سئوال اول تحقیق: ارمنستان در توسعه ژئوپلتیک جمهوری اسلامی ایران از چه نقشی برخوردار است؟
دیوید میترانی از بانیان تئوری همگرایی معتقد است که پیچیدگی های روابط فی ما بین کشورها، مسائل غیر سیاسی حکومت ها را بسیار افزایش داده است.وی معتقد است که این مسائل منجر به ایجاد سازمان هایی برای همکاری کارکردی بین کشورها گردیده و در نتیجه فعالیت های کارکردی صلح جهانی تقویت می شود. تئوری پردازان همگرایی براین باورند که رفتار های همگرایی در زمانی ایجاد می گردد که تنبیه و پاداشی یکسان در انتظار رفتار آنها باشد و از این رو براین باورند که موفقیت همگرایی در توانایی مردم به درونی سازی فرایند همگرایی است و موفقیت در یک بخش بر روی توانایی واحدهای شرکت کننده در دستیابی به همگرایی در بخش های دیگر تاثیر می گذارد با این تفاسیر می توان چنین انگاشت که پایه اشول مشخص و شناخته شده در تئوری همگرایی اولا به دلیل پیچیده تر شدن روابط بین المللی ، عوامل موثر بر روابط سیاسی بیشتر شده و ثانیا این عوامل دارای کارکردهای متنوعی گشته که منجر به صلح و ثبات در جهان می گردند و ثالثا در صورت کسب موفقیت در یک بخش از فرایند های بین المللی می توان تاثیر مثبت را در سایر پارامترها و عوامل ملاحضه نمود.بر اساس همگرایی حرکت وحدت گرایی از حوزه و قلمرو اقتصادی به سوی حوزه سیاسی است و بر این اساس نخستین همگرایی ها در زمینه اقتصاد واقع می گردد و آنگاه به حوزه سیاسی و امنیتی سرایت می نماید.اگر چه به تجانس ارزشی ، انتظارات مشترک و تفاهم بر سر اهداف و منافع همگون منجر می گردد و این عوامل موجب همکاری و اتحاد بین کشورهای یک منطقه می شود. اگر به دلایلی یکی از عناصر امنیتی یا سیاسی قبل از ایجاد و تقویت همکاری تجاری سبب ایجاد اتحاد گردد با برطرف شدن عامل ایجادی اتحاد، گزینه اقتصادی بلافا صله به عنوان عامل اصلی همگرایی جانشین خواهد گردید. بنابر این با توجه به مفروضات ارائه شده در این تئوری و در پاسخ به این سئوال تحقیق می توان چنین بیان کرد که مبادلات تجاری و بازرگانی به عنوان پایه های اصلی اقتصاد هر کشور می تواند بستر ساز ایجاد همگرایی منطقه ای شوند.

اما قبل از پاسخ نهایی به سئوال تحقیق بایستی به عوامل موثر در باب اتحاد و همگرایی بین جمهوری های قفقاز با یکدیگر و با جمهوری اسلامی ایران اشاره نموده و شدت و ضعف آنها مورد ارزیابی قرار گیرد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیرشوروی، ایجاد جمهوری های تازه استقلال یافته و تضعیف قدرت روسیه ، این منطقه کانون توجه قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای گردید. اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومی بالا و ذخایر گازی و نفت منطقه ، راه های انتقال این انرژی به مناطق دیگر اروپا موجب گردید. حضور قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای در این حوزه پر رنگ تر گردد. همگرایی در این حوزه به دلیل سنگ اندازی آمریکا ( به دلایل سیاسی از جمله معاضدت با ایران ) بسیار دشوار است . با این حال ایران و روسیه به عنوان دو قدرت منطقه با درک صحبح موضوع سعی نموده اند که بیش از پیش با سایر کشور های منطقه قفقاز روابط سیاسی و اقتصادی بر قرار نموده تا با این اقدام خویش از تحت نفوذ در آمدن این کشورها توسط قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای جلو گیری به عمل آورند.
اقدامات روسیه: اطمینان از ثبات و پایداری در قفقاز، بر اساس شراکت و همکاری نزدیک با کشورهای منطقه. روسیه بر این اعتقاد است که هرگونه بی ثباتی در منطقه، می تواند آثار منفی بر این کشور داشته باشد. - بهره گیری گسترده و نامحدود از مسیرهای انتقال انرژی در منطقه با هدف تقویت روابط روسیه با جمهوری های قفقاز و ارتباط با ایران از راه گسترش همکاری در حوزه انرژی ( استفاده از کریدور شمال- جنوب ) - اعطا کمک های مالی و سرمایه گذاری مستقیم در این طرح های توسعه منطقه قفقاز
اقدامات قدرت های غربی: مشارکت دادن کشورهای قفقاز جنوبی در معاهدات نظامی و امنیتی و تجاری بین المللی که در اکثر آنها ایران عضو یت ندارد.- تلاش برای کاهش نفوذ ژئوپلتیک روسیه و ایران، از طریق ترکیه و سازمان های بین المللی و …
اقدامات ایران: ایفاء نقش میانجیگر در اوستیای جنوبی ، قره باغ ( علیرغم مخالفت روسیه ) – اعمال نفوذ فرهنگی و دینی در حوزه قفقاز شمالی– مبادلات تجاری با کشور های حوزه قفقاز خصوصا با ارمنستان – استفاده از لابی قدرتمند ارمنی در ایلات متحده ( به واسطه حمایت از مهاجرین ارمنی) – ایجاد موسسات و نهادهای فرهنگی در حوزه قفقاز – تنش زدایی در رابطه با همکاری های دو جانبه خصوصا با جمهوری آذربایجان ضمن آنکه در فصل چهارم در مطالعه روابط فی مابین کشورها نیز شاهد بودیم که ایران و روسیه در منطقه از بهترین سطح روابط برخوردارند. ایران رابطه بسیارخوبی نیز از نظر سیاسی و اقتصادی با جمهوری ارمنستان دارد.اگر چه روابط تجاری و بازرگانی بین جمهوری های منطقه قفقاز نیز می تواند تشدید کننده در زمینه همگرایی باشد اما تنها عامل نخواهد بود و سایر عوامل موجود در روابط بین اعضاء این منطقه و جمهوری اسلامی ایران می تواند تاثیر گذاز باشد.
فرضیه اول تحقیق: کشور ارمنستان می تواند موجب توسعه ژئوپلتیک ایران در منطقه قفقاز گردد.
با توجه به مطالب اشاره شده در سئوال اول تحقیق در یک جمعبندی و در بررسی این فرضیه تحقیق می توان چنین عنوان کرد که گسترش و مبادلات تجاری و بازرگانی بین کشورهای حوزه قفقاز به عنوان یک عامل تقویت کننده می تواند بر ایجاد همگرایی در منطقه تاثیر گذار باشد بشرط آنکه سایر عوامل نیز در راستای ایجاد اتحاد و همگرایی منطقه ای ، کارکردی مثبت و تاثیر گذار داشته باشند.بنا بر این با توجه به مطالب فوق دو عامل اصلی اقتصادی و امنیتی سبب ایجاد اتحاد و همگرایی بین دو کشور ایران و جمهوری اسلامی ایران گردیده و توانسته است از این طریق سبب توسعه ژئوپلیتیک ایران درمنطقه شود.
فرضیه دوم تحقیق: کشور ارمنستان می تواند در استراتژی مقابله با پان ترکیسم موثر باشد.
قبل از بررسی این فرضیه بایستی به تحرکات این دو کشور در منطقه قفقاز اشاره نمود. با توجه به شواهد کفه ترازوی مولفه های تضاد دوکشور در قفقازبر کفه تعامل سنگینی می کند. رویکردها ،منافع ،رفتارها و تصمیمات دو کشور در قبال قفقازجنوبی بیانگر این ادعاست.درطول قریب بیست سال گذشته شاهدی بر تعامل عملی ترکیه – ایراندر این منطقه نمی توان ارائه داد.
ترکیه به دلیل ادعای قتلعامارامنهدرسال ۱۹۱۵ توسط حکومت عثمانی دارای مشکلات زیادی است، اما آنکارا توانسته عدم برقراری مناسبات با ارمنستانو انسداد مرزهایش با این کشور را به حساب آذربایجان واریز کند. ترکیه شریک استراتژیک برای آذربایجان بشمار می آید.ترکیهبا آذربایجان حداقل شریک استراتژیک محسوب می شود اما ایرانبا آذربایجان روابطی شکننده و غیر قابل اعتماد دارد .ترکیهبا ارمنستانقطع رابطه نموده و مرزهای ۶۰۰ کیلومتری خود رامسدود نموده است.اما ایرانبا ارمنستانرابطه گسترده تری دارد ومرز ۴۰ کیلومتری دو کشور باز وفعال است.
مناسبات ایران– ارمنستاندرزمینه ها وابعاد مختلف صورت می گیرد .این مناسبات بیشتر به نفع طرف ارمنی است و تهران امتیازات لازم را از طرف ارمنی دریافت نمی کند. استفاده از این روابط از سوی ایرانبه عنوان اهرم فشاری بر آذربایجان نتیجه مثبتی برای تهران دربر نداشته است. مناسبات ایرانبا گرجستان به دلیل عدم همسایگی، عدم اشتراک دینی و کاهش حساسیت غرب به این روابط از روند رو به رشدی برخوردار است، اما در مقایسه با مناسبات ترکیه – گرجستان از سطح بسیار پایینی برخورار می باشد. شاید دو کشور در گرجستان بتوانند تعاملی داشته باشند که آنهم به دلیل همسایگی و همگرایی گرجستان –ترکیه و مشارکت استراتژیک گرجستان در مسائل انرژی وحمل ونقل فرصت قابل توجهی برای این تعامل فراهم نمی کند.
ترکیه عضو و پایگاه ناتو است.گرجستان نیز به دنبال عضویت درناتو می باشد. آذربایجان و ارمنستان با ناتو در چارچوب پیمان مشارکت برای صلح و براساس قراردادهایی همکاری انفرادی با این سازمان دارند. در صورتی که ایران با ناتو و اتحادیه اروپا دارای چالش جدی در عرصه های مختلف است .با توجه به مسیحی بودن مردم گرجستان و ارمنستان غرب در صدد تقویت کریدور مسیحی در قفقاز است. با استمرار روند کنونی در منطقه، پروسه اتصال استراتژیک ترکیه به قفقاز تکمیل و تقویت خواهد شد و ایران همانگونه که فرصت تبدیل شدن به مسیر انتقال انرژی و حمل ونقل را تا حدود زیادی از دست داده سایر فرصتها را نیز از کف خواهد داد، بنا براین ترکیه در آذربایجان و گرجستان بسیار پیشروتر از ایران بوده است. اولویت ترکیه در منطقه اقتصادی –فرهنگی است و از همین رهگذر منافع امنیتی خود را نیز تامین می کند. اما اولویت ایران در ارمنستان و آذربایجان فرهنگی–امنیتیاست.
در ارمنستان،ایرانبه دلیل داشتن روابط سیاسی با این کشور و به دلیل نیاز ارمنستانبه ایرانکه از رهگذر عدم رابطه ارمنستانبا ترکیهوحاکم بودن فضای نه جنگ نه صلح میان ارمنستان – ترکیهحاصل شده است، نفوذ ایرانبیشتر است.اگر چه ارمنستان به دلیل نیاز به انرژی ایرانو عدم حمایت ایراناز آذربایجان همواره سعی نموده بیشتر با ایرانمراوده داشته باشد ، اما این مناسبات بیشتر به نفع ارمنستانبوده و ایرانما به ازای درخوری از این مناسبات دریافت ننموده و از رهگذر این روابط افکار عمومی مردم جمهوری آذربایجان را از دست داده است.
ایران در ارمنستان هیچ اقدامی بلند مدت و استراتژیک انجام نداده است، حتی از امکانات لابی قدرتمند ارمنی در آمریکاو فرانسهنیز تا کنون استفاده ای ننموده است. اگر امروز ارمنستانبه انرژی ایراننیازمند است و خط لوله گاز ایرانبه ارمنستانکشیده شده است، با حل بحران قره باغ و بحران روسیه –گرجستان، ارمنستان خواهد توانست از گاز آذربایجان و روسیه استفاده کند. حتی ارمنستانتحت فشار روسیه حاضر نگردید تا مسیرترانزیتی انتقالگازایرانبه مقاصد ثالث شود. در حال حضر ارمنستان در کوتاه مدت مانع نفوذ پان ترکیسم است اما در صورت حل بحران قره باغ و برقراری رابطه میان ترکیه – ارمنستان،ترکیه حضوری فراگیرتر در قفقاز جنوبی خواهد داشت و زمینه ها و میزان شراکت پذیریش را با روسیه (به رغم رقابتی که میان آنها موجوداست) بیش از پیش افزایش خواهد داد.اقدامات و تحرکات موجود در قفقازجنوبی بیانگر این است که با نگرش به وجود همگرایی هرچه بیشتر میان غرب و دوکشور قفقازجنوبی (آذربایجان و گرجستان)، در نهایت روسیه از ایرانبعنوان کارت بازی استفاده نموده (به دلیل مناسبات غیر معتمدانه ایران – روسیه) و امتیازات خود را در حوزه ها و زمینه های مختلف از کشورهای قفقازجنوبی و غربی ها دریافت خواهد کرد.
۵-۳- پیشنهادات تحقیق
۵-۳-۱- پیشنهادات مبتنی بر یافته های پژوهش
۵-۳-۲-۱- تلاش برای ارتقاء هر بیشتر روابط سیاسی با کشورهای قفقاز با نگاه ویژه به ارمنستان
با توجه به یافته های تحقیق در حال حاضر تحرکات دیپلملتیک جمهوری اسلامی ایران در منطقه قفقاز بیشتر تدافعی ( جلوگیری ازناامنی وتهدید احتمالی)، محتاطانه ، حفظ وضع موجود و حرکت در محدوده سیاست خارجی روسیه است، لذا پیشنهاد می گردد.حسب ضرورت بازنگری کلی اما تدریجی و ارائه تعریفی روشن و دقیق در سیاست خارجی ایران درقبال منطقه قفقاز ، باتوجه به واقعیت های امروز کشورمان ، منطقه و محیط بین المللی انجام گردد.می بایستی تحرکات دیپلما تیک ایران با کشور های منطقه برپایه همگرایی ، احترام متقابل و توجه اهداف مشترک ( حالت برد - برد ) در منطقه باشد.
۵-۳-۲-۲- توسعه روابط تجاری با کشور های قفقاز
نتایج تحقیق حاکی از آن است که در مبادلات تجاری فی ما بین ایران و کشورهای منطقه قفقاز، این کشورهای مبادله کننده بوده اند که منتفع گردیده اند و عموما ایران نیز مبادلات تجاری مناسبی ( خصوصا در مقایسه با مبادلات تجاری سایر قدرت های منطقه روسیه و ترکیه) نداشته است. پیشنهاد می گردد با توسعه و گسترش روابط تجاری برکاهش تراز تجاری تاکید و با برداشتن موانع موجود کالاهای تجاری ایران به راحتی به منطقه صادر گردد.همچنین پیشنهاد می شود تا دو کشور ایران و ارمنستان باکاهش تعرفه های تجاری بین دو کشور و توسعه همکاریهای حمل و نقل و ترانزیت در کنار فعال کردن شورای مشترک بازرگانی قدم های موثری بردارند.
۵-۳-۲-۳- همکاری در بخشهای نظامی فنی و علمی
با توجه به حضور قدرت های منطقه ای در منطقه قفقاز ، امضاء پیمان نامه های نظامی و فنی با برخی از کشور های حوزه قفقاز و با توجه به این نکته که کشورهای این حوزه بر غیر نظامی بودن منطقه تاکید دارند ، برقراری امنیت در این منطقه بایستی توسط کشورهای منطقه برقرار گردد. لذا پیشنهاد می گردد تا در بخش های نظامی ، فنی و علمی روابط با کشور های منطقه گسترش یافته و در این رابطه می توان با کشورهای روسیه ، ارمنستان و گرجستان روابط گسترده ای برقرار نمود.
۵-۳-۲-۴- فعالتر نمودن رایزنهای فرهنگی و بازرگانی در کشور های حوزه قفقاز
نمایندگی های جمهوری اسلامی ایران در خارج، بویژه رایزنهای بازرگانی نقش مهمی را در افزایش صادرات غیر نفتی ایفا می نمایند. بخش رایزن بازرگانی سفارتخانه ها در کشورهایی که از شرکای مهم تجاری ایران محسوب میشوند ، باید از کارشناسان متعدد و آشنا با زبان های بین المللی و منطقه ای باشند. همچنین به مسائل اقتصادی ، تجارت بین المللی و بازار یابی مسلط بوده و درک صحیحی از مناسبات اقتصادی و شرایط سیاسی موجود در منطقه که گاه تاثیر گذار بر شرایط اقتصادی است ، داشته باشند.
۵-۳-۲-۵- حمایت مالی و اعتباری دولت ایران در زمینه خدمات فنی و مهندسی از شرکت های داخلی جهت حضور قوی در بازار کشور های منطقه ( بویژه استفاده از روابط سیاسی و دیپلماتیک )
زمینه های همکاری در مورد خدمات فنی و مهندسی ایران بویژه در کشورهای منطقه قفقاز که به دلیل اقتصاد ضعیف به جا مانده از اتحاد جماهیر شوروی اغلب توسعه نیافته و دارای صنعت و راه های ارتباطی فرسوده و فن آوری عقب افتاده می باشند ، می بایستی فراهم گردد. در حال حاضر مشکل ضمانت نامه ها ، نحوه شرکت در مناقصات ، تضمین ناکافی دولت متقابل برای سرمایه گذاری ، امتیازات اعطایی کشورها به شرکت های رقیب و… از جمله موانع پیش پای شرکت های مذکور می باشد. بنا بر این پیشنهاد می گردد دولت ایران با ا ستفاده از روابط دیپلماتیک و سیاسی و به منظور حضور قوی در بازار هدف ، حمایت مالی و اعتباری لازم را در زمینه خدمات فنی و مهندسی شرکت های داخلی بعمل آورد.
همچنین پیشنهاد می گردد دو کشور ایران و ارمنستان ازنظر خدمات فنی و مهندسی در زمینه های مختلف به توسعه همکاریهای سرمایه گذاری اقدام نمایند.اقداماتی نظیرسرمایه گذاری در تجهیز تاسیسات گمرکی در ارمنستان، ساخت پایانه جدید در ایروان، برگزاری سمینارهای سرمایه گذاری و توسعه روابط تجاری بین دو کشور در ایران و ایروان و تسریع در نهایی کردن مذاکرات مربوط به موافقتنامه تجارت آزاد بین دو کشور نیز می تواند در ترسیم چشم اندازهای روشن تجاری میان ایران و ارمنستان موثر باشد.به هر شکل تراز بازرگانی ایران با ارمنستان درسال های اخیر مثبت بوده و امید است با امضاء موافقتنامه تجارت آزاد بین دو کشور سطح روابط تجاری فی مابین افزایش یابد .
۵-۳-۲-۶- پیشنهاد به سایر محققین
همانگونه که در عنوان تحقیق ذکر گردیده است ، این تحقیق هرچند به بررسی نقش ارمنستان در توسعه ژئوپلیتیک جمهوری اسلامی ایران در منطقه قفقاز پرداخته، لیکن عمده جهت گیری این تحقیق بررسی نقش ژئوپلیتیکی ایران در ارمنستان و قفقاز بوده و بنا بر این یا به برخی از بخش های دیگر توجه نگردیده و یا تنها اشاره ای به آن بخش گردیده است.منجمله عوامل فرهنگی ، اجتماعی ، مذهبی، قومی، دینی و… جای بسیار برای تحقیق و پژوهش دارد. لذا با نظر به مطالب فوق ، به سایر محققین پیشنهاد می گردد، که با بهره گرفتن از نتایج تحقیق این پژوهش به بررسی لایه ها و ابعاد دیگر موضوع مورد بررسی بپردازند.
فهرست منابع
و مآخذ
فهرست منابع
کتاب ها:

1. 1. امیراحمدیان ، بهرام ،۱۳۸۱،جغرافیای کامل قفقاز،انتشارات سازمان جغرافیای نیروهای مسلح،تهران

1. 1. امیراحمدیان، بهرام ،۱۳۷۳، قره باغ از دیر باز تا کنون، بررسی رویدادهای فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز سال دوم شماره ۴٫

1. 1. امیر احمدیان،بهرام ،۱۳۷۳،پتانسیل های حمل و نقل درقفقازو نقش ژئوپلیتیکی آنها ،فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز ، وزارت امور خارجه ، شماره ۸ .

1. 1. امیر احمدیان ، بهرام ،۱۳۷۶،جغرافیای قفقاز، انتشارات ،وزارت امور خارجه،تهران.

1. 1. امیر احمدیان، بهرام ،۱۳۸۰، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی ،انتشارات وزارت امورخارجه،تهران.

1. 1. امیر احمدیان ، بهرام ،۱۳۸۱،جغرافیای کامل قفقاز،انتشارات سازمان جغرافیای نیروهای مسلح،تهران.

1. 1. امیر احمدیان ، بهرام ،۱۳۸۵، نفت و امنیت در قفقاز،فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز ، انتشارات وزارت امور خارجه ، شماره ۵۶٫

1. 1. امیر احمدیان ،بهرام ،۱۳۸۶، کتاب سبز جمهوری آذربایجان، انتشارات وزارت امور خارجه،تهران.

1. 1. امیر احمدیان ، بهرام،۱۳۷۸، روند تحولات در بحران قره باغ ، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، انتشارات وزارت امور خارجه ، شماره ۲۸

1. امیر احمدیان ، بهرام ،۱۳۸۷، بحران گرجستان طرفهای درگیر ، علتها و پیامد ها ،اطلاعات سیاسی و اقتصادی ، شماره ۲۵۱-۲۵۲ .