حاصل از نفت، جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی به منظور سرمایه‌گذاری در بخش صنعت در درون شهر، سیاست‌های توسعه شهر و تصویب فرهنگ شهری و ایجاد زمینه‌های تضاد شدیدی اقتصادی بین شهر و روستا، گرایش‌های شهرنشینی را در ایران تقویت کرد و موج مهاجرت‌های روستایی را سبب گردید.
بدین ترتیب تمامی شرایط و تسهیلات لازم برای توسعه شهرنشینی شتابان فراهم آمد و شهرها یکی بعد از دیگری به گسترش فضایی خود دست زدند و در حالیکه حاشیه‌نشینی و خرابه نشینی در جای جای شهر و در خارج و داخل آن گسترش پیدا می‌کرد. جمعیت روزافزون در این مکان‌ها بر روی هم انباشته می‌شدند و بدین صورت شهرنشینی مشکل‌زا نمایان گردید.^[۸۳]
سرعت گرفتن مهاجرت‌های داخلی و افزایش سریع جمعیت شهرهای بزرگ و متوسط عوارض متعددی را در پی داشت و فوق تمرکز شهری در منطقه تهران، پیدایش حاشیه‌نشینان در حومه شهرهای بزرگ، فقدان و کمبود تاسیسات و تجهیزات زیرساختمانی در شهرها، وخامت روزافزون ارتباطات و ترافیک شهری، کمبود مسکن و بورس بازار زمین، برخی از این مشکلات هستند که باعث شد به طور روز افزون اعتبارات عمران شهری در بودجه‌های دولت افزایش یابد و تامین زیرساختمانی شهری به صورت یکی از اقلام مهم برنامه‌های عمرانی در آید.^[۸۴]
افزایش بهره مالکانه نفت در سال‌های ۱۳۵۰ هجری شمسی از افزایش بی‌سابقه قیمت نفت ناشی شده و نقش دولت روزی بخش قانون گذار و مجری را بیش از پیش تحکیم می‌کند. این جریان نخست بازار زمین را در شهر فعال کرد. از این به بعد سرمایه‌گذاری در زمین جای مهمی در میان عوامل سودآور اقتصادی باز کرد و سودآوران زمین به سراغ زمین‌های نزدیک و دور و زمین‌های کشاورزی رفتند. سودآوران زمین، تور خود را بر سر راه هر چه زمین هست گستراندند و به این ترتیب سوداگری زمین توسعه یافت و هر قطعه زمین چندین دست گردید و طی این فرایند، قیمت زمین شهری افزایش یافت و در نتیجه قیمت واحدهای مسکونی نیز بالا رفت. شهر توسعه یافت بدون آنکه توسعه زمین‌های شهری با آن هماهنگ باشد در این آمد و شد، غالب زمین‌های با ارزش کشاورزی به زیر ساختمان‌های شهری رفتند و شهر گسترش یافت، بدون آنکه ضوابط طرح جامع دیده شود و بدون آنکه مسئولان، تاسیسات و خدمات شهری و برنامه‌ای برای این گسترش تدارک دیده باشند، تا در مقابل گسترش بدون برنامه بایستند و از مشکلات شهری جلوگیری کنند. در این فرایند خانوارهای کم درآمد مجبور شدند در واحدهای مسکونی با کیفیت پایین در حاشیه شهرها زندگی کنند و از این به بعد شمال شهر و جنوب شهر محل سکونت افراد ثروتمند و فقر(فقیر) گردید و خطوط طبقاتی، درآمدی بخش‌های شمالی و جنوبی را به صورت مشخص از هم جدا کرد.^[۸۵]
تحولات جمعیت شهری و روستایی ایران طی سالهای ۵۵ تا ۷۵

چودهری، الله‌دتا. “جستجو درباره گذاردن و گزاردن". مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س ۱۶. ۱۳۴۸، ص ۵۶۵ـ۵۷۵ .*
حاتمی، حسن. “پسوندی نام‌آواساز “. نامه فرهنگستان. دوره ۵. ش ۲. پیاپی ۱۸. مهر ۱۳۸۰، ص ۸۴ـ۸۶ .
پسوند ast در گویش کازرونی؛ بیست و شش مثال.
ــــــ . “حرف و ایرادی بر دستور زبان” [ نقد کتاب"دستور زبان فارسی"اثر حسن انوری از سلسله انتشارات آموزش دانشگاه پیام نور ]. کلک. س۱. ش۵. مرداد ۱۳۶۹، ص ۱۶۸ـ۱۷۲.
حاجت‌پور، حمید. “گویش تالشی “. زبان شناسی. س۱۲. ش۱ـ۲. پیاپی ۲۳ـ۲۴. ۱۳۷۴، ص ۹۶ـ۱۱۲.
۱ـ دستگاه واجی ۲ـ صرف (ساخت واژه).
حاجتی، عبدالخلیل. “فعل لازم و «را» در زبان فارسی “. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم تهران. ش۵. شهریور ۱۳۵۸، ص ۱۸۵ـ۲۱۱.
۱ـ طرح موضوع ۲ـ نگاهی اجمالی به تئوری گشتاری ۳ـ بررسی و تحلیل موضوع.
حاجی حسینی، احمد. “بررسی علمی متن نورالعلوم مختصات سبکی و نحوی"، در کنگره بررسی شخصیت و افکار عارف نامی شیخ ابوالحسن خرقانی (۱۳۷۸)، چکیده مقالات کنگره بررسی آیین عرفانی خرقانی. سمنان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸، ص؟.*
حاجی عبدالحسینی، محمد. “برچسب‌دهی دستوری پیکره زبان فارسی"، در کنفرانس نظری و کاربردی (تهران، ۲۲ـ۲۳ اسفندماه ۱۳۷۹) مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس زبان شناسی نظری و کاربردی. به‌کوشش علی میرعمادی، زیر نظر معاونت پژوهشی. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۷۹، ج ۲، ص ۷۶۷ـ۷۸۳.
۱ـ درآمد ۲ـ نشانه‌گذاری نگارشی ۳ـ برچسب‌دهی دستوری توزیعی و کاربرد آن در پیکره فارسی ۴ـ نتیجه‌گیری ۵ـ پیشنهادهایی برای طرح‌‌های بعدی.

حاکمی، اسماعیل [حاکمی والا]. “اضداد در زبان فارسی و عربی". وحید. دوره ۱۲. ش۴. پیاپی ۱۲۷. تیر ۱۳۵۳، ص ۳۱۹ـ۳۲۴.
تعریف اضداد از نگاه گذشتگان موافق و مخالف؛ چند واژه؛ کاربرد الفاظ اضداد در عربی.
ــــــ . “افعال مقاربه در زبان فارسی". وحید. ش۲۳۳. خرداد ۱۳۵۷، ص ۲۹ـ۳۱.
ذکر هشت فعل مقاربه در زبان فارسی.
ــــــ . “تأکید در زبان فارسی"، در: جشن‌نامه محمد پروین گنابادی، سی‌ودو گفتار در ایران‌شناسی، به پاس پنجاه سال خدمت فرهنگی. زیر نظر محسن ابوالقاسمی، با همکاری محمد روشن. تهران: توس، [ ۱۳۵۴]، ص ۸۱ـ۸۸ .
تأکید در تعریف و اصطلاح؛ تأکید در صرف؛ تأکید در نحو.
ــــــ . “چند نکته درباره زبان و نگارش فارسی “. نامه پارسی. س۲. ش۱. پیاپی ۴. بهار ۱۳۷۶، ص ۴ـ۱۱.
بررسی ویژگی‌های زبان فارسی در بخش گفتاری؛ بررسی ویژگی‌های زبان فارسی در بخش نوشتاری.
حایری، محمود. “نگاهی به گویش بلوچی “. کیهان فرهنگی. س۱۸. پیاپی۱۸۳. دی ۱۳۸۰، ص ۵۴ـ۶۱.
پیشینه‌ این پژوهش؛ کشورهایی که در این زمینه فعالیت داشته‌اند؛ لهجه‌های زبان بلوچی.
حبیب، اسدالله. “واژه‌سازی و عادت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ستیزی صرفی و نحوی در سروده‌های بیدل". آشنا. س ۵. ش ۲۷. بهمن‌ـ اسفند ۱۳۷۴، ص ۳۸ـ۴۴.
غلط‌سرایی از نظر برخی صاحب‌‌‌‌نظران معاصر؛ شرح ایهام‌های حاصل از واژ‌ه‌‌سازی همراه با عادت‌ستیزی صرفی و نحوی.
حبیب‌اللهی، محمد. “چند نکته دستوری در زبان فارسی". نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان (به یادبود پنجمین کنگره تحقیقات ایرانی). س۹. ش۱۰. ۱۳۵۳، ص ۵ـ۱۶.
نکته‌های دستوری از کتاب “زبان قدیم‌ترین آثار نثر فارسی “، اثر ژیلبرلازار.
ــــــ . “کیفیت و بررسی فعل در لهجه مشهدی". مجله دانشکده ادبیات مشهد. س ۴. ش۳. پیاپی ۱۵. پاییز ۱۳۴۷، ص ۲۰۰ـ۲۲۴.
کیفیت فعل در لهجه مشهدی؛ ضمایر؛ چگونگی وجه و زمان.
حبیبی، حسن. “برخی از ویژگی‌های زبانی و نمونه‌هایی از اصلاحات حقوق اداری و دیوانی در سه قانون مهم مجلس اول دوره مشروطه". نامه فرهنگستان. دوره ۵. ش۴. پیاپی ۲۰. آذر ۱۳۸۱، ص ۱۴ـ۳۷.
ــــــ . “زبان فارسی، سنت‌ها و بدعت‌ها” اطلاعات. ش ۲۲۳۲۵. ۳۰ مهر ۱۳۸۰، ص ۶؛ ش ۲۲۳۲۶. آبان ۱۳۸۰، ص ۶.
ذکر وظایف پنج‌گانه زبان/ گروه‌های سازنده واژه‌های نو؛ گروه‌های مخاطب واژگان ساخته شده؛ دشواری‌های واژه‌های ساخته شده ؛ راه حل.
حبیبی، عبدالحی [حبیبی افغانی]. “چند کلمه از لهجه هروی و کتاب طبقات الصوفیه". یغما. س ۱۵. ش ۲. پیاپی ۱۶۶. اردیبهشت ۱۳۴۱، ص ۶۵ـ ۷۱؛ ش ۳. پیاپی ۱۶۷. خرداد ۱۳۴۱، ص ۱۵۴ـ۱۵۸.
ذکر چند لغت به همراه نکات دستوری وتاریخی آن: الف ـ د / رـ گ.
حجت‌الله طالقانی، آزیتا. “فعل مرکب: دو دیدگاه"، در کنفرانس زبان شناسی نظری و کاربردی (تهران، ۲۲ـ۲۳ اسفندماه ۱۳۷۹)، مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس زبان شناسی نظری و کاربردی. به‌کوشش علی میرعمادی، زیرنظر معاونت پژوهشی. تهران: انتشارات علامه طباطبایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص ۱ـ۲۶.
۱ـ افعال مرکب و پدیده انضمام ۲ـ افعال مرکب و پدیده ترکیب ۳ـ تحلیل افعال مرکب با ساخت صفت + کردن ۴ـ نتیجه‌گیری ۵ـ پیشنهاد.
حسام‌زاده حقیقی، چنگیز [حسام‌زاده/ حقیقی]. “گویش دوانی"، در کنگره تحقیقات ایرانی (تهران، ۱۱ـ۱۶ شهریورماه ۱۳۴۹)، مجموعه خطابه‌های نخستین کنگره تحقیقات ایرانی. به‌کوشش مظفر بختیار. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۵۰، ج ۱، ص ۷۷ـ۹۸.
دستورگویشی؛ تلفظ چند واژه؛ ویژگی‌های دستوری؛ ضمیرها؛ ساختمان افعال؛ ساختمان جمله.
حسن‌آبادی، محمود. “زنان و زبان". مجله علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان (ویژه‌نامه زبان و ادبیات). س۶. پیاپی۱۱. شهریور ۱۳۷۹، ص ۸۵ ـ ؟.
زنان در زبان، جنس در زبان فارسی و دیگر زبان‌ها؛ جنس در گفتار؛ واژگان و تعبیرات میان زنان و مردان.
حسن‌زاده نیری، حسن. “زندان زبان". زبان و ادب. مجله دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبایی (ویژه‌نامه زبان و ادبیات فارسی). س۳. ش۱۱. بهار ۱۳۷۹، ص ؟.
ادبیات راه گریز از زندان زبان: ۱ـ دخل و تصرف ادبیات در حوزه صامت‌ها و مصوت‌ها ۲ـ تصرف ادبیات در حوزه کلمات.
حسنی، حمید. “چه کنیم که غلط ننویسیم” ‍[پرسش و پاسخ، صحبتی درباره “غلط ننویسیم"، اثر ابوالحسن نجفی] کیهان. ش۱۴۸۳۳. ۱۴ مرداد ۱۳۷۲، ص ۱۳.
صحبتی درباره “غلط ننویسیم” آقای نجفی؛ نامه‌های مدارس و صدا و سیما.
ــــــ ."نکاتی درباره مقاله زبان‌ فارسی در عصرحافظ” [ نقد اثر تقی وحیدیان کامیار]. زبان شناسی. س۹. ش۲. پاییزـ زمستان ۱۳۷۱، ص ۹۶ـ۱۰۰.
حسنیان، حسین. “ادغام همپایه در زبان فارسی". زبان شناسی. س۳. ش۲. پیاپی۶. پاییزـ زمستان ۱۳۶۵، ص ۴۹ـ۶۰.
ادغام هم پایه؛ عبارت ادغامی؛ واحدهای هم‌پایه؛ عنصر ادغامی؛ بررسی چند نظریه مربوط به ادغام هم پایه؛ نظریه‌ای شبیه برای زبان فارسی.
ــــــ . “شرایط «خوش‌ساختن» در دستورزایشی". نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. دوره۱. ش۲ـ۳. ۱۳۶۹، ص۱۸۰ـ۱۸۷.
مشخصه ارتباط"خوش‌ساختن” کنش زبانی؛ توانش زبانی؛ مفهوم مقبولیت در جمله.
ــــــ ."گروه اسمی زبان فارسی برمبنای ایکس تیره". زبان شناسی. س۶. ش۱. پیاپی ۱۱. دی ۱۳۶۸، ص ۲۹ـ۴۰.
ساخت سه ژرفای گروه اسمی.
ــــــ."مقوله بی‌آوا"،درکنفرانس زبان شناسی نظری وکاربردی، (تهران، ۱۵ـ۱۶ دی ماه۱۳۶۹)، مجموعه مقالات نخستین کنفرانس نظری و کاربردی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، معاونت پژوهشی، ۱۳۷۲، ص ۱۸۹ـ۱۹۸.*
حسینی، امیر. “بررسی و تحلیل ویژگی‌های دستوری ـ نحوی مصدر زبان روسی در مقایسه با مصدر زبان فارسی". پژوهش زبان‌های خارجی، نشریه پژوهشی دانشکده زبان‌های خارجی دانشگاه تهران. پیاپی۱۲. بهارـ تابستان ۱۳۸۱، ص ۱۹ـ۳۲.
نقش مصدر در ساختارهای نحوی؛ جملات مصدری؛ ساختارهای نحوی با مصدری وابسته؛ ساختارهای نحوی با مصدر مستقل؛ وجوه جمله‌های مصدری.

لارنس"نمادها را به معنای چیزی نمی داند بلکه آن ها را نشانه ی پاره ای از احساسات و تجارب آدمی می شمارد”
گرین"در تعریف نماد آن را تصویر شیء یا کنشی می پندارد که از معنایی ورای ارزش حقیقی خود پر بار باشد.”
باشلار"نماد ها را تبیین کنده ی دریافت های برآمده از فوق خود آگاهی و تخیل می شمارد که توسط جان های با عظمت ساخته و پرداخته می شوند.”
کارلایل"نماد را حاصل تجسم و مکاشفه ای مشخص و مستقیم از جهان لایتناهی می شمرد که با دنیای متناهی در آمیخته است.”
دوبوکور"رمز را شبیه بلور تراشیده ای می بیند که نور مکتسب را شکسته و به الوان مختلف تبدیل می سازد و یا مبنای عینی،واقعیت ذهنی را منعکس می کند.”
لالاند"نماد را نشانه ای عینی می داند که بر چیزی غیرقابل مشاهده دلالت می کند.”
الیاده"نماد را چیزی ورای بازتاب ضرب آهنگ کائنات می شمارد که در پدیده های طبیعی خود را نشان می دهد و بستری مساعد برای تولید معنی و تفسیر به شمار می رود.”

اریک فروم"زبان سمبولیک را خارج از محدوده ی زمان و مکان تعریف می کند که تجربیات درونی و افکار و احساسات را بیان می کند.”
نماد شیء بی جان یا موجود جانداری است که هم خودش است هم مظهر مفاهیمی فراتر از خودش.”
۳-۱ سمبل:
سمبل ( symbol) که رمز،مظهر و نماد در زبان فارسی نامیده می شود یکی از آرایه های ادبی ست. از ویژه گی های بارز سمبل ابهام،عدم صراحت و غیر مستقیم بودن آن است.
«آن چه ما نمادش می نامیم یک اصطلاح است.یک نام یا نمایه ای که افزون بر معانی قرار دادی و آشکار و روزمره ی خود دارای معانی متناقض نیز باشد. نماد شامل چیزی گنگ،ناشناخته یا پنهان از ماست… یک کلمه یا یک نماد،هنگامی نمادین می شود که چیزی بیش از مفهوم آشکار و بدون واسطه ی خود داشته باشد. این کلمه یا نمایه جنبه ی ناخودآگاه گسترده تری دارد که هرگز نمی تواند به گونه ای دقیق مشخص شود و نه به طور کامل توضیح داده شود. و هیچ کس هم امیدی به انجام این کار ندارد.»(یونگ ۱۳۷۷؛ص ۱۶)
«از نظر بلاغت ادبی نماد یا سمبل از زمره ی «صورت های خیال» محسوب می شود. به طور معمول هر تصویری شامل دو نیمه است:رسانه و غرض. نماد همان رسانه است که صورت مرئی آن در متن ادبی می آید و غرض آن، ایده ای نامرئی و پنهان است که به طور واضح اشاره ای به آن نمی شود. تفاوت اساسی نماد با دیگر تصویر های مجازی در همین جاست.»(دکتر محمود فتوحی،ص ۱۶۳).
برخلاف سایر الفاظ و نشانه ها که معنای خاص ،قرار دادی و روشنی دارند اما از سمبل معنای روشن و واضحی قابل استنباط نیست،بلکه ابهام و گنگی در ظاهر سمبل است که خواننده را به سوی محتوایی که در پس آن پنهان و ناشناخته است می برد.
هگل می گوید:«سمبل بنا به طبیعتش اساساً مبهم و چند پهلو است» و بر خلاف استعاره خواننده را به شناسایی یک معنی ناشناخته فرا می خواند آن معنی مخفی گاه یک ادراک مجهول ، یک امر ممنوعه یا از دست رفته است. تصویر نمادین به انگیزه ی عبور از جهان واقع به جهان آرمانی،گنگ و مبهم می نماید.این ابهام از آنجا نشأت می گیرد که تصویر،نگاه خواننده را به فراسوی جهان واقع می کشاند؛ زیرا حقیقت ناب در پس پرده ی محسوسات نهفته است.(فتوحی؛ص۱۶۵)
اندیشه در سمبل ناشناخته است و خواننده را به سمت دنیایی تازه و پنهان در فراسوی واژه می کشاند. در تاریکی ها وسکوت یک واژه گنجی از معنا و اندیشه نهفته است که با عبور از ظاهر و کالبد واژه می توان به آن دست یافت . فون هومبولت می گوید:«اندیشه در نماد دست نایافتنی می شود و این را باید امتیاز سخن نمادین دانست نه کاستی آن» (احمدی،ساختار و تاویل متن ۱/۲۹۳)
از آنجا که سمبل دوسویه است:ظاهر و باطن،شاعر تجربه ی شخصی و حالت روحی ناخودآگاه خود را در پیکره ی شیء می ریزد تا تصویر ذهنی اش را این چنین ترسیم کند و اما سویه ی دوم که باطنی ست و در کالبد محتوا پنهان شده است همان حس شاعرانه و تجربه شخصی ست که بسیار فراتر از پیکرینگی می رود.نماد صورت مادی تجربه ی باطنی شاعر است و ما از تجربه ی شاعر جز همین تصویر در دست نداریم.(محمود فتوحی؛ص ۱۶۵) و برای دستیابی به محتوا و مفهوم واقعی این تصویر باید به رمز گشایی از هزار توی این نماد پرداخت.از آنجا که آثار سید علی صالحی مهد نمادها و سمبل های شخصی ست که به سبک شاعرانه ی خود آن ها را چونان کودکی در گهواره ی اشعارش به گونه های نو و مبتکرانه با لالایی از جنس فرمالیستی و آشنایی زدایی خوابانده است . که تازه گی ها را به جنگ کهنگی ها و عادت ها در نهاد خواننده می آورد و این جاست که مخاطب را به فکر و درنگ می اندازد تا با تأمل بسیار به هزار توی معانی در شعر وی راه یابد.
۴-۳ انواع سمبل
در منابع غربی به دو نوع تقسیم شده است:
۱-سمبل های قرار دادی یا عمومی یا سنتی:
که سمبل های مبتذل ستند و به سبب تکرار،دلالت آن ها بر یکی دو مشبه،صریح و روشن است و غالباً مانند استعاره فقط بر یک مشبه دلالت دارند.(شمیسا،۱۳۹۰،۲۲۳) سمبل های قرار دادی در قوم های مختلف متفاوت ست. اما معروف ترین آن ها عبارت است از:
کبوتر سمبل صلح و آشتی
آب سمبل نور و روشنایی
سرو رمز جاودانگی
گل نماد بهر و زمستان مرگ و ویرانی
سمبل های عمومی یا قرار دادی در حکم deed metaphore یا همان استعاره مرده است و بعضی اوقات در جایگاه نشانه قرار دارند مانند تصویر ترازو و به نشانه ی عدالت بر تابلوهای دادگستری.
از این دست سمبل ها به دلیل استعمال زیاد ارزش های هنری بسیاری ضعیفی دارند و به وضوح و بدون زحمت انداختن خواننده به بهانه استفاده از آنان می توان پی برد.
۲-سمبل های خصوصی یا شخصی ( private یا personal )
سمبل های خصوصی حاصل وضع(ناخود آگاه) و ابتکار شاعران و ویسندگان بزرگ است،و معمولاً در ادبیات قبل از آنان مسبوق به سابقه نیست،و از این رو برای خوانندگان تازگی دارد و فهم آن ها دشوار است تا آن که اندک اندک منتقدان آن ها را برای خوانندگان معنی می کنند و مردم با آن آشنا می شوند و شاعران مقلد در آثار خود از آن ها استفاده می کنند.(شمیسا،۱۳۹۰،۲۲۳)
زمینه فرهنگی سمبل:
بی تردید تمامی سمبل های بکار رفته در آثار شاعران از گذشته تا کنون هر کدام به گونه ای ریشه در فرهنگ اجتماع و ملت دارد و با توجه به شرایط اقلیمی و طبقه اجتماعی ،مردم جهت کردن و فهمیدن سمبل ها شرایط متفاوتی دارند و گاهی زمینه سمبل سنن ادبی و تلمیحات است.
سمبل و استعاره:
سمبل وسیله ای است برای بیان و تفسیر مفاهیم ذهنی مانند استعاره است،اما استعاره صرفاً جانشین یک کلمه است و تنها یک چیز را بیان می کنند با سمبل که جانشین اندیشه است و هاله ای از مفاهیم و معانی را در بر می گیرد متفاوت است. استعاره یک تشبیه فشرده است. اما سمبل سرچشمه ی مفاهیم و تصورات است.ممکن است برخی سمبل ها در ابتدا استعاره باشند اما تکرار و استفاده زیاد آنها را به نماد تبدیل کند. استعاره شباهت پنهان دو شیء با هم است و در سطح شباهت میان اشیاء می ماند. اما سمبل با مفهوم خود،وحدتی ذاتی دارد و عمیق و ژرف است.
در استعاره دال و مدلول با هم مساوی در نظر گرفته می شوند،اما در نماد دال وسیع تر از مدلول است. استعاره فقط یک معنی دارد و ظرفیت تاویل پذیری در آن نیست و در خارج از متن هم قابل تحلیل و تامل است.اما برای سمبل تأویل های متعدد و بی شماری دارد.
اما سمبل تنها در متن هویت می یابد. با این ویژه گی ها به تعداد خوانندگان معادل هایی برای نماد دریافت می شود.
نشانه و سمبل:
همانطور که گفته شده سمبل ابزاری ست برای بیان مفاهیمی ذهنی که سرچشمه ی مفاهیم و تصورات است و تأویل های بی شماری از آن می شود.اما نشانه سمبلی عینی است و معمولاً معنای آن صریح است.
مگر نشانه ای فرهنگ ها و تمدن های باستانی از قبیل مجسمه های خدایان و ظروف و ابزارهای جادو و غیره که ممکن است دلالت روشنی نداشته باشند.مثل علایم رانندگی،آرم المپیک و صلیب و… (شمیسا،۱۳۹۰،۲۳۶) از نظر یونگ نماد یا سمبل چیزی بیش از نشانه است.
سمبل و کنایه:
سمبل هم در معنای ظاهری و هم در معنای باطنی قابل بحث و بررسی است و از این جهت شباتی با کنایه دارد ولی کنایه در عبارت یا جمله است و سمبل در واژه و منظور از کنایه مثل استعاره یک چیز است ولی منظور از سمبل هاله ای از مفاهیم است و از این جهت با کنایه فرق دارد.
سمبل و تشبیه:
ژرف ساخت سمبل تشبیه می باشد اما برخلاف تشبیه که چیزی به چیز دیگر تشبیه می شود،در سمبل ذهن به کنجکاوی و تلاش جهت رسیدن به مفهوم می پردازد و سمبل رمزی است برای رسیدن به مفاهیم ذهنی و انتزاعی و در آن چیزی به چیز دیگری تشبیه نمی شود.
سمبولیسم
ریشه سمبولیسم را تا حدودی در رومانتیسم آلمان، در آثار «ماقبل رافائلیان»انگلیسی و سوین برنswinburne ، در فلسفه هگل و شوپنهاور و در نهایت در سنت عرفانی قرون هجدهم و نوزدهم باید جستجو کرد و این در حالی است که تولد آن به عنوان مکتب ادبی ،فرانسوی است.
سمبولیسم یکی از مکاتب ادبی است که در سال ۱۸۹۰ فعالیت خودش را آغاز کد. شاعران بسیاری از سال ۱۸۵۵ تا ۱۹۰۱ به پیروی از سه پیشوای بزرگ سمبولیسم پرداختند که اغلب فرانسوی بود،چند شاعر بزرگ بلژیکی در میان سمبولیست ها بود که در بین آنها از امیل ور آرن verhare و موریس مترلینگ M.Maeterlinck می شود نام برد. چندین شاعر آمریکایی و روسی و یونانی نیز در میان آنها وجود داشتند و به طور کلی سمبولیسم جنبه جهانی به خود گرفته بود.
اصل کلمه ی سمبول symbol (نماد)،سوم بولون sumbolon یونانی است به معنی به هم چسباندن دو قطعه ی مجزا که از فعل سوم مبالو(sumballo ) (می پیوندم) مشتق است و حاکی از پیزی است که به د قسمت شده باشد.
هگل که در زیبایی شناسی خود بحث مهمی درباره سمبولیسم اقوام اولیه دارد،می گوید:« سمبول بنا به طبیعتش اساساً مبهم و چند پهلوست.»( مکتب های ادبی،رضا سید حسینی ۱۳۷۶)
از نظر فکر و اندیشه،سمبولیسم بیشتر تحت تاثیر فلسفه ایدآلیسم بود که از متافیزک الهام می گرفت و در حوالی سال ۱۸۸۰ در فرانسه با رونق می یافت. شاعران سمبولیست تحت تاثیر زیادی از بدبینی راز آلود شوپنهاور بودند.
پوزیتویسم رئالیسم رویا و تخیل را از شعر رانده بودند اما با ظهور سمبولیسم تخیل به ادبیات بازگشت. در ادبیات فارسی نماد پردازی و آثار سمبولیستی سابقه ای طولانی تری دارد.«در دوره ی نخستین شعر فارسی دری به نماد و تصاویر نمادین کمتری بر می خوریم.اما با ظهور صوفیه (تصوف)و رشد شعر عرفانی،نماد وارد شعر فارسی می شود و شعر عمق و بعد دیگری پیدا می کند. در شعر شاعران غیر متصوف آن چه می تواند نماد نامیده می شود. اغلب نمادهای اساطیری است که بیشتر به صورت تلمیح به کار می رود"(میرصادقی،۱۳۷۶ ،۲۸۳)
«نماد پردازی در شعر فارسی تقریباً با سنایی رسمیت یافت.»(فتوحی:۱۳۸۵،۲۱۳)
سنایی برای بیان مفاهیم عرفانی و هم چنین برای بیان انتقادهای اجتماعی و سیاسی بسیاری که«قصایدش نماینده برجسته شعر اجتماعی و نیز شعر اخلاقی و عرفانی است.)(شفیعی کدکنی،۱۳۸۸؛۱۰) از نمادهای ابداعی خودش استفاده کرده است و شعرش را به بیشه ای رمز بدل کرده است مانند:رند،قلاش،محتسب،قلندر حافظ هم برای بیان اعتراض و انتقادهای اجتماعی و هم چنین برای بیان مفاهیم عرفانی از نمادهایی مانند رند،میخانه،پیرمغان،خرابات و…) استفاده کرده است.
نمادگرایی در شعر معاصر
نمادگرایی به عنوان یک مکتب ادبی همچون مکاتب دیگر از جمله کلاسیسزم ، رمانتیسم ، ناتورالیسم و… به زودی و حتی زودتر و سریع تر از مکاتب دیگر جای خود را در ادبیات دنیا و ادبیات معاصر فارسی بازکرد.حرکت نخستین این مکتب از فرانسه و با نمایندگی پر رنگ شالر بودلر و انتشار دیوان مشهور او بنام گل های شر آغاز شد.مزیت این جریان ادبی؛پیشرفت سریع آن و منطبق شدن با مقتضیات زمان بود(سید حسینی،۱۳۸۱،۵۳۹) از اواخر قرن نوزدهم به بعد و با طرح مفاهیم نقد و انواع نقد و تفکر پیچیده نقد اسطوره و روانشناسی و…
نیاز واننده به دریافت های آسان یاب اندک شد.شاعران حوزه شعر معاصر با پیش دستی و پیشگامی نیما دریافتند که خواننده معاصر از ساده گویی و ساده اندیشی دل زده یمی شود. این تفکر شاعران را واداشت تا در پاسخ به کثرت گرایی معنایی و ساده گریزی خواننده به رمز گرایی روی آوردند. نمادگرایی در شعر باعث شد تا غنای معنایی تضمین شود.و به تبع آن اقناع خواننده نیز فراهم شود.
البته بادی گفت که علاوه بر سانسورهای ادبی و تفتیش عقاید ناشی از حاکمیت حکومت های دیکتاتور مآبانه گذشته و نیز آشنایی با کار شاعران نمادگرای فرانسوی مهمترین عامل گرایش شاعران معاصر غنی کردن جوهر ادبی آثار هنری است.به این معنا که گستردگی حوزه مفهومی و توان بی مانند تداعی انگیزی نماد و افزونی امکانات و قابلیت های معنایی در لفظی اندک،تناسب کامل با حقیقی ترین و اصیل ترین غرض هنر، یعنی ابهام دارد،خلاصه می توان علل گرایش به سمل در شعر معاصر را چنین ذکر کرد:
الف)اختناق و استبداد شدید حاکم بر جامعه بسته آن روز و تأثیر منفی آن بر ادبیات
ب)تاثیر و تأثر از مکتب های ادبی جهان به خصوص مکتب سمبولیسم

^** :معنی داری در سطح یک درصد
ب- مقایسه سازه­های مدل اعتقاد بهداشتی بر حسب محل زندگی
یافته های جدول شماره ۲-۴ نشان می دهد که بین حساسیت درک شده پاسخگویان در زمینه گرد و غبار بر حسب محل زندگی آنان در سطح یک درصد تفاوت آماری معنی داری وجود دارد. این نتیجه بیانگر آن است که محل زندگی پاسخگویان در حساسیت درک شده آنان نسبت به ضرر و زیان وارده از گرد و غبار تأثیر به سزایی داشته است و پاسخگویان در این زمینه دیدگاه متفاوتی با یکدیگر دارند. به عبارت دیگر دلیل اینکه روستائیان بیشتر از شهرنشینان احساس آسیب پذیری بیشتری را از صدمات گرد و غبار دارند می تواند نوع شغل و مکان زندگی آنها باشد، واینکه روستاییان بیشتر در بیرون از منزل قرار دارند و درمعرض گرد و غبار می باشند، در صورتی که اکثریت شهرنشینان شرایط کاری آنها نسبت به روستائیان بسیار متفاوت می باشد و از نظر آسیب پذیری از صدمات و پیامدهای بوجود آمده نسبت به روستائیان در امنیت بیشتری هستند.
نتایج جدول مذکور نشان می دهد که بین شدت درک شده پاسخگویان در زمینه گرد و غبار بر حسب محل زندگی آنان در سطح یک درصد تفاوت آماری معنی داری وجود دارد. این نتیجه بیانگر آن است که محل زندگی پاسخگویان در شدت درک شده آنان نسبت به ضرر و زیان وارده از گرد و غبار تأثیر به سزایی داشته است و پاسخگویان در این زمینه دیدگاه متفاوتی با یکدیگر دارند. می توان بیان داشت که در این بین روستائیان بیشتراز شهرنشینان شدت صدمات و آثار سوء گرد و غبار را درک کرده اند و این شدت درک شده از طرف روستائیان می تواند ناشی از آسیب پذیری آنها از نظر مکان زندگی، نوع شغل و همچنین میزان دسترسی به امکانات درمانی، بهداشتی(درمانگاه ها پزشکی، داروخانه ها…) باشد و شهرنشینان از این حیث در وضعیت بهتری نسبت به روستائیان قرار دارند.
همچنین بین موانع درک شده پاسخگویان در زمینه گرد و غبار بر حسب محل زندگی آنان در سطح یک درصد تفاوت آماری معنی­داری وجود دارد. این نتیجه بیانگر آن است که محل زندگی پاسخگویان در درکشان نسبت به موانع انجام رفتارها و اقدامات عملی از قبیل خرید ماسک و دوجداره کردن پنجره ها برای مقابله با ضرر و زیان و آسیب های وارده از گرد و غبار تأثیر به سزایی داشته است و پاسخگویان در این زمینه دیدگاه متفاوتی با یکدیگر دارند و هر کدام با توجه به روستایی یا شهر بودن موانع مختلفی را برای مقابله داشته اند که در اولویت بندی گویه های موانع درک شده، این موارد در شهر و روستا نیز ذکر شده است. به عبارت دیگر روستائیان موانع بیشتری را برای بکارگیری رفتارهای مقابله ای و محافظتی نسبت به صدمات حاصله از گرد و غبار درک کرده اند که این موانع باز هم به نوع شغل و همچنین مکان و دسترسی یا عدم دسترسی سریع و راحت به مراکز پزشکی و… بستگی دارد.

نتایج جدول مذکور نشان می­دهد که بین منافع درک شده پاسخگویان نسبت به رفتارهای مقابله­ای با گرد و غبار بر حسب محل زندگی آنان در سطح یک درصد تفاوت آماری معنی داری وجود دارد. این نتیجه بیانگر آن است که روستائیان در قیاس با شهرنشیان منافع بیشتری برای انجام رفتارهای مقابله ایی نسبت به گرد و غبار متصور هستند. به عبارت دیگر می توان اینگونه بیان داشت که باتوجه به اینکه اکثریت روستائیان درآمدشان از راه کشاورزی(دامداری، زراعت و باغداری) می باشد، طبیعتاً بیشتر از ساکنین شهر در معرض مستقیم با گرد و غبار قرار دارند، لذا چنانچه کشاورزان از نظر سلامتی دچار آسیبی شوند، با توجه به اینکه شغل کشاورزی تقرییا روزانه نیاز به فعالیت و حضور در زمین و یا مرتع دارد، کشاورزان برای انجام امور روزانه خود دچار مشکل می شوند. به همین دلیل روستائیان برای حفظ سلامتی خود در روزهای گرد و غباری از پوشش بدنی مناسب(کلاه، چفیه، پیراهن آستین بلندو…) استفاده می کنند.
نتایج نشان می دهد که بین خودکارآمدی پاسخگویان در زمینه گرد و غبار بر حسب محل زندگی تفاوت آماری معنی داری وجود ندارد. این نتیجه بیانگر آن است که محل زندگی پاسخگویان در خودکارآمدی آنان نسبت به گرد و غبار تأثیری ندارد.
بین راهنمای عمل پاسخگویان در زمینه گرد و غبار بر حسب محل زندگی آنان در سطح پنج درصد تفاوت آماری معنی داری وجود دارد. این نتیجه بیانگر آن است که روستائیان برای مقابله با پیامدها و آسیب های گرد و غبار به دنبال راه های بهتری بوده اند. و دلیل آن می تواند این باشد که روستاییان بدلیل حضور بیشتر خود در محیط بیرون از منزل در معرض آسیب های بیشتری از گردوغبار هستند.
طبق نتایج بین رفتار پاسخگویان در زمینه گرد و غبار بر حسب محل زندگی آنان در سطح یک درصد تفاوت آماری معنی داری وجود دارد. این نتیجه بیانگر آن است که محل زندگی پاسخگویان در رفتار آنان نسبت به اتخاذ و انجام رفتارها و اقدامات عملی برای انجام مقابله با ضرر و زیان و آسیب­های وارده از گرد و غبار تأثیر به سزایی داشته است و پاسخگویان در این زمینه رفتار متفاوتی داشته اند. به عبارت دیگر روستاییان رفتار مقابله­ای بیشتری برای محافظت در زمینه ­های مختلف پیرامون زندگی از خود انجام می­ دهند و این می ­تواند بیانگر آسیب­پذیری روستاییان نسبت به شهرنشینان باشد. این نتایج در تطابق با نتایج (مشکی و همکاران، ۱۳۹۲؛ سعیدی و همکاران، ۲۰۰۵؛ شریفی راد و همکاران، ۲۰۰۷؛ امال و همکاران، ۱۹۹۷؛ سیلور، ۲۰۰۲؛ توسینگ، ۲۰۰۵؛ سادلک، ۲۰۰۵، درخشیانی، ۱۹۹۴؛ خرسندی، ۲۰۱۳) و عدم تطابق با نتایج(دوستی­فر و همکاران، ۱۳۹۲؛ شیروانی و همکاران،۲۰۱۱؛ ضاربان و همکاران، ۲۰۰۶) می باشد.
۲-۴- مقایسه سازه­های نظریه باور بهداشتی بر حسب محل زندگی

متغیر
میانگین محل زندگی
آماره t
سطح معنی داری

n₌ روستا ۱۴۶
n₌ شهر ۳۰۴

حساسیت درک شده
۱۲/۲۰
۱۳/۱۷
۱۸/۷
^**۰۰/۰

شدت درک شده
۲۰/۳۰
۸۷/۲۴
۶۵/۱۰
^**۰۰/۰

موانع درک شده
۰۴/۲۸
۹۰/۲۳
۶۰/۸
^**۰۰/۰

منافع درک شده
۷۱/۱۷
۶۳/۱۴