منابع ۱۳۲
مقدمه
از دهه شصت میلادی، فیلسوفان اخلاق دریافتند که آنچه تا آن زمان به عنوان قواعد کلی اخلاق هنجاری مورد بحث و بررسی آنان بوده راهی به جایی نبرده است. از سویی دیگر توجه و اقبال به مسایل اخلاقی در همه‌ی سطوح جامعه به صورت چشمگیری افزایش یافته بود. فلاسفه‌ی اخلاق در بیان قواعد کلی با چالشی بزرگ مواجه بودند. این قواعد کارایی نداشت و سرگردانی عامل اخلاقی را در صحنه‌ی عمل چاره نمی‌کرد. به همین دلیل پرداختن به موضوعات جزیی به عنوان بخشی جدانشدنی از قواعد کلی مطرح شد. توجه بیش از حد به کلیت قواعد کاسته و اخلاق کاربردی متولد شد. با گذشت زمانی اندک این رشته جدید علمی استقلال خود را به دست آورد و سعی در توسعه‌ی زمینه‌های موضوعی خود کرد.
اینک جایی از عرصه‌های زندگی اجتماعی انسان، خارج از قلمروی اخلاق کاربردی نیست. اگر روزی موضوعات چالش‌برانگیز در این محدوده بود، اینک اخلاق کاربردی برای همه‌ی زندگی اجتماعی انسان مطالبی برای گفتن دارد. اخلاق کاربردی با میان‌رشته‌ای بودنش نگاه تک بعدی در موضوعات را کنار گذاشت و توسعه و عمقی به مباحث داد.
این پژوهش که در فضای اخلاق کاربردی برای سامان دادن به مسایل اخلاقی در حیطه‌ی کار گروهی در پژوهش نگاشته شده است، سعی می‌کند تا بتواند حرف نویی در دسته‌بندی مطالب داشته باشد.
البته از نظر محتوایی نیز نوآوری‌های در این پژوهش به چشم می‌خورد. ارتباط بین هوش اخلاقی و کار گروهی در پژوهش یکی از نوآوری‌های این پژوهش است. نکته‌ی دیگری که در سراسر متن خودنمایی می‌کند مبنایی از اخلاق هنجاری است با عنوان خودگرایی اخلاقی. این عنوان نباید رهزنی کند. خواننده اگر توجهی به فصل دوم و ذیل مبادی اخلاقی کار گروهی داشته باشد، مطلبی نسبتاً جدید می‌یابد که او را قانع خواهد کرد که این قاعده‌ی اخلاق هنجاری به گونه‌ای جدید و متناسب با اخلاق کاربردی در اینجا استفاده شده است و این نیز نوآوری دیگری است که در این متن رخ داده است و بر همین اساس نوآوری دیگری رخ داده و آن بازتعریف تعارض اخلاقی است. نوآوری دیگر همانا در برخی از مباحث مربوط به گروه است که خواننده‌ی متأمل تفاوت‌های ظریف این مباحث را درخواهد یافت. مطلب دیگر آنکه ساختار بحث نیز ابتکاری است و چنین ترتیبی از مباحث در جایی دیگر دیده نشده است. در این ساختار سعی شده است نظم منطقی بحث حفظ شود و هر بحث به نوعی مقدمه‌ی مباحث آتی خود باشد.
در فصل اول بیان مسئله، اهداف پژوهش، اهمیت و ضرورت پژوهش و سؤالات و روش پژوهش مطرح شد.
در فصل دوم مبادی تصوری و تصدیقی مورد بررسی قرار گرفت. بحث از مبادی در چهار محور اخلاق، گروه، کار گروهی و مبادی کار گروهی با کمی تفصیل ارائه شده است. در این بخش سعی شده تا مبادی تصوری و تصدیقی مورد نیاز این پژوهش با کمترین اطناب و زیاده‌گویی تدوین شود. این بخش گر چه نهایتاً حجم زیادی را به خود اختصاص داده است ولی امید است نو بودن برخی از مطالب و تقریر جدید آن بتواند خواننده را بر سر خواندن آن استوار بدارد. در بخش دوم یعنی پیشینه باید گفته شود که از زاویه دید این نوشته پیشینه کاملاً مطابقی وجود ندارد و آنچه آورده‌ایم با کم و کاست نزدیک‌ترین نمونه‌هاست.
در فصل سوم به بیان ویژگی‌های مطلوب و نامطلوب اعضا و رهبر گروه و خود گروه پرداخته‌ایم. در تهیه‌ی این ویژگی‌ها، از روش نظریه‌ی بنیادی بهره برده‌ایم. با مطالعه‌ی کتاب‌های متعدد و تفکر در این موضوع ویژگی‌های متعددی به دست آمد که با دسته‌بندی و کدگذاری آن سعی شد این ویژگی‌ها تجمیع شده و به ویژگی‌های محدودتری که اصالت و تقدم دارند برسیم. به نظر می‌رسد در هر سه بخش تا حدودی به این هدف رسیده باشیم.
در فصل چهارم برای بیان کدهای رفتاری اعضا، رهبر و کدهای مربوط به گروه لازم بود تا ابتدائاً روشن می‌شد که چه کسانی ممکن است با یک گروه پژوهشی در ارتباط باشند. ارزش‌های حاکم بر کار گروهی در پژوهش و اصول اخلاقی حاکم بر این فضا نیز باید با همان روش نظریه‌ی بنیادی سامان می‌یافت. ده ارزش اصلی در سه محور به دست آمد که مجموعاً پنجاه و نه اصل اخلاقی از این ارزش‌ها در فضای اخلاق کار گروهی در پژوهش تولید شد. حال همه چیز برای تدوین کدهای اخلاقی مهیاست. در نتیجه در این محور صد و یک کد اخلاقی به نگارش در آمد.
در فصل پنجم روش‌های گوناگونی در دو دسته‌ی روش‌های پیشگیرانه و راه حل های درمانی برای حل تعارض‌ها معرفی می‌شود و نهایتاً همه‌ی آنچه بیان می‌شود برای به کاربستن در نمونه‌هایی از تعارض در این زمینه به کار گرفته می‌شود. در این قسمت به جای حکم صریح تلاش شده است با بیان ملاحظاتی به عامل اخلاقی کمک شود تا خود بتواند تصمیمی اخلاقی اتخاذ کند.
با اتمام این پنج فصل به سؤالات اصلی و فرعی این پژوهش پاسخ داده و اهداف اخلاقی کاربردی در این حیطه برآورده می‌شود. البته این حیطه احتیاج به پژوهشی بیش از این دارد که باید به صورت گروهی صورت بگیرد.
لازم است در اینجا علاوه بر تشکر و سپاس از استاد راهنما ـ جناب آقای دکتر محمد حسین رحمتی ـ و استاد مشاور ـ جناب حجت الاسلام و المسلمین حسن بوسلیکی ـ به جهت تلاش‌ها و دقت‌های ایشان دارم، از تمام اساتیدی که راه را برای ورود به این عرصه هموار کردند سپاس‌گزاری کنم.
فصل اول
کلیات
۱٫۱٫ بیان مسئله
فارغ از اینکه ضرورت کار گروهی در چیست و فواید و آسیب‌های آن کدام است، هنگامی که گروهی شکل گرفت با توجه به حکمت شکل‌گیری آن باید به وظیفه‌ی خویش عمل کند و تا پایان زمان پیش‌بینی شده به کار خود ادامه دهد. واقعیت مشهود این است که بسیاری از فعالیت‌های ما در زندگی به صورت گروهی انجام می‌شود. کار گروهی در پژوهش می‌تواند موجب افزایش بازده علمی و ارتقای کیفیت آن باشد (علاقبندراد). به همین دلیل پویایی و پایایی گروه، مسئله‌ی اساسی برای گروه‌ها به شمار می‌رود. ولی بسیاری از گروه‌ها در تداوم و حفظ حیات خود موفق نیستند (حاجیلری). عوامل متعددی در تحقق این دو ـ یعنی پویایی و پایایی ـ تأثیر دارند. یکی از این عوامل، رعایت اخلاق است (غلامی ۶۶).
این تحقیق بر اساس اهداف اخلاق کاربردی [۱] تنظیم شده است. برای اخلاق کاربردی حداقل دو هدف بیان می‌شود: الف: تدوین منشور اخلاقی در ساحت‌های مختلفِ حرفه‌ای و غیر حرفه‌ای؛ ب: یافتن راه‌حل تعارض‌های اخلاقی[۲] (اسلامی, دبیری و علیزاده, اخلاق کاربردی ۴۵ ـ ۴۸). برای برآوردن این دو هدف باید به فلسفه اخلاق و اصول و مبانی اخلاقی توجه داشت و با روش موازنه‌ی متفکرانه [۳] به ارائه وظیفه‌ی اخلاقی در موارد جزیی و موقعیتی پرداخت (اسلامی, دبیری و علیزاده, اخلاق کاربردی ۳۲).
حال مسئله این است که چه مبانی اخلاقیای در رابطه با کار گروهی مطرح است؟ این مبانی در رابطه با هر یک از طرف‌های مرتبط با کار گروهی چگونه قابل تطبیق است؟ انواع تعارضات اخلاقی در کار گروهی کدام است؟ راه حل تعارض‌های اخلاقی در کار گروهی چیست؟
جواب این سؤال‌ها می‌تواند راهی به پویایی و پایایی گروه باشد و گروه را حداقل از ناحیه‌ی مباحث اخلاقی از فروپاشی و خمودگی حفظ کنند.
البته گروه‌ها، بسته به نوع فعالیتی که دارند با عناصر و تعارض‌های متفاوتی روبرو هستند؛ در اینجا فقط به گروههای علمی خواهیم پرداخت. علت این اختصاص نیز ـ چنان که در پیشینه تحقیق خواهیم گفت ـ خالی بودن عرصه از تحقیقی دقیق و جامع در رابطه با چنین گروه‌هایی است. البته بخشی از مطالب مطرح شده در این نوشتار در رابطه با گروههای دیگر نیز صادق خواهد بود.
کار علمی نیز اعم از آموزشی و پژوهشی است. البته در مراحلی از آموزش ـ پیش از آموزش عالی ـ آموزش و پژوهش باید توأمان حرکت کنند تا دانش‌آموزان هم در امر آموختن موفق‌تر باشند و هم پژوهش را بیاموزند. ولی در آموزش عالی عمدتاً پژوهش مستقل از آموزش مطرح است. منظور از کار علمی در این پژوهش، همان کار علمی پژوهشی در آموزش عالی اعم از دانشگاهی، حوزوی و پژوهشگاه‌ها است.
از سوی دیگر هدف اصلی این پژوهش، کار گروهی پژوهشی در زمینه‌ی علوم انسانی می‌باشد. ولی برخی از اصول، کدهای اخلاقی و راه حل هایی که برای تعارض‌ها مطرح می‌شود عمومی است و اختصاصی به علوم انسانی ندارد.
۲٫۱٫ اهداف پژوهش
در این نوشتار دو هدف اصلی یعنی تدوین منشور اخلاقی و طرح راه‌حل تعارض‌های کار گروهی پژوهشی مورد نظر است. این دو هدف، هدفِ کلی هر پژوهشی است که مبتنی بر روش‌های اخلاق کاربردی تدوین شود. این دو هدفِ کلی هر کدام متضمن اهدافی فرعی هستند، که عبارتند از:
الف: تبیین مبانی اخلاقی کار گروهی
ب: تبیین وظایف اخلاقی افراد مرتبط با کار گروهی
ج: ارزش‌های محوری در کار گروهی
د: بررسی انواع تعارض‌های اخلاقی شایع در کار گروهی
ه: کشف و ارائه راه حل های پیشگیرانه برای تعارض‌های اخلاقی شایع در کار گروهی
و: کشف و ارائه راه حل های درمانی برای تعارض‌های اخلاقی شایع در کار گروهی.
سه هدف فرعی اول، هدفِ اصلی اول را تأمین می‌کنند و سه هدف فرعی دیگر هدف اصلی دوم را محقق می‌سازند.
۳٫۱٫ اهمیت و ضرورت پژوهش
با توجه به آنچه در فصل دوم ذیل بحث پیشینه پژوهش ارائه خواهیم کرد، روشن خواهد شد که در زمینه‌ی اخلاق کار گروهی در پژوهش، کتاب یا مقاله‌ی مستقلی نگاشته نشده است. پژوهش‌های قبلی بیشتر به سمت گروههای اقتصادی و سازمان‌های دولتی معطوف بوده و کمتر کار گروهی در فضای پژوهشی مورد بررسی قرار گرفته است. از سوی دیگر رشته اخلاق کاربردی در ایران جدید و نوپاست. حتی بررسی‌های اخلاقیِ اندکی که به صورت پراکنده و در ذیل عناوین فارغ از اخلاق ـ مثل عوامل فرهنگی ـ در این زمینه نوشته شده است نیز با موازین اخلاق کاربردی و برای تأمین اهداف این رشته نوشته نشده است.
بنابراین این پژوهش هم از نظر محتوا و هم از نظر روش، جدید و ابتکاری است و پیش از این، امکان یا ضرورت و نیاز نگارش آن فراهم نبوده است و اینک به جهت فراهم آمدن رشته اخلاق کاربردی در ایران و نیاز شدید به کار گروهی در حیطه‌ی پژوهش، ضروری است چنین پژوهشی شکل گیرد تا گروههای پژوهشی لا اقل از جهت مسایل اخلاقی دچار فروپاشی و خمودگی نشوند.
به نظر می‌رسد این پژوهش بتواند کمک شایانی به مراکز مختلف علمی ـ اعم از دانشگاهی و حوزی ـ داشته باشد و آنها را در بازدهی بیشتر در کارهای گروهی یاری برساند.
۴٫۱٫ سؤال پژوهش
در این پژوهش دو سؤال اصلی مطرح است:
سؤال اصلی ۱: منشور اخلاقی کار گروهی حاوی چه نکات اخلاقی و برای چه کسانی است؟
سؤال اصلی ۲: کار گروهی با چه تعارضاتی اخلاقیای مواجه است و راه حل آن چگونه است؟
سؤال‌های فرعی به این شرح است:
الف: اصول و مبانی اخلاقی لازم برای کار گروهی کدامند؟
ب: وظایف هر یک از افراد مرتبط با گروه بر اساس اصول و مبانی پذیرفته شده‌ی اخلاقی چگونه است؟
در صورت پاسخگویی به این دو سؤال فرعی می‌توانیم پاسخ سؤال اصلی اول را بیابیم. زیرا تدوین منشور اخلاقی بنا بر روش موازنه‌ی متفکرانه هم به اصول اخلاقی نیاز دارد و هم به تشریح موقعیت‌ها و در نظر گرفتن همه‌ی جوانب مسئله و افراد مرتبط با کار.
ج: چه تعارض‌های اخلاقیای در کار گروهی متصور است؟
د: چه راه حل های درمانی برای این تعارض‌ها قابل اجراست؟
هـ: چه راه حل های پیشگیرانه برای این تعارض‌ها قابل وجود دارد؟
با پاسخ به این سه سؤال فرعی می‌توانیم سؤال اصلی دوم را پاسخ بگوییم.
۵٫۱٫ روش‌شناسی پژوهش
این پژوهش به صورت کلی دو بخش کلی دارد، بخشی که ویژگی‌های اعضا، رهبر و گروه در آن بررسی می‌شود و بخش دوم مربوط به کدهای رفتاری و بیان انواع تعارض و راه‌حل آنهاست. بخش اول در قالب پژوهش کیفی [۴] و با روش نظریه‌ی بنیادی [۵] صورت می‌گیرد. برای جمع آوری داده‌ها از سه طریق استفاده کردیم:
الف: کتاب‌هایی در زمینه‌ی کارگروهی مطالعه و داده‌های مناسب جمع آوری شده است.
منابع تحقیقاتی برای نگارش پایان نامه ویراست ۱ ـ اخلاق کار گروهی در پژوهش ـ داور
