تئوفیلاکت چنین گزارش می­ کند:
بهرام که هنوز مطیع خسرو نشده بود از خطر بزرگی رهایی یافت. بنابراین شاه ایران تمام آن­هایی را که در شورش شرکت کرده بودند به مرگ سپرد. او خود، بندوی را درون دجله مدفون کرد؛ در زمینی که وی دستانش را بر علیه شاه حرکت داده بود».^[۴۹۲]

گزارش تئوفیلاکت در این باره مبهم است. به وضوح مشخص نیست که منظور از شورش، شورش بر علیه خسروپرویز است یا شورش بر علیه هرمزد چهارم. با آمدن واژه­ی «بنابراین» پس از ذکر فرار بهرام چوبین مشخص می­گردد که با شورش بهرام چوبین مرتبط است. با آمدن چگونگی کشته شدن بندوی در جمله­ پس از آن، این حس منتقل می­گردد که بندوی هم در این شورش شرکت داشته است. پس ممکن است شورش در بر دارنده­ی قیامی که اشراف بر ضد هرمزد چهارم انجام دادند نیز باشد و به آن انگیزه بندوی را کشته باشد. مفهوم دیگری که می­توان از این گزارش استنباط کرد، این است که، مطابق با رویدادنامه­ی خوزستان، بندوی بر علیه خود خسروپرویز اعتراضاتی انجام داده باشد و منجر به دستور قتل او گردیده باشد، زیرا ممکن است منظور از شاه خسروپرویز باشد نه هرمزد چهارم، اما به عقیده­ی نگارنده احتمال نخست قوی­تر است.
برخلاف روایت تئوفیلاکت در گزارش شاهنامه بندوی با بریده شدن دست و پایش به قتل رسید.^[۴۹۳] بر طبق رویدادنامه­ی خوزستان هنگامی که بندوی متوجه نیت خسروپرویز شد؛ فرار کرد تا نزد برادرش بسطام برود، اما وقتی که از آذربایجان می­گذشت مرزبان محلی یک مهمانی برای او ترتیب داد و دستگیرش نمود؛ سپس او را نزد خسروپرویز فرستاد. خسروپرویز دستور داد تمام اندام­های سمت راستش را بریدند و سپس او را دار زدند^[۴۹۴].
در روایت شاهنامه^[۴۹۵] خسروپرویز به بسطام نامه­ای نوشت و او را فرا خواند. او با رسیدن به گرگان اخبار کشته شدن برادرش را دریافت کرد و شورش خود را آغاز نمود. از آنجا به سوی آمل آمد و تعداد زیادی به خاطر سیر شدن شکمشان به او پیوستند.^[۴۹۶] در روایت سبئوس، خسروپرویز، بسطام را با استدعای زیاد احضار کرد، در حالی­که از مرگ برادرش بی­خبر بود. او به طریقی از این موضوع آگاه شد و در سرزمین صعب العبور گیلان^[۴۹۷] شورش کرد وی تمامی نیروی آن­ها را جمع کرد و زیر فرمان خود در آورد.^[۴۹۸] بر طبق رویدادنامه­ی خوزستان ارتش او از نیروهای ترک و دیلم تشکیل می­شد.^[۴۹۹]
به عقیده­ی نگارنده انگیزه­ خسروپرویز از قتل بندوی را نمی­ توان تنها انتقام مرگ پدر دانست، زیرا اگر خسروپرویز قصد گرفتن چنین انتقامی را داشت منطقی­تر بود که ابتدا بسطام را نیز به آن­جا دعوت می­کرد، و هر دو را با هم می­کشت. به نظر می ­آید که خسروپرویز از بندوی به دلایلی (شاید دخالت او در امور سلطنت، آن چنان که رویدادنامه­ی خوزستان می­گوید) کینه به دل گرفت، و او را به قتل رساند. بسطام نیز با شنیدن خبر قتل برادرش بر او شورید؛ خسروپرویز هم با زیرکی خود را انتقام­گیرنده­ی خون پدرش و آن دو را کشندگان شاه معرفی کرد، و این موضوع در برخی منابع راه یافت.
بر طبق گزارش شاهنامه، گستهم با بازماندگان سپاه بهرام چوبین، به رهبری خواهر او گردیه، متحد شد، و گردیه را به همسری گرفت. خسروپرویز که سپاهیانش نتوانسته بودند شورش بسطام را سرکوب کنند، به گردوی گفت که به خواهر خود نامه­ای بنویسد که اگر او بسطام را بکشد به سپاه او زینهار می دهد، و خود او را به همسری بر می­گزیند.
گردوی نامه­ی خود و خسروپرویز را به همراه زن خویش نزد او فرستاد. گردیه موافقت کرد و او را شبانه به کمک پنج تن کشت، و در نامه­ای این موضوع را به اطلاع خسروپرویز رساند. خسروپرویز نیز وی را به نزد خود فرا خواند. خسروپرویز طبق آیین زرتشتی با وی ازدواج کرد. پس از آن حسادت شیرین به این زن نیز به خاطر آن­که صحنه­ی جنگ خود با تبرگ را برای شاه نمایش داد، برانگیخته گردید. خسروپرویز با دیدن دلاوری او مقامی به وی بخشید که درباره موضوعات لشکری (چهار سپاه او) و همچنین شبستان، کسی جز گردیه حق صحبت با خسروپرویز را ندارد.^[۵۰۰]
گزارش سبئوس اما با شاهنامه­ی فردوسی تفاوت­هایی دارد. بر طبق گزارش او بسطام با یک حمله­ی ناگهانی به ری مناطق بسیاری را غارت کرد. ارتش خسروپرویز به همراه ارتش امپراتور برای حمله حرکت کرد. جنگی سخت در گرفت که در آن بسطام کامیاب نبود. او به منطقه­ کوهستانی فرار کرد، و در آنجا سنگر گرفت؛ از این رو هیچ یک از طرفین نتوانست دیگری را شکست دهد؛ بنابراین به سرزمین خود بازگشتند. بسطام به گیلان و از آن­جا به سرزمین اشکانیان یعنی قلمرو اصلی خود رفت، تا نیروهای آن ناحیه را زیر فرمان خود در آورد. شاه خسروپرویز نیز به همراه اشراف ارمنی به پایتخت رفت. پس از آن به دلیل اختلافاتی که بین شاه و برخی اشراف ارمنی پیش آمد سپاه ارمنی در اصفهان شورش کرد، و آن­جا را غارت نمود. ارتش شخصی به نام پیروز آن­ها را تعقیب کرد، و برخی را از دم تیغ گذراند، اما دیگران نزد بسطام گریختند. بسطام دو شاه کوشان به نام های شاوک و پریوک^[۵۰۱] را تحت نفوذ خود در آورد و با ارتش قدرتمند به سمت تیسفون حرکت کرد، اما پریوک، شاه کوشان ها، تصمیم به خیانت گرفت و با نقشه ای وی را به قتل رساند .آنان بار و بنه و همسر بسطام را نیز دستگیر نمودند، سپس به سرعت بازگشتند؛ نیروهای متحد روحیه­ی خود را از دست دادند، و اتحادشان به هم خورد. باقی مانده­ی آن­ها نیز در طبرستان پس از چند جنگ از سمبات^[۵۰۲] ارمنی شکست خوردند. بر طبق روایت سبئوس سمبات هشت سال مرزبان آن سرزمین بود، و خسروپرویز در هجدهمین سال سلطنتش او را مرخص کرد تا از کشورش بازدید کند.^[۵۰۳] بنابراین طبق گزارش او حدوداً در دهمین سال حکومت خسروپرویز قیام بسطام سرکوب شده بود.
در مورد مرگ بسطام روایت رویدادنامه­ی خوزستان نیز با سبئوس مطابقت دارد. بر طبق گزارش آن وقتی که او به سمت تیسفون آمد، یک ترک از لشکرش وی را فریب داد و کشت، و سرش را نزد خسروپرویز فرستاد.^[۵۰۴] به هر حال این احتمال وجود دارد که همان­گونه که پیش­تر در روایت فردوسی دیدیم انگیزه­ چنین قتلی وعده هایی باشد که خسروپرویز به قاتل داده بود.
در شاهنامه گزارش می­ شود که خسروپرویز، پس از آن، تصمیم گرفت که از شهر ری انتقام بگیرد. برای این کار فردی بسیار پست و بی خرد را به عنوان حاکم ری برگزید و او ضربه­های زیادی بر مردم شهر وارد آورد. در نهایت خسروپرویز با میانجی­گری گردیه آن فرد را از حکومت ری بر کنار کرد.^[۵۰۵] کولسنیکوف معتقد است که در آغاز قیام بسطام اوضاع کشور را به نفع خسروپرویز تغییر داده بود. پیروزی اخیر او بر بهرام چوبین و سیاست انعطاف­پذیر شاهنشاه که درموقع لازم مالیات زمین را کم کرده بود اوضاع رابه نفع خسروپرویز کرده بود گذشته از آن ترکیب گوناگون قومی سپاه بسطام یکی از موجبات شکست او بود.^[۵۰۶]
۲-۳-۴ برخی اقدامات خسروپرویز در زمان صلح
فردوسی همچنین از آبادانی­های خسروپرویز نام می­برد، از جمله سیاست او در فرستادن سپاه به چهار بخش کشور و کمک به درویشان. خسروپرویز روز خود را به چهار بخش اصلی تقسیم کرد. بخشی را از صحبت­ها و نصیحت های موبد استفاده می­کرد؛ بخشی را به شادی و بزم می­پرداخت؛ سومین بخش را به نیایش اختصاص می­داد، و چهارمین بخش را به محاسبه­ی چند و چون اوضاع ستارگان می­پرداخت، و ستاره­­شمر در این کار راهنمای او بود. نیمی از آن­ را نیز به شب نشینی با ماه­رویان می­گذراند.^[۵۰۷]
تئوفیلاکت نیز اشاره به مهارت خسروپرویز در علم طالع بینی از روی ستارگان می­ کند. هنگامی که جان، فرمانده­ی مشهور نیروی ارمنی به خاطر نداشتن نظم خسروپرویز به وی خندید و طعنه زد، خسروپرویز در پاسخ، پیشگویی آن ­چه را خدایان مقرر داشته اند به وی متذکر شد. از جمله آن­ که مشکلات به سمت رومی­ها خواهند برگشت، و در سه دوره­ هفت ساله رومیان از ایرانیان شکست خواهند خورد، و در پنجمین دوره­ هفت ساله بر ایرانیان چیره خواهند شد.^[۵۰۸] بعد از اتمام تمامی این اتفاقات روزی بدون غروب در میان انسان­ها ساکن می شود، و سرنوشت مورد انتظار قدرت می­یابد؛ هنگامی که نیروهای نابودی از هم می­پاشند و آن­هایی که بهترند حکومت می­یابند.^[۵۰۹]
این احتمال نزدیک به یقین است که این پیشگویی را بعدها که جنگ ایران و روم در گرفته و به نتیجه­ خود رسیده بود، تئوفیلاکت یا منبع او از خود افزوده باشند؛ اما به هر حال اشاره­ی او به علم ستاره­شناسی و طالع بینی خسروپرویز، از روی ستارگان، با روایت شاهنامه مطابقت دارد و وجود چنین آیینی را در آن روزگار اثبات می­ کند.
شاهنامه­ی فردوسی همچنین زاده شدن شیرویه را در ششمین سال سلطنت خسروپرویز می­داند.^[۵۱۰] اخترشناسان گفتند که از این پس در زمین آشوب به پا می شود.

خسروپرویز بسیار ناراحت شد و تا یک هفته کسی را بار نداد. پس از آن نامه­ای به قیصر نوشت که دخترش مریم پسری زاییده است، و در روم جشن به پا گردید. امپراتور نیز هدایای بسیاری برای مریم فرستاد و همچنین باج کشور را که چهار میلیون دینار بود ارسال نمود^[۵۱۲]
البته پیش­تر دیدیم که از جمله شرایطی که خسروپرویز پذیرفته بود نطلبیدن باج از روم بود، و با این قسمت متناقض است. در این میان نامه­ هایی نیز بین آن­ها رد و بدل شد، و خسروپرویز نیز هدایایی فرستاد.
۲-۳-۵ قتل نعمان
موضوع قتل نعمان در شاهنامه نیست اما در برخی منابع مسیحی گزارش شده است. بر طبق گزارش اواگریوس:
«نعمان کافری بسیار منفور و کاملاً آلوده، تا حدی که مردان را با دست خود برای شیاطین قربانی می­کرد، دست به غسل تعمید مقدس زد ]مسیحی شد[. پس از ذوب کردن یک افرودیت^[۵۱۳] طلایی در آتش که براستی مسئله ایجاد کرد، آن را بین فقرا تقسیم نمود، و تمام پیروانش را خداپرست کرد».^[۵۱۴]
بر طبق اخبار سعرت نیز نعمان به خاطر بت­پرستیش معروف بود، اما در چهارمین سال سلطنت خسروپرویز مسیحی شد.^[۵۱۵]
با توجه به پایان تاریخ اواگریوس در سال ۵۹۲ م راجع به سرنوشت نعمان چیزی در آن منبع نمی­یابیم، اما رویدادنامه­ی خوزستان گزارش می­ کند که خسروپرویز کینه­ی شدیدی از نعمان به دل گرفت زیرا ۱- او هنگام فرار به بیزانس، با وجود دستور خسروپرویز، وی را همراهی نکرد. ۲- خسروپرویز از وی تقاضای یک اسب اصیل نمود، اما او موفق به این کار نگردید. ۳- او از دختر بسیار زیبای نعمان خواستگاری کرد، اما نعمان به وی پاسخ داد که دخترش را به کسی که با شیوه ی حیوانی ازدواج کرده است (داشتن حرمسرا) نمی­دهد.
خسروپرویز یک روز نعمان را به میهمانی دعوت کرد، و به جای نان پوست کاه برایش آورد. نعمان این خبر را به افراد قبیله­اش معاد^[۵۱۶] فرستاد. آن­ها افرادی را اسیر کردند، و از بسیاری آبادی­های متعلق به خسروپرویز و حتی اعراب انتقام گرفتند. خسروپرویز نعمان را نزد خود فرا خوند، اما وی خودداری ورزید. یکی از مترجم­های خسروپرویز که در جزیره ای در درین^[۵۱۷] زندگی می­کرد، و نامش معنا بود معاهده­ای پنهانی با خسروپرویز بست، و به نعمان گفت که شاه نعمان را بسیار دوست دارد و به انجیل سوگند یاد کرده است که به او آسیبی نخواهد زد. همسر نعمان، به نام نویه،^[۵۱۸] نیز به او گفت این مناسب­تر است که نعمان با لقب شاه بمیرد تا اینکه اخراج شود و از عنوان شاهی محروم گردد.^[۵۱۹]
به عقیده­ی نگارنده، با توجه به این­که در آن زمان خسروپرویز چیزی جز یک فراری نبود، اگر این گزارش درست باشد اقدام نعمان غیر منطقی به نظر می­رسد؛ زیرا اگر نعمان قصد کمک به خسروپرویز را نداشت طبیعتاً باید او را دستگیر می­کرد و به بهرام چوبین تحویل می داد، تا بعدها به فکر انتقام نیفتد، و محبت بهرام چوبین را نیز به خود جلب کند. به علاوه خسروپرویز با وجود دانستن چنین خطراتی چرا باید با نعمان دیدار می­کرده است؟ همان­گونه که پیش­تر دیدیم هم فردوسی و هم سبئوس به مردد بودن خسروپرویز در پناهنده شدن به شاه اعراب یا بیزانس و در نهایت انتخاب بیزانس اشاره می­ کنند، و حتی هرمزد چهارم در روایت شاهنامه خسروپرویز را بر حذر داشت که اگر به اعراب پناهنده شود به خاطر پول او را تحویل می دهند؛ در نتیجه احتمال ملاقات خسروپرویز با نعمان اگر غیر ممکن نباشد بسیار کم است.
رویدادنامه­ی خوزستان، در مورد مرگ نعمان، گزارش می­ کند که پس از آمدن نعمان به دربار شاهی، خسروپرویز وی را نکشت بلکه دستور داد تا در دربارش بماند، اما بعدها او را با زهر کشت.^[۵۲۰]
۲-۳-۶ برخی از اطلاعات رویدادنامه­ی خوزستان راجع به کلیسای نسطوری در زمان صلح
رویدادنامه­ی خوزستان آگاهی­هایی درباره کلیسای نسطوری، در زمان خسروپرویز، ارائه می­دهد که علاوه بر آزادی­های مسیحیان نشانگر تسلط و اقتدار خسروپرویز بر کلیسا می­باشد.
بر طبق گزارش آن، شخصی به نام ایشویعب^[۵۲۱] در آن زمان بزرگ مسیحیان نسطوری بود و امپراتور، خسروپرویز را به آن دلیل که وی راه همراهش نبرده بود سرزنش کرد. خسروپرویز نیز از او کینه به دل گرفت، زیرا او خود به همراه خسروپرویز نرفت، و هنگام برگشت خسروپرویز با لشکری از بیزانس نیز با او دیدار ننمود. علت این کار او ترس از شرارت بهرام چوبین بود که در صورت پیروزی ممکن بود، برای انتقام، کلیسا را خراب کند و مسیحیان را شکنجه نماید.^[۵۲۲] بنابراین پس از بازگشت خسروپرویز او بسیار محتاط عمل می­کرد. پس از مدتی او به ملاقات نعمان که مسیحی شده بود رفت و در راه در گذشت.^[۵۲۳]
در ادامه خسروپرویز، با انتخاب رئیس جدید، نفوذ خود در امور کلیسا را نشان می­دهد:
«و سپس طبق دستورات شاه، یک شورای کلیسایی تشکیل شد تا یک رئیس برگزینند. شاه پیامی فرستاد که می گفت: سبریشو از لاشم^[۵۲۴] را بیاورید، و به عنوان رئیستان برگزینید. بنابراین آن­ها به سرعت او را آوردند و به عنوان رئیسشان برگزیدند. او در تمام عمرش مورد احترام دو همسر مسیحی شاه، شیرین آرامی و مریم بیزانسی بود».
دخالت بعدی شاه در ماجرای اختلافات بین گرگوری^[۵۲۵] و اسقف نصیبین و سبریشو بود.
بر طبق گزارش رویدادنامه­ی خوزستان، به دلیل برخی از سخت­گیری­های گرگوری، اتهاماتی از جانب مردم نصیبین و خارج از آن بر او وارد شد. شاه نامه­ای به او فرستاد و دستور داد که در صومعه­ی شاه­دوست سکونت گزیند. سبریشو خواست تا گرگوری را عزل کند، اما اسقف موافقت نکرد. پس از آن خسروپرویز به گرگوری دستور داد تا به کشکر، وطن اصلی خود، برگردد. او نیز در آن­جا صومعه ای بنا کرد. رویدادنامه­ی خوزستان گزارش می­ کند که شهر نصیبین بر علیه خسروپرویز قیام کرد که البته علت دقیق آن­ را توضیح نمی­دهد. بر طبق گزارش او خسروپرویز، نخورگان ^[۵۲۶]را، با ارتشی بزرگ و فیل­ها، برای سرکوب این شورش فرستاد. در این­جا نیز سبریشو به سپاه خسروپرویز کمک کرد. ساکنان شهر دروازه­ها را بستند، اما به خاطر تشویق­های سبریشو و سوگند فرمانده­ی سپاه مبنی بر این­که آن­ها را تنبیه نخواهد کرد دروازه­ها را گشودند. فرمانده بر خلاف وعده­اش تمامی نجبا را دستگیر کرد، و آن­ها را شکنجه داد؛ خانه­هایشان را غارت و اموالشان را ویران نمود، و سرانجام آن­ها را به شیوه ­های گوناگون کشت. رویدادنامه­ی خوزستان علت آن را نفرین گرگوری می­داند.^[۵۲۷]
موضوع بعدی مورد بحث در منابع، شورش فوکاس و قتل ماوریکیوس است که در فصل آینده به آن پرداخته خواهد شد.