منابع ۱۳۲
مقدمه
از دهه شصت میلادی، فیلسوفان اخلاق دریافتند که آنچه تا آن زمان به عنوان قواعد کلی اخلاق هنجاری مورد بحث و بررسی آنان بوده راهی به جایی نبرده است. از سویی دیگر توجه و اقبال به مسایل اخلاقی در همه‌ی سطوح جامعه به صورت چشمگیری افزایش یافته بود. فلاسفه‌ی اخلاق در بیان قواعد کلی با چالشی بزرگ مواجه بودند. این قواعد کارایی نداشت و سرگردانی عامل اخلاقی را در صحنه‌ی عمل چاره نمی‌کرد. به همین دلیل پرداختن به موضوعات جزیی به عنوان بخشی جدانشدنی از قواعد کلی مطرح شد. توجه بیش از حد به کلیت قواعد کاسته و اخلاق کاربردی متولد شد. با گذشت زمانی اندک این رشته‌ جدید علمی استقلال خود را به دست آورد و سعی در توسعه‌ی زمینه‌های موضوعی خود کرد.
اینک جایی از عرصه‌های زندگی اجتماعی انسان، خارج از قلمروی اخلاق کاربردی نیست. اگر روزی موضوعات چالش‌برانگیز در این محدوده بود، اینک اخلاق کاربردی برای همه‌ی زندگی اجتماعی انسان مطالبی برای گفتن دارد. اخلاق کاربردی با میان‌رشته‌ای بودنش نگاه تک بعدی در موضوعات را کنار گذاشت و توسعه و عمقی به مباحث داد.

این پژوهش که در فضای اخلاق کاربردی برای سامان دادن به مسایل اخلاقی در حیطه‌ی کار گروهی در پژوهش نگاشته شده است، سعی می‌کند تا بتواند حرف نویی در دسته‌بندی مطالب داشته باشد.
البته از نظر محتوایی نیز نوآوری‌های در این پژوهش به چشم می‌خورد. ارتباط بین هوش اخلاقی و کار گروهی در پژوهش یکی از نوآوری‌های این پژوهش است. نکته‌ی دیگری که در سراسر متن خودنمایی می‌کند مبنایی از اخلاق هنجاری است با عنوان خودگرایی اخلاقی. این عنوان نباید رهزنی کند. خواننده اگر توجهی به فصل دوم و ذیل مبادی اخلاقی کار گروهی داشته باشد، مطلبی نسبتاً جدید می‌یابد که او را قانع خواهد کرد که این قاعده‌ی اخلاق هنجاری به گونه‌ای جدید و متناسب با اخلاق کاربردی در اینجا استفاده شده است و این نیز نوآوری دیگری است که در این متن رخ داده است و بر همین اساس نوآوری دیگری رخ داده و آن بازتعریف تعارض اخلاقی است. نوآوری دیگر همانا در برخی از مباحث مربوط به گروه است که خواننده‌ی متأمل تفاوت‌های ظریف این مباحث را درخواهد یافت. مطلب دیگر آنکه ساختار بحث نیز ابتکاری است و چنین ترتیبی از مباحث در جایی دیگر دیده نشده است. در این ساختار سعی شده است نظم منطقی بحث حفظ شود و هر بحث به نوعی مقدمه‌ی مباحث آتی خود باشد.
در فصل اول بیان مسئله، اهداف پژوهش، اهمیت و ضرورت پژوهش و سؤالات و روش پژوهش مطرح شد.
در فصل دوم مبادی تصوری و تصدیقی مورد بررسی قرار گرفت. بحث از مبادی در چهار محور اخلاق، گروه، کار گروهی و مبادی کار گروهی با کمی تفصیل ارائه شده است. در این بخش سعی شده تا مبادی تصوری و تصدیقی مورد نیاز این پژوهش با کمترین اطناب و زیاده‌گویی تدوین شود. این بخش گر چه نهایتاً حجم زیادی را به خود اختصاص داده است ولی امید است نو بودن برخی از مطالب و تقریر جدید آن بتواند خواننده را بر سر خواندن آن استوار بدارد. در بخش دوم یعنی پیشینه باید گفته شود که از زاویه دید این نوشته پیشینه‌ کاملاً مطابقی وجود ندارد و آنچه آورده‌ایم با کم و کاست نزدیک‌ترین نمونه‌هاست.
در فصل سوم به بیان ویژگی‌های مطلوب و نامطلوب اعضا و رهبر گروه و خود گروه پرداخته‌ایم. در تهیه‌ی این ویژگی‌ها، از روش نظریه‌ی بنیادی بهره برده‌ایم. با مطالعه‌ی کتاب‌های متعدد و تفکر در این موضوع ویژگی‌های متعددی به دست آمد که با دسته‌بندی و کدگذاری آن سعی شد این ویژگی‌ها تجمیع شده و به ویژگی‌های محدودتری که اصالت و تقدم دارند برسیم. به نظر می‌رسد در هر سه بخش تا حدودی به این هدف رسیده باشیم.
در فصل چهارم برای بیان کدهای رفتاری اعضا، رهبر و کدهای مربوط به گروه لازم بود تا ابتدائاً روشن می‌شد که چه کسانی ممکن است با یک گروه پژوهشی در ارتباط باشند. ارزش‌های حاکم بر کار گروهی در پژوهش و اصول اخلاقی حاکم بر این فضا نیز باید با همان روش نظریه‌ی بنیادی سامان می‌یافت. ده ارزش اصلی در سه محور به دست آمد که مجموعاً پنجاه و نه اصل اخلاقی از این ارزش‌ها در فضای اخلاق کار گروهی در پژوهش تولید شد. حال همه چیز برای تدوین کدهای اخلاقی مهیاست. در نتیجه در این محور صد و یک کد اخلاقی به نگارش در آمد.
در فصل پنجم روش‌های گوناگونی در دو دسته‌ی روش‌های پیشگیرانه و راه‌ حل ‌های درمانی برای حل تعارض‌ها معرفی می‌شود و نهایتاً همه‌ی آنچه بیان می‌شود برای به کاربستن در نمونه‌هایی از تعارض در این زمینه به کار گرفته می‌شود. در این قسمت به جای حکم صریح تلاش شده است با بیان ملاحظاتی به عامل اخلاقی کمک شود تا خود بتواند تصمیمی اخلاقی اتخاذ کند.
با اتمام این پنج فصل به سؤالات اصلی و فرعی این پژوهش پاسخ داده و اهداف اخلاقی کاربردی در این حیطه برآورده می‌شود. البته این حیطه احتیاج به پژوهشی بیش از این دارد که باید به صورت گروهی صورت بگیرد.
لازم است در اینجا علاوه بر تشکر و سپاس از استاد راهنما ـ جناب آقای دکتر محمد حسین رحمتی ـ و استاد مشاور ـ جناب حجت الاسلام و المسلمین حسن بوسلیکی ـ به جهت تلاش‌ها و دقت‌های ایشان دارم، از تمام اساتیدی که راه را برای ورود به این عرصه هموار کردند سپاس‌گزاری کنم.
فصل اول
کلیات
۱٫۱٫ بیان مسئله
فارغ از اینکه ضرورت کار گروهی در چیست و فواید و آسیب‌های آن کدام است، هنگامی که گروهی شکل گرفت با توجه به حکمت شکل‌گیری آن باید به وظیفه‌ی خویش عمل کند و تا پایان زمان پیش‌بینی شده به کار خود ادامه دهد. واقعیت مشهود این است که بسیاری از فعالیت‌های ما در زندگی به صورت گروهی انجام می‌شود. کار گروهی در پژوهش می‌تواند موجب افزایش بازده علمی و ارتقای کیفیت آن باشد (علاقبندراد). به همین دلیل پویایی و پایایی گروه، مسئله‌ی اساسی برای گروه‌ها به شمار می‌رود. ولی بسیاری از گروه‌ها در تداوم و حفظ حیات خود موفق نیستند (حاجیلری). عوامل متعددی در تحقق این دو ـ یعنی پویایی و پایایی ـ تأثیر دارند. یکی از این عوامل، رعایت اخلاق است (غلامی ۶۶).
این تحقیق بر اساس اهداف اخلاق کاربردی ^[۱] تنظیم شده است. برای اخلاق کاربردی حداقل دو هدف بیان می‌شود: الف: تدوین منشور اخلاقی در ساحت‌های مختلفِ حرفه‌ای و غیر حرفه‌ای؛ ب: یافتن راه‌حل تعارض‌های اخلاقی^[۲] (اسلامی, دبیری و علیزاده, اخلاق کاربردی ۴۵ ـ ۴۸). برای برآوردن این دو هدف باید به فلسفه‌ اخلاق و اصول و مبانی اخلاقی توجه داشت و با روش موازنه‌ی متفکرانه ^[۳] به ارائه‌ وظیفه‌ی اخلاقی در موارد جزیی و موقعیتی پرداخت (اسلامی, دبیری و علیزاده, اخلاق کاربردی ۳۲).
حال مسئله این است که چه مبانی اخلاقی­ای در رابطه با کار گروهی مطرح است؟ این مبانی در رابطه با هر یک از طرف‌های مرتبط با کار گروهی چگونه قابل تطبیق است؟ انواع تعارضات اخلاقی در کار گروهی کدام است؟ راه حل تعارض‌های اخلاقی در کار گروهی چیست؟
جواب این سؤال‌ها می‌تواند راهی به پویایی و پایایی گروه باشد و گروه را حداقل از ناحیه‌ی مباحث اخلاقی از فروپاشی و خمودگی حفظ کنند.
البته گروه‌ها، بسته به نوع فعالیتی که دارند با عناصر و تعارض‌های متفاوتی روبرو هستند؛ در اینجا فقط به گروه‌‌های علمی خواهیم پرداخت. علت این اختصاص نیز ـ چنان که در پیشینه‌ تحقیق خواهیم گفت ـ خالی بودن عرصه از تحقیقی دقیق و جامع در رابطه با چنین گروه‌هایی است. البته بخشی از مطالب مطرح شده در این نوشتار در رابطه با گروه‌های دیگر نیز صادق خواهد بود.
کار علمی نیز اعم از آموزشی و پژوهشی است. البته در مراحلی از آموزش ـ پیش از آموزش عالی ـ آموزش و پژوهش باید توأمان حرکت کنند تا دانش‌آموزان هم در امر آموختن موفق‌تر باشند و هم پژوهش را بیاموزند. ولی در آموزش عالی عمدتاً پژوهش مستقل از آموزش مطرح است. منظور از کار علمی در این پژوهش، همان کار علمی پژوهشی در آموزش عالی اعم از دانشگاهی، حوزوی و پژوهشگاه‌ها است.
از سوی دیگر هدف اصلی این پژوهش، کار گروهی پژوهشی در زمینه‌ی علوم انسانی می‌باشد. ولی برخی از اصول، کدهای اخلاقی و راه‌ حل‌ هایی که برای تعارض‌ها مطرح می‌شود عمومی است و اختصاصی به علوم انسانی ندارد.
۲٫۱٫ اهداف پژوهش
در این نوشتار دو هدف اصلی یعنی تدوین منشور اخلاقی و طرح راه‌حل تعارض‌های کار گروهی پژوهشی مورد نظر است. این دو هدف، هدفِ کلی هر پژوهشی است که مبتنی بر روش‌های اخلاق کاربردی تدوین شود. این دو هدفِ کلی هر کدام متضمن اهدافی فرعی هستند، که عبارتند از:
الف: تبیین مبانی اخلاقی کار گروهی
ب: تبیین وظایف اخلاقی افراد مرتبط با کار گروهی
ج: ارزش‌های محوری در کار گروهی
د: بررسی انواع تعارض‌های اخلاقی شایع در کار گروهی
ه‍: کشف و ارائه‌ راه‌ حل ‌های پیشگیرانه برای تعارض‌های اخلاقی شایع در کار گروهی
و: کشف و ارائه‌ راه‌ حل ‌های درمانی برای تعارض‌های اخلاقی شایع در کار گروهی.
سه هدف فرعی اول، هدفِ اصلی اول را تأمین می‌کنند و سه هدف فرعی دیگر هدف اصلی دوم را محقق می‌سازند.
۳٫۱٫ اهمیت و ضرورت پژوهش
با توجه به آنچه در فصل دوم ذیل بحث پیشینه‌ پژوهش ارائه خواهیم کرد، روشن خواهد شد که در زمینه‌ی اخلاق کار گروهی در پژوهش، کتاب یا مقاله‌ی مستقلی نگاشته نشده است. پژوهش‌های قبلی بیشتر به سمت گروه‌های اقتصادی و سازمان‌های دولتی معطوف بوده و کمتر کار گروهی در فضای پژوهشی مورد بررسی قرار گرفته است. از سوی دیگر رشته‌ اخلاق کاربردی در ایران جدید و نوپاست. حتی بررسی‌های اخلاقیِ اندکی که به صورت پراکنده و در ذیل عناوین فارغ از اخلاق ـ مثل عوامل فرهنگی ـ در این زمینه نوشته شده است نیز با موازین اخلاق کاربردی و برای تأمین اهداف این رشته نوشته نشده است.
بنابراین این پژوهش هم از نظر محتوا و هم از نظر روش، جدید و ابتکاری است و پیش از این، امکان یا ضرورت و نیاز نگارش آن فراهم نبوده است و اینک به جهت فراهم آمدن رشته‌ اخلاق کاربردی در ایران و نیاز شدید به کار گروهی در حیطه‌ی پژوهش، ضروری است چنین پژوهشی شکل گیرد تا گروه‌های پژوهشی لا اقل از جهت مسایل اخلاقی دچار فروپاشی و خمودگی نشوند.
به نظر می‌رسد این پژوهش بتواند کمک شایانی به مراکز مختلف علمی ـ اعم از دانشگاهی و حوزی ـ داشته باشد و آنها را در بازدهی بیشتر در کارهای گروهی یاری برساند.
۴٫۱٫ سؤال پژوهش
در این پژوهش دو سؤال اصلی مطرح است:
سؤال اصلی ۱: منشور اخلاقی کار گروهی حاوی چه نکات اخلاقی و برای چه کسانی است؟
سؤال اصلی ۲: کار گروهی با چه تعارضاتی اخلاقی‌ای مواجه است و راه حل آن چگونه است؟
سؤال‌های فرعی به این شرح است:
الف: اصول و مبانی اخلاقی لازم برای کار گروهی کدامند؟
ب: وظایف هر یک از افراد مرتبط با گروه بر اساس اصول و مبانی پذیرفته شده‌ی اخلاقی چگونه است؟
در صورت پاسخگویی به این دو سؤال فرعی می‌توانیم پاسخ سؤال اصلی اول را بیابیم. زیرا تدوین منشور اخلاقی بنا بر روش موازنه‌ی متفکرانه هم به اصول اخلاقی نیاز دارد و هم به تشریح موقعیت‌ها و در نظر گرفتن همه‌ی جوانب مسئله و افراد مرتبط با کار.
ج: چه تعارض‌های اخلاقی‌ای در کار گروهی متصور است؟
د: چه راه‌ حل ‌های درمانی برای این تعارض‌ها قابل اجراست؟
هـ: چه راه‌ حل ‌های پیش‌گیرانه برای این تعارض‌ها قابل وجود دارد؟
با پاسخ به این سه سؤال فرعی می‌توانیم سؤال اصلی دوم را پاسخ بگوییم.
۵٫۱٫ روش‌شناسی پژوهش
این پژوهش به صورت کلی دو بخش کلی دارد، بخشی که ویژگی‌های اعضا، رهبر و گروه در آن بررسی می‌شود و بخش دوم مربوط به کدهای رفتاری و بیان انواع تعارض‌ و راه‌حل آنهاست. بخش اول در قالب پژوهش کیفی ^[۴] و با روش نظریه‌ی بنیادی ^[۵] صورت می‌گیرد. برای جمع‌ آوری داده‌ها از سه طریق استفاده کردیم:
الف: کتاب‌هایی در زمینه‌ی کارگروهی مطالعه و داده‌های مناسب جمع‌ آوری شده است.

۱-۲-۲ فوتوکاتالیزور ZnO:
اکسید روی یک ماده شیمیایی نامحلول در آب و محلول در اسیدها و قلیاهاست. از نظر ظاهری پودرسفید رنگ و در مواردی کریستالی است. ساختار شش گوشه ای آن در شکل (۱- ۹) نشان داده شده است. ساختار مولکولی آن به صورت هگزاگونال و متقارن است که در تقسیم بندی جامدات بلوری به طور ویژه دردسته ورتزیت ها^[۱۶]قرار می گیرد [۴۱]. اکسید روی در طبیعت به صورت معدنی اکسید روی قرمز رنگ وجود دارد [۴۲].

شکل (۱-۹) ساختار شش گوشه ای ZnO
ZnO یک ماده ترموکرومیک است، یعنی با گرم کردن به رنگ زرد درمی آید و دوباره با سرد شدن به رنگ سفید بازمی گردد. کریستالهای ZnO وقتی در معرض نورUV قرار می گیرند سفید باقی می مانند. در دمای حدودC1975تجزیه می شوند. اکسید روی کریستالی دارای خواص پیزوالکتریک است]۴۳[.
اکسید روی در صنایع دارویی، تهیه بیوسنسور^[۱۷][۴۴]، مواد الکترونیک و نیمه رساناها مورد استفاده قرار
میگیرد. درصنایع غذایی به عنوان افزودنی [۴۵] در صنایع شیمیایی و به طور ویژه در صنایع رنگ سازی به عنوان رنگدانه به کار می رود [۴۶ و۴۷].
اکسید روی نیمه رسانایی با انرژی باند گپ ۲/۳ تا ۳۷/۳ الکترون ولت، در دمای اتاق است. دراکثر موارد اکسید روی در دسته نیمه رساناهای نوع n^[18] قرارمی گیرد [۴۸-۵۰].
دو خاصیت مهم اکسید روی که آن را در زندگی بسیار مفید می سازد، خواص فوتوکاتالیستی و فوق آبدوستی آن است. از این دو خاصیت برای تصفیه آب و فاضلاب ها، حذف آلودگی هوا و ساختمان ها، تسریع واکنش فوتوشیمیایی مانند تولید هیدروژن و لایه های ضد مه و شیشه های خود تمیز شونده استفاده می شود.

اکسید روی را به وسیله وقوع پدیده های فوتوالقایی در آن توصیف می کنند.این پدیده ها شامل پدیده فوتوکاتالیستی، فوق آبدوستی و فوتو ولتاییک است.
درتوصیف خواص فوتوکاتالیستی،این ماده در بر خورد با مولکول های آلوده کننده آب، هوا و خاک که عموماً مولکول های آلی کربنی هستند، آنها را تجزیه کرده و به مواد غیر آلی دی اکسید کربن، آب و آنیون های معدنی بی ضرر تبدیل می کند. یک فوتوکاتالیست نیمه رسانای ایده آل باید از نظر بیولوژیکی و شیمیایی خنثی باشد، پایداری فوتوکاتالیستی داشته باشد، به سادگی تولید و مورد استفاده قرار گیرد، بطور موثری توسط نور خورشید فعال شود، بطور موثر واکنش ها را کاتالیز نماید، ارزان باشد و هیچ خطری برای انسان و محیط زیست نداشته باشد. بیشترین استفاده فوتوکاتالیست ها تجزیه فوتونی ترکیبات آلی است.
از اکسید روی به عنوان فوتوکاتالیست در رفع آلودگی های (ضد عفونی) محیطی گوناگون مانند مواد آلی، ویروس ها، باکتری ها، قارچ ها، جلبک ها و سلول های سرطانی استفاده می شود و می توان آنها را بطور کامل تجزیه کرده و تبدیل به مواد غیر آلی دی اکسید کربن و آب و آنیون های غیر آلی بی ضرر نماید. این کارایی به اکسیداسیون بالای حفره ها و رادیکال های هیدروکسیل که به عنوان عوامل اکسیداسیون قوی شناخته می شوند نسبت داده می شود.خاصیت دیگری که این ماده از خود نشان می دهد خاصیت فوق آبدوستی آن است. این خاصیت که با خاصیت فوتوکاتالیستی رابطه تنگاتنگ دارد باعث پدیده خود تمیز شوندگی می شود. به همین دلیل لایه ی نازک از این ماده را روی سطح شیشه کاشی و بعضی ظروف می نشانند تا مانع از کثیف شدن آنها شوند. با تابش UVبه سطح فوتوکاتالیست، می توان آمیزه ای از خاصیت فوق آب دوستی را در سرتاسر سطح ایجاد کرد و باعث پهن شدن آب شد. این فوق آب دوستی فتوولتایی به همراه فعالیت فوتوکاتالیستی، دو پدیده هایی هستند که پایه مشترک دارند؛ یعنی آلاینده های سطح بوسیله نور تجزیه شده و بوسیله آب شسته خواهند شد. یک کاربرد مناسب از این خاصیت شیشه های خود تمیز شونده است.
هرچند بررسی ها نشان دادند که فوتوکاتالیزور TiO₂بهترین فوتوکاتالیزور است و قابلیت حذف انواع سموم و آلوده کننده ها را از پساب ها دارد [۵۱-۵۳].با این وجود استفاده گسترده از TiO₂(دراشل های صنعتی) مقرون به صرفه نیست، بنابراین توجهات به سمت یک جایگزین مناسب برای آن معطوف شد. دراین راه مطالعات زیادی جهت بررسی قدرت فوتوکاتالیزوری سایر نیمه رساناها از قبیلZrO₂ ، ZnO،CdS وSnO₂ انجام شد [۵۴-۵۸].
ازاین میان،ZnO بیشترین کارآیی را از خود نشان داد، به طوریکه حتی در برخی موارد نتایج مطلوب تری نسبت به TiO₂بدست داده است [۵۵ و۵۷]. مکانیسم اثرZnO مشابه با TiO₂است [۵۹].
بزرگترین مزیت آن نسبت به TiO₂، توانایی بیشتردرجذب تابش است، به همین دلیل ازZnOبیشتر در تخریب های نوری که منبع تابش نورطبیعی باشد، استفاده می شود [۶۰].
در حقیقت بنابر گزارشات زیر اثبات شده که پودر ZnO تأثیر فوتوکاتالیزوری زیادتری نسبت به TiO₂دارد [۵۷ و ۷۱]. فوتواکسیداسیون ۲- فنیل فنول و اکسایش فوتونی فنول ها [۶۵] در تخریب Pesticide carbetamide and Herbicide triclopyr نسبت به TiO₂.
Lizamatel و همکارانش [۷۴] گزارش کرده اند که ZnO فعالیت کاتالیزوری بیشتری از TiO₂در تخریب فوتوکاتالیزوری C. I. Reactive Blue19 دارد.
نور خورشید برای تخریب فوتوکاتالیزوری C. I. Reactive Blue4 توسط Neppolianetal [25] در یک رآکتور دوغابی گزارش شد. تخریب رنگ در یک PH قلیایی و در حضور پرسولفات و یون کربنات انجام شد. بهینه مقدار کاتالیست ZnO، mg400 در ۱۰۰ میلی لیتر محلول گزارش شد.
Pandurga Genetal [75] تخریب فوتوکاتالیزوری رنگ Auramine O، با بهره گرفتن از ZnO تحت نور خورشید مورد مطالعه قرار گرفت. فرایند طبق سینتیک درجه اول پیگیری شد. ثابت سرعت با افزایش در غلظت اولیه رنگ کاهش یافت.
PH پایین مناسبتر از بقیه گزینه ها بود حضور Fenton’s reagent نیز سبب شتاب دادن به سرعت تخریب شد و معدنی شدن با بهره گرفتن از کاهش COD محلول مشخص شد. تخریب C. I. Acid Green 16 مطالعه شد به وسیله Sakthiveletal [78] با بهره گرفتن از ZnO تحت تابش قرار گرفته با نور خورشید در این جا تأثیر تخریب فوتونی با افزایش در غلظت اولیه رنگ کاهش می یابد، بهینه مقدار کاتالیزور mg250 در ۱۰۰ میلی لیتر بود.
Poulios and Tsachpinis [79] برای تخریب C. I. Reactive Black 5 با بهره گرفتن از نیمه رسانا اکسید فلزی مختلف مثل TiO₂ (P-25 Degussa) و  و  چهار لامپ موازی فلورسانت به عنوان منبع نور UV استفاده شد و خاصیت رنگبری  از همه کندتر و ZnO از همه تندتر می باشد و فعالیت فوتوکاتالیزوری ماکزیمم در PH حدود ۶ است. سرعت تخریب طبق رابطه هینشل وود ـ لانگمایر از معادله درجه اول پیروی می کند.
Poulios etal [80] تخریب فوتوکاتالیزوری Auramine O در یک سوسپانسیون محلول ZnO و TiO₂ تحت منبع تابش UV توسط چهار لامپ به صورت موازی w18 مورد بررسی قرار گرفتند. معدنی کردن فرایند با بهره گرفتن از ZnO سریعتر انجام می شود. PH از ۶/۲ تا ۸/۲ افزایش می یابد.
در چنین موردی، سرعت تخریب آلودگی ZnO سریعتر از TiO₂(P25) می باشد [۷۹ و ۸۰]. یک نوع از مکانیسم های شامل کاربرد اکسید روی به عنوان فوتوکاتالیست در ادامه آمده است.
تخریب فوتوکاتالیزوری ماده آلی در محلول آبی با برانگیخته شدن نوری نیمه رسانا آغاز می شود و با تولید جفت الکترون حفره در سطح کاتالیزور ادامه می یابد (معادله۱-۲۱). پتانسیل بالای اکسیداسیون حفره در کاتالیست منجر به بروز فرایند اکسیداسیون مستقیم و تولید حد واسط های فعال می شود (معادله۱-۲۲).
از طرفی تخریب مولکولهای آب، رادیکال های بسیار فعال هیدروکسیل را تولید می کنند(معادله ۱-۲۳). این رادیکال های فعال هیدروکسیل که اکسید کننده های قوی و غیرانتخابی هستند (E=+3/06V)، می توانند محصول بر همکنش بین حفره وOHباشند (معادله ۱-۲۴)، محصول اکسیداسیون معدنی شدن جزئی یا کامل ترکیبات آلی می شوند. الکترون های موجود درلایه هدایت مولکول اکسیژن به آنیون سوپراکسید کاهش
می یابند (معادله ۱-۲۵).
این رادیکال ها به ترتیب طبق معادلات (۱-۲۶) و (۱-۲۷) در حضور آلودگی های آلی به پراکسیدهای آلی یا هیدروژن پراکسید تبدیل می شوند [۷۳]. انتقال الکترونی که منجر به انجام واکنش می شود در شکل (۱-۱۰) نشان داده شده است .
(۱-۲۱)
(۱-۲۲)
(۱-۲۳)
(۱-۲۴)
(۱-۲۵)
(۱-۲۶)
(۱-۲۷)
شکل (۱-۱۰) مکانیسم فوتوکاتالیزوری با حضور نیمه رسانای ZnO
رنگ رودامین B(Rhodamine B)
رودامین از دسته رنگهای زانتن و سنتزی و بسیارسمی است این رنگ ازترکیبات ناجور کننده استروژن است بدلیل اثرات خطرناک و سرطان زایی به خصوص سرطان سینه باید ازپساب های صنعتی و فاضلاب ها حذف شود.
رودامین B در صنعت نساجی، صنعت چرم، داروسازی (در ساخت قرص و کپسول ها)، به عنوان رنگ افزودنی در لوازم آرایشی به کار می رود و همچنین در گذشته به عنوان رنگ غذایی مورد استفاده قرار گرفته است امروزه با توسعه ی روز افزون چاپ رنگی موارد استفاده آن بالا رفته است.
استعمال خوراکی آن سبب سوزش چشم و پوست و همچنین مشکلات تنفسی می شود. اثرات سرطان زایی، سمی های شدید و مشکلات عصبیآن بر روی موجودات زنده به اثبات رسیده است. ورود آن به چرخه ی محیط زیست اثرات سمی طولانی مدت ایجاد میکند.این رنگدانه بصورت کریستال های براق سبز ارغوانی است که به خوبی در آب و الکل حل میشود و رنگ آن به صورتی تغییر میکند.از دیگر موارد کاربردرودامین B ، به عنوان رنگدانه ردیاب درآب برای تعیین سرعت و هدایت جریان نیز است. این رنگدانه خاصیت فلورسانس کنندگی خوبی دارد و در بیوتکنولوژی نیز کاربرد دارد . برای نگه داری از آن باید از ظروف شیشه ای استفاده کرد زیرا براحتی جذب ظروف پلاستیکی میشود.
نام آیوپاک این ترکیب شیمیایی ]۹- ( ۲- کربوکسیفنیل)-۶-(دی اتیل آمینو)- ۳-زانتن ایلیدن] -دی اتیل آمونیوم کلراید است. رودامین Bرا رودامین ۶۱۰ نیز مینامند. فرمول مولکولی این رنگدانه C₂₈H₃₁ClN₂O₃
و جرم مولی ان ۲٫/۴۷۹ میباشد. نقطه ذوب آن ۲۱۱-۲۱۰ درجه سانتی گراد است. ۲ پیک جذبی در دو طول موج nm 354 و nm549 دارد. رودامین Bاز دسته رنگدانه های کاتیونی است که ساختار آن در شکل زیر نشان داده شده است.
ساختار رودامین B
فصل دوم
بررسی متون و مطالعات دیگران در این زمینه

۲-۱ مقدمه
رنگ امواج الکترومغناطیسی است که در محدوده مرئی طیف بین طول موج های ۲۸۰ تا ۷۶۰ نانومتر قرار دارد و دارای دو اثر روانی و فیزیکی است. مواد رنگ زا موادی هستند که برای رنگ کردن یک کالا به کار می روند. مواد رنگ زا از دیرباز مورد استفاده قرار می گرفتند تا جایی که می توان گفت ایرانیان قدیم، مصری ها و حتی رومی ها در این زمینه متبحر بودند. در گذشته مواد رنگ زای کاربردی (در اکثریت موارد) ریشه گیاهی یا حیوانی داشتند. به عنوان مثال می توان به قرمزدانه (موجود در انواع خاصی از کرم ها) و ایندیگوتین (موجود در گونه خاصی از حلزون) اشاره کرد. این رنگ های طبیعی از ثبات خوبی برخوردار بودند به همین دلیل در الیاف پروتئینی (الیاف پشم و ابریشم) بسیار مورد استفاده قرار می گرفتند تا جایی که فرش های دست باف ایرانی هنوز در جهان طرفداران زیادیدارد.
اما با این همه کاربرد رنگ های طبیعی خالی از مشکل نبود. به عنوان مثال تهیه این رنگ ها حتی در مقیاس های جزیی نیاز به مواد گیاهی یا حیوانی فراوانی داشت. (یک گرم ماده رنگ زای ایندیگوتین به ۹ هزار حلزون نیاز داشت.) یا هزینه سنگین این رنگ ها آنها را متعلق به قشر خاصی می کرد. اما در سال ۱۹۶۷ این مشکل تا حدودی حل شد و تحول جدیدی در صنعت رنگ به وقوع پیوست.
در این سال دانشجویی به نام «پرکین» تصادفاً رنگی مصنوعی به نام مووین ساخت که از ویژگی های متعددی برخوردار بود از قبیل درخشندگی فراوان، رنگ آمیزی راحت تر و قابلیت تهیه و کاربرد آسان. از این زمان به بعد رنگ ها سیر تکاملی بیشتری را طی کرده و فرمول های شیمیایی جدیدتری ساخته شدند، تا جایی که امروزه تقسیم بندی های مختلفی برای انواع رنگ های مصنوعی نظیر رنگ های آلی و معدنیقائل شده اند، اما این تحولات جدید که می خواست بشر را به یک آسودگی نزدیک کند، چندان هم بدون مشکل نبودند.

۹۲/۳۵

۴۶/۴

فراشناخت

۲۰/۳۳

۲۶/۴

۶۳/۳۸

۱۵/۴

۷۶/۳۵

۶۳/۴

کنترل

۴۰/۳۲

۷۹/۳

۵۰/۳۳

۷۳/۳

۶۳/۳۳

۹۸/۳

نتایج درج شده در جدول ۴-۳ نشان دهنده آن است که میانگین نمرات پس آزمون و پیگیری گروه ­های آزمایش در تمامی ابعاد نگرش‌های زیست محیطی افزایش یافته است. اما در گروه کنترل تغییرات چندانی مشاهده نمی­ شود.
۴-۴- تجزیه و تحلیل استنباطی داده‌ها
در این پژوهش جهت پاسخگویی به فرضیات پژوهشی از تحلیل واریانس چند متغییره با اندازه گیری مکرر استفاده شده است. برای انجام آزمون‌های آماری پارامتریک، علاوه بر فاصله­ای بودن مقیاس اندازه گیری متغییرها، وجود شرط همگنی ماتریس‌های واریانس- کوواریانس ضروری است.

فرض همگنی ماتریس‌های واریانس- کوواریانس: تحقق این مفروضه برای تحلیل واریانس اندازه ­گیری مکرر ضروری است. به طور کلی فرض همگنی واریانس‌ها به دنبال بررسی این مسئله است که آیا نمونه‌ها از جامعه‌هایی با واریانس‏های مساوی انتخاب شده‌اند یا نه. هرگاه این فرض برآورده شود، داده ­های حاصل از این دو نمونه را می‌توان برای بدست آوردن برآوردی بدون اریب از واریانس جامعه، با یکدیگر ترکیب کرد (فرگوسن و تاکانه، ۱۳۸۸). اجرای فرض همگنی ماتریس‌های واریانس- کوواریانس نیز چنین هدفی را دنبال می‌کند. جهت بررسی همگن بودن ماتریس‌های واریانس- کوواریانس متغییرهای پژوهشی از آزمون کرویت موچلی استفاده می‌شود. بر اساس سطح معناداری بدست آمده در این آزمون، می‌توان در خصوص همگنی یا عدم همگنی ماتریس‌های واریانس- کوواریانس قضاوت نمود. در صورتی که سطح معنی­داری آن بیشتر از ۰۵/۰ باشد، پیش فرض مربوطه برآورده شده و مشکلی نیست اما در غیر اینصورت باید تصحیحاتی صورت گیرد که از ضرایب تصحیح (اپسیلون) برای اصلاح درجه آزادی (df) استفاده کرد (بریس و همکاران، ۱۳۸۴).
در پژوهش حاضر مفروضه­های فوق‌الذکر به تناسب فرضیات پژوهشی و روش آماری مورد استفاده محاسبه و ذیل هر فرضیه ارائه خواهد شد. جهت اطمینان از یکسان بودن نمرات گروه ­های آزمایش و کنترل در مرحله پیش­آزمون از آزمون تحلیل واریانس یکراهه استفاده گردید.
جدول ۴-۴- تحلیل واریانس متغییرهای وابسته تحقیق در پیش آزمون در گروه‌ها

متغییرها

منبع تغییرات

مجموع مجذورات

df

میانگین مجذورات

F

سطح معناداری

نگرش‌های زیست محیطی

بین گروهی

۱۲٫۲۸

۲

۶٫۱۴

۰٫۳۵۲

۰٫۷۰۴

سیستم دو (استبدادی - خیرخواهانه)
سیستم سه (مشاوره ای)
سیستم چهار (مشارکتی)

به منظور اثبات روایی و اعتبار پرسشنامه ، آزمون به روی نمونه هایی خارج از جامعه آوری اجرا شد که ضریب اعتباری برابر با ۵/۹۶% به دست آمد .
۳-۱۰-۲- پرسشنامه تنیدگی
برای تعیین میزان تنیدگی از پرسشنامه سنجش تنیدگی استفاده شده است . پرسشنامه مزبور براساس مطالعه مقدماتی انجام شده ، دارای ضریب اعتباری برابر ۸۷۹۱% می باشد .

این پرسشنامه شامل یک سوال می باشد که دو سوال اول به منظور کنترل سوال سوم آورده شده است . سوال سوم خود مشتمل بر ۴۱ سوال می باشد که هر سوال بیانگر یکی از عمومی ترین نشانه های تنیدگی است . برای پاسخگویی به هر یک از سوالات فوق از مقیاس پنج درجه ای لیکرت استفاده شده است . عمده ترین ویژگی این مقیاس آن است که حوزه انتخاب پاسخگویان را گسترش بخشیده و گزینه های بیشتری را برای آنان فراهم می آورد . پاسخگو براساس بروز حالت و نشانه ها از پنج گزینه ای را که در مقابل هر سوال آورده است . علامت می زند . گزینه ها شامل انتخاب های هیچ ، کمی ، تا حدی ، زیاد ، خیلی زیاد می باشد . نمره گذاری پرسشنامه به این ترتیب است که به گزینه (هیچ) صفر و به گزینه (کمی) نمره یک ، به گزینه (تا حدی) نمره دو ، به گزینه (زیاد) نمره سه و به گزینه (خیلی زیاد) نمره چهار تعلق می گیرد . با جمع نمره ها و تقسیم آن به عدد ۴۱ نمره کل به دست می آید . نمره کل هر کارمندی یا مدیر نشان دهنده ی میزان تنیدگی وی است . براساس جدول ۳-۲-۱ میزان تنیدگی فرد مشخص می شود .
جدول۳-۲-۱: مقیاس تعیین میزان تنیدگی

نمره

میزان تنیدگی

۴۹/۱-۱
۹۹/۱-۵/۱
۴۹/۲-۲
۳-۵/۲

کمی
تا حدی
زیاد
خیلی زیاد

۳-۱۰-۳- پرسشنامه شخصیت
این پرسشنامه شامل پانزده جفت ویژگی متضاد شخصیتی است که براساس مقیاس گاتمن تنظیم شده است . ویژگی این مقیاس در آن است که به خوبی می تواند میزان طرز تلقی را بسنجد . فاصله بین هر جفت ویژگی متضاد با یک مقیاس هفت درجه ای نمره گذاری شده است . آزمودنی با توجه به نگرشی که درباره هر یک از ویژگیهای مطرح شده درباره خود دارد ، با گذاشتن علامت در یکی از نمره های مقیاس ، ویژگی خود رابراساس دستورالعمل پرسشنامه مربوط ارزیابی می کند . پس از تکمیل فرم پرسشنامه مجموع نمرات محاسبه میشود و براساس جدول پایین گونه شخصیتی وی مشخص می شود :
جدول۳-۳-۱: مقیاس تعیین گونه شخصیتی

نمره

گونه شخصیتی

۴۵-۱۵
۶۰-۴۶
۷۵-۶۱
۱۰۵-۷۶

B مطلق
B متمایل به A
A متمایل به B
A مطلق

برای تهیه این پرسشنامه ابتدا منابع معتبر و از جمله دو پرسشنامه ، یکی شامل دوازده سوال و دیگری شامل هفت سوال مورد مطالعه قرار گرفته است و ویژگی شخصیتی گونه A و B استخراج شده است . سپس براساس این ویژگی ها ، پرسشنامه تعیین گونه شخصیتی تهیه شده است . پرسشنامه مزبور براساس مطالعه مقدماتی برروی یک نمونه سی نفری دارای ضریب اعتباری برابر ۰۹۱۹۰/۰ می باشد.
۳-۱۰-۴- پرسشنامه اطلاعات شخصی

۳- ۱۷- شهریار
محمد حسین بهجت خشکنابی تبریزی، مشهور و متخلّص به شهریار در سال ۱۲۸۳ هجری قمری در تبریز متولّد شد. او چند سالی از کودکی خود را در روستاها و از جمله، روستای اجدادی­اش، خشکناب گذراند. تحصیلات ابتدایی را در تبریز به انجام رساند. و همزمان زبان­های عربی و فرانسوی آموخت. وی برای ادامه

تحصیل در سال ۱۲۹۹ به تهران رفت. در مدرسه دارالفنون به ادامه تحصیل پرداخت. بعد از چهار سال وارد مدرسۀ عالی طب شد. امّا ظاهراً به واسطۀ ناکامی عشق دوران جوانی، درآخرین ترم تحصیلی، آن را رها کرد. در سال ۱۳۱۰ به استخدام ادارۀ ثبت اسناد درآمد وتا چند سال بعد در شهرهای مختلف ودرادارات گوناگون، چون: شهرداری، بهداری و بانک کشاورزی به کار مشغول شد. بیست ودو سال بعد، به تبریز رفت. اودر سال ۱۳۴۴ از بانک کشاورزی باز نشسته شد. در سال ۱۳۴۸ دانشگاه تبریز به او عنوان استاد افتخاری دانشکدۀ ادبیّات را داد. در سال ۱۳۵۲ به تهران رفت. و چهار سالی در تهران بود. در سال ۱۳۵۶ برای همیشه به تبریز بازگشت.
شهریار، در زمینه ­های گوناگون به شیوه های متنوّع، شعر گفته است. شعرهایی که در موضوعات وطنی، اجتماعی، تاریخی، مذهبی و وقایع عصرخود سروده است، برخی نیز مشهوراست. ذوق نوجویی و نواندیشی در بسیاری از شعر­های شهریار دیده می­ شود، تازگی مضمون، صورخیال، تعبیر، حتی قالب شعر، دیوان او را از بسیاری شاعران نسل وی، متمایز کرده­است. « شعر شهریار از دل برآمده­است و او پیش از آنکه به ظاهر و صناعتِ اشعارش توجهی داشته باشد؛ سوزِ درونش را بیان می­کرد. از این رو، غزلیّاتش شورانگیز است. و بردل می­نشیند، هر چندکه، خالی از ایراد نیست.»( شریفی،۱۳۸۷: ۹۲۰) او باروح تأثر پذیر، قریحۀ سرشار شاعرانه که دارد، این عوالم را احساس کرده و عواطف، تخیّلات و اندیشه های خودرا به زبان مردم به شعر بازگو کرده است. از این رو شعر شهریار، برای همگان مفهوم ومأنوس است. سرانجام اودر شهریور سال ۱۳۶۷درگذشت. آرامگاه اودر شهر تبریز است.
۳- ۱۷-۱- آثار شهریار
- منظومۀ آذری حیدر بابا یَه سلام که با بیانی دلچسب و نوستالژیک خطاب به کوه«حیدر بابا»در حوالی خشکناب به بازگویی یادها و خاطره های شاعر، از دورۀ کودکی می پردازد.
- دیوان شهریار: دیوان وی شامل غزل­های­او است. برخی از مشهورترین اشعار اونیز به صورت غزل است.
۳-۱۸- فریدون مشیری
مشیری، یکی از شاعران معاصراست. وی در سال ۳۰۵ (ه.ش) در تهران متولّد شد. وتحصیلات ابتدایی رادر مشهد و دورۀ متوسطه رادر زادگاهش به پایان رسانید. پدر و مادر وی، اهل شعر و ادب و مطالعه بودند. همچنین پدربزرگِ مادری او، «مؤتمن الممالک» ازشعرای بزرگ دورۀ­ ناصرالدّین شاه بوده است. استاد مشیری، از همان اوان کودکی به شعر و شاعری علاقه ودلبستگی فراوان، نشـان می­داد. پـس از آن که خواندن
ونوشتن را آموخت، به مطالعه آثار بزرگان شعر ادب پارسی ایران چون: فردوسی، سعدی، حافظ، نظامی و… پرداخت و زمانی که ۱۸ سالش بود. آثارش بصورت پراکنده در مطبوعات منتشر می­شد. و مورد توجه استقبال مردم قرار می­گرفت. او به منظور علاقۀ فراوان به ادبیّات، ادامۀ تحصیل­دررشتۀ ادبیّات دانشگاه تهران را برگزید. تا وجودش را که از فرط عشق به شعر و شاعری متلاطم بود؛آرام نماید. اومدتّی کارمند وزارت پست و تلگراف و تلفن شد. فریدون مشیری، سرانجام در سال ۱۳۷۹ به علّت بیماری درتهران درگذشت.
۳-۱۸-۱- سبک مشیری
در شعرهای فریدون مشیری، صداقت و راستی موج می­زند. و جزء شاعرانی است، که شعرهایش لطیف و با احساس است. استفاده از کلمات ساده از ظرایف شعری اوست. اودر شمار مشهورترین شاعران معاصر است. که به نوعی مقلِّدِ نیما بوده و «شعرنوی عاشقانه» می­سروده است. او دارای اشعاری احساساتی، تصویری و روان با معائیر نوقدمائی و معتدل است، که عموماً در قالب دوبیتی­های پیوسته سروده می­شد.( شمس لنگرودی، ۱۳۷۸،ج۲: ۱۵۶)« شعر مشیری، در مجموعه­های نخستین به پیروی از توللّی، بیشتر درقالب چهار پاره و درمایۀ تغزّلی بود.»(دلیری،۱۳۷۴، ج۲ : ۴۲۷)
فریدون مشیری، با آشنایی با شعر نو و قالب های آزاد، از شیوه کهن شعر و شاعران ادب پارسی بهره گرفت، و راه میانه را انتخاب­کرد و در سرودن اشعارش نه اسیر تعصب سنّت گرایان شد و نه مجذوب نوپردازان افراطی قرارگرفت. ادامه راه او، همان هدف نهایی بنیان­گذاران شعرِنو بود. به نحوی که او شکستن قالب های عروضی، کوتاه و بلند کردن مصراع ها و استفادۀ منطقی از قافیه را در قالب یا فرم پذیرفته و از لحاظ معنا و مفهوم نیز با نگرشی تازه به طبیعت و اشیاء و اشخاص به شعرش چهره­ای مشخص داده­است.» ( عسکری، ۱۳۸۱ : ۴- ۲۳)
۳- ۱۸-۱- آثار مشیری
از جمله اشعار این شاعر: « تشنۀ طوفان » در سال(۱۳۳۴) « گناه دریا » در سال( ۱۳۳۵) « نایافته » در سال( ۱۳۳۶)« ابر » در سال( ۱۳۴۰ ) « ابر و کوچه » در سال( ۱۳۴۶) « از خاموشی » در سال( ۱۳۵۶) « از دیار آشتی » در سال(۱۳۷۱) « آه باران » در سال( ۱۳۷۵) و… ( همان: ۳۰۴)
۳-۱۹- نادر نادرپور
نادرپور در ۱۶ خرداد سال ۱۳۰۸ در تهران به دنیا آمد. او فرزند تقی میرزا از نوادگان رضاقلی میرزا، فرزند ارشد نادرشاه افشار بود. نادرپور، پس از به پایان رساندن دوره متوسطه در دبیرستان ایرانشهر تهران، در سال ۱۳۲۸ برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت. در سال ۱۳۳۱ پس از دریافت لیسانس از دانشگاه سوربُن پاریس دررشتۀ زبان و ادبیّات فرانسه به تهران، بازگشت. وی از سال ۱۳۳۷ به مدت چند سال در وزارت فرهنگ و هنر در مسئولیت‌های مختلف به کار مشغول بود. نادرپور در سال ۱۳۴۶ در کنار تعدادی از روشنفکران و نویسندگان مشهور، در تاسیس کانون نویسندگان ایران نقش داشت. و به عنوان یکی از اعضای اولین دوره هیأت دبیران کانون انتخاب گردید. نادرپور پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ به آمریکا رفت؛ و تا پایان عمر، در این کشور به سر برد. وی سرانجام در روز جمعه ۲۹ بهمن ۱۳۷۸ در لس‌آنجلس، درگذشت.
۳-۱۹-۱- شیوۀ سخن نادر پور
نادرپور، به سبب آشنائی به وزن­ها و بحور و تسلط به زبان بازیگری که دارد؛ توانسته است شکلی از، شعر امروز را که در جامۀ چهار مصرعی­ها نمودارشده است؛ تکامل بخشد، شعر در قالب بندهای چهار مصرعی ابداع او نیست، ولی بطورکلی،تصور ذهنی خودرا در لباس چهار مصرعی­ها بروز داده است. واز این حیث پیوندی با گذشته و وحدتی با حال دارد. تعبیرات و استعارهای اوهمه، از آن خودش است و خوشبختانه اغلب روش صریح و گویا و لطیف و شاعرانه است. و مقصود شاعر را به خوبی می رساند، او به خوبی توانسته است از تکرار و ابتذال،که دشمن هنر است، خودرا نگهدارد. ( شمس ، ۱۳۷۸ : ۵۷۰-۷۲)
او از چهره های برجسته غزلسرایی و نمونه بارز یک شاعرآگاه و صاحب نظر است. دراوایل کار خود، اشعاری سوزناک وسرشار از احساسات رمانتیک (در فرم چهار پاره به سبک شاعران نو قدمایی پدید آورد؛ سپس تحت تاثیر شاعران فرانسوی، همچنین به اقتضای فضای شعری الیران به توصیف زیبایی­های شهر شهوتناک زن وکامجویی از او پرداخت، ولی دیری نپایید شعرش رفته رفته پخته­تر شد؛ تا آنکه در سرمۀ خورشید (۱۳۳۹) کتاب برگزیدۀ سال، از طرف «انجمن کتاب» تحوّلی آغاز شد، که بعدها نیز ادامه یافت. این تحوّل نه تنها در محتوا بلکه دربافت کلام و تعبیرها و تصویرهای شاعرانه، وی را به سوی کمال برد.و از او شاعری خلاق ساخت.
از آن پس، به نوعی شعرحماسی، روی آورد که هم واقعیت زندگی درآن موج می­زد و هم خیال شاعرانه داشت. او از مدافعان سرسخت شعر نو، بود. ( شریفی، ۱۳۸۷: ۱۳۹۱)
۳-۱۹-۲-آثار نادر پور
- چشمها و دست­ها - دختر جام
- شعرانگور - گیاه و سنگ نه، آتش
- از آسمان تا ریسمان - شام باز پسین
- صبح دروغین - خون و خاکستر
و… ( همان)
فصل چهارم
بازتاب قَدَاسَت فال و استخاره درادبیّات منظوم
۴- تجلّی فال و استخاره در شعر فارسی
اندیشۀ فال و استخاره و باخبر شدن ازآینده و ازآنچه که رخ نداده­است. همواره در آرزوی بشر بوده ­است. این اندیشه در فرهنگ غیر مکتوب بشری، در بین عام و خاص، رواج داشته است وگاه آنقدر پررنگ بوده که با گذر ِزمان وارد زبان ­شعر شاعران شده­است. پیدایش پیش ­بینی، از آسمان و کهکشان منشأگرفته است. همانطوری که حکیم بهائی­لاهیجی دررسالۀ نوریه خودآورده­است؛ « عروج به افلاک است و افلاک وکواکب مدّبرند و جان دارند وارباب اندیشه اند.»(رضی، ۱۳۷۹: ۳۷۰)
در شاهنامه، برای پیش ­بینی تعیین­سرنوشت و طالع انسان­ها، مانند: تولّد، مرگ، جنگ، پیروزی، ازدواج، تعیین همسر و… از ستارگان مدد می­گرفتند. ازنظر فردوسی ستارگان بینا، شنوا و نظاره­گر رفتار نیک و بد آدمیان هستند.
فردوسی،درداستان سیاوش، نگاه ستاره­ها رابه تصویر کشیده است؛ که ­آنان از بخت و طالع سیاوش آشفته و نگران هستند.
ازآن کــــاو شمــــارد سپهــر بلند بــــــدانست نیک و بد و چــــون و چند
ستاره بـــــران بچه آشفته دیـــــد غمی گشت چـــــون بخت او خفته دیــد
بــــــدید از بـــــد و نیــک آزار او بیـــــزدان پنــــــاهیــــداز کـــــاراو
(فردوسی، ۱۳۷۸،ج۳: ۱۱۴)
یا داستان شغاد، و پیش ­بینی که درطی این داستان رخ می­دهد. به جهاتی حائز اهمیّت فراوان است. چراکه نتیجۀ این ستاره­شماری، همان مرگ رستم است. زال کنیزی دارد. که صاحب پسری می­ شود و ستاره­شناسان اختر او را این گونه می­گویند:
گـــــرفتند یکسر شمــــار سپهــر کـــــــه دارد بــرآن کودک خرد مهــــــر
ستاره شمــرکــان شگفتی بـدیـــد همــی این بــدان آن بــدیــن بنگریـــــد
بگفتنـــد بــازال ســــام ســـــوار کـــه ای از بــلند اختــران یــادگـــــــار
گـــرفتیـــم و جستیــم راز سپهـر نــــدارد بــدین کــودک خــردمهـــــر
چـــواین خوب چهره بمردی رســد بگـــاه دلیــــری وگـــردی رســــــــد
کنـــد تخمـــۀ ســام نیــرم تبـاه شکســت انـــدر آرد بدیـــن دستگـــــاه
همــه سیستان زوشـود پرخــروش همــــه شهــرایـــران بــرآیــد بجـــوش
(همان،ج۶: ۳۴۶)
مباحث علوم اخترشناسی و بروج به یونان باستان برمی­گردد و ازآنجا وارد نجوم اشکانی و ساسانی شده است. و تقریباً شاعرانی چون: رودکی و فردوسی، که با بسیاری ازدانشمندان علوم عقلی و نقلی روزگار خویش بویژه ستاره شناسان­ بزرگ، هم عصر بودند. تاثیر بازتاب این علوم، بویژه نجوم، درآثار شاعران­ هم­ عصرفردوسی، رفته­رفته تا دوره های بعدی، دردیوان اشعار و آثار شاعرانی، چون: خاقانی، نظامی، مولوی، حافظ و ملک الشعرای ­بهار ودیگران دیده می­ شود.