شکل ۱-۱- نمای کلی دستگاه کروماتوگرافی……………………………………………………………………………۲۴
شکل ۱-۲- نمای کلی دستگاه طیف سنج جرمی………………………………………………………………………….۲۶
شکل ۱-۳- نمونه‌ای از یک کروماتوگرام……………………………………………………………………………………….۲۶
شکل ۳-۱- تصویرماهواره‌ای مناطق جمع‌ آوری شیره آنغوزه…………………………………………………………۳۸
شکل ۳-۲-نمایی از جمع‌ آوری شیره آنغوزه………………………………………………………………………………….۳۹
شکل ۳-۳- نمایی از مراحل اسانس گیری…………………………………………………………………………………….۴۰
شکل ۳-۴- نمایی از دستگاه میکروپلیت ریدر………………………………………………………………………………۴۲
شکل ۳-۵- وسایل مورد نیاز آزمایش……………………………………………………………………………………………۴۲
شکل ۳-۶- نمایی نرم افزار ویژه دستگاه میکروپلیت ریدر…………………………………………………………..۴۲
شکل ۳-۷- دستگاه روتاری………………………………………………………………………………………………………….۴۳
شکل ۳-۸-مواد و وسایل بکاررفته در اندازه‌گیری ترکیبات فنلی………………………………………………….۴۳
شکل ۳-۹- مراحل اندازه‌گیری فنلی………………………………………………………………………………………………۴۵
شکل ۳-۱۰- اندازه گیری آنتی اکسیدانی……………………………………………………………………………………..۴۷
شکل ۴-۱- مقایسه درصد اسانس در گیاه مرتعی- دارویی آنغوزه در سه منطقه رویشی مختلف استان فارس……………………………………………………………………………………………………………………………………….۵۰
شکل ۴-۲- ترکیب‌های عمده تشکیل دهنده اسانس آنغوزه استهبان………………………………………..۵۲
شکل ۴-۳- ترکیب‌های عمده تشکیل دهنده اسانس آنغوزه زرین دشت…………………………………….۵۵
شکل ۴-۴- ترکیب‌های عمده تشکیل دهنده اسانس آنغوزه نیریز……………………………………………….۵۸
شکل ۴-۵- میزان ترکیبات فنلی آنغوزه سه منطقه……………………………………………………………………..۶۳
شکل ۴-۶- مقایسه کارواکرول در مناطق مختلف……………………………………………………………………….۷۱
شکل ۴-۷- مقایسه کاتشین در مناطق مختلف………………………………………………………………………..۷۱
شکل ۴-۸- مقایسه اگنول در مناطق مختلف………………………………………………………………………۷۲
شکل ۴-۹- مقایسه هسپردین در مناطق مختلف………………………………………………………………..۷۲
شکل ۴-۱۰- مقایسه هسپرتین در مناطق مختلف………………………………………………………………۷۲
شکل ۴-۱۱- مقایسه ترانس فولیک اسید در مناطق مختلف………………………………………………۷۳
شکل ۴-۱۲- مقایسه وانیلین در مناطق مختلف………………………………………………………………….۷۳
بررسی ترکیبات اسانس، ترکیبات فنلی و آنتی اکسیدانی آنغوزه
در سه منطقه رویشی استان فارس
به وسیله: عبدالرسول سپهدار
چکیده
به‌منظور ارزیابی و مطالعه ترکیب‌های تشکیل دهنده اسانس، آنتی‌اکسیدانی و ترکیبات فنلی گونه آنغوزه (Ferula assa- foetida L.) در سه منطقه رویشی استان فارس، آزمایشی در قالب طرح تصادفی در سه تکرار به مورد اجرا گذاشته شد. صمغ گیاه از سه منطقه استهبان، زرین دشت و نیریز در خردادماه ۹۳ جمع آوری شد. اسانس‌گیری به روش تقطیر با آب توسط کلونجر انجام شد. اسانس به‌دست آمده توسط دستگاه گاز کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی تجزیه شد. در اسانس آنغوزه استهبان ۴۷ ترکیب شناسایی شد که ترکیبات عمده عبارتند از: ۱-پروپنیل ۱سیک بوتیل دی سولفید (۹۷/۲۹%)، E 1-پروپنیل ۱سیک بوتیل دی سولفید (۹۸/۹%)، تبیس(۱متیل متیو)پروپیل دی سولفید (۳۲/۹%)، پ۱۰-اپی جی اُدیسمول(۲۶/۷%)، آلفاپینن (۳۹/۶%)، بتاپینن (۰۵/۶%) و بتا اُسیمن (۳۱/۵%) و E بتا اُسیمن (۳۵/۴%)، در اسانس آنغوزه زرین دشت ۵۳ ترکیب شناسایی شد که عمده‌ترین ترکیبات: : بیس(۱متیل متیو)پروپیل دی سولفید (۳۲/۲۳%)، Z 1-پروپنیل ۱سیک بوتیل دی سولفید (۹۹/۱۱%)،۱۰۰-اپی جی اُدیسمول(۶۸/۱۱%)، E 1-پروپنیل ۱سیک بوتیل دی سولفید (۳۲/۸%)، Zبتا اُسیمن (۶۶/۵%)، آلفاپینن (۷۶/۴%)بتا دی هیدرواگروفران(۳۵/۴%) بتاپینن (۲۳/۴%) و در اسانس آنغوزه نیریز ۵۵ ترکیب شناسایی شد که عمده‌ترین ترکیبات: Z 1-پروپنیل ۱سیک بوتیل دی سولفید (۲۷/۳۰%)، E 1-پروپنیل ۱سیک بوتیل دی سولفید (۸۸/۱۵%)، آلفاپینن (۹۲/۱۰%)، بتاپینن (۶۶/۸%)، Zبتا اُسیمن (۹۴/۵%) و ۱۰-اپی جی اُدیسمول(۰۷/۵%) بود. ترکیبات فنلی به‌وسیله ماده سیوکالتیو وHPLC و خاصیت آنتی‌اکسیدانی ۳ گونه به روش DPPH انجام شد. نتایج نشان داد که گیاه آنغوزه زرین دشت بیشترین خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ترکیبات فنلی را دارد و گیاه آنغوزه استهبان دارای ترکیبات آنتی اکسیدانی و فنلی کمتری است.
کلمات کلیدی: آنغوزه، اسانس، آنتی اکسیدانی، ترکیبات فنلی
فصل اول
مقدمه و کلیات

• • 1. 1. مقدمه:

     

     

منابع طبیعی یکی از پشتوانه‌ها و ثروت‌های مهم هر کشوری محسوب می‌شود (باقری و همکاران، ۱۳۸۸). در سطح مراتع علاوه بر وجود گیاهانی که در تولید علوفه برای تغذیه دام نقش دارند، گونه‌‌های با ارزش دیگری نیز وجود داشته که از جنبه‌های داروئی،‌ صنعتی، زینتی،‌ خوراکی و یا چوبی حائز اهمیت می‌باشند. کشور ایران با ۱۱ اقلیم مختلف آب و هوایی و بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی حدودا ۱۴۰۰-۱۳۰۰ گونه دارویی را شامل می‌شود که بستر مناسبی برای دستیابی به گونه‌های باارزش دارویی و نادر است. از این گیاهان به عنوان مواد اولیه داروهای مختلف، مواد غذایی،‌ پاک کننده‌ها،‌ ادویه‌جات، اسانس‌ها و خوشبو کننده‌ها و فرآورده‌هایی که در صنایع گوناگون نظیر صابون‌سازی، لاستیک‌سازی، تهیه چسب، رنگرزی و غیره کاربرد دارند، بهره‌برداری می‌گردد. این محصولات اصطلاحاً فرآورده‌های فرعی مرتعی نامیده می‌شوند. در بسیاری از موارد این گیاهان اهمیت و کاربرد بیشتری از تولید علوفه دارند و در بعضی موارد جزو اقلام صادراتی کشورهای تولید کننده آن به شمار می‌روند(میرمحمدی میبدی و همکاران، ۱۳۸۳).

استفاده از گیاهان در درمان بیماری‌ها سابقه بسیار طولانی دارد و در بین ملل مختلف، مصر باستان، چینی‌ها و یونان باستان دارای سوابق زیاد در استفاده از گیاهان دارویی می‌باشند. تا حدود نیم قرن پیش گیاهان یکی از اساسی‌ترین منابع تولید دارو بودند و پس از آن با پیشرفت شیمی آلی و تلاش در جهت سنتز مولکولهای پیچیده دارویی، بیشتر مواد دارویی به طور مصنوعی تهیه گردید، اما در چند دهه اخیر با مشاهده اثرات جانبی داروهای سنتزی، نهضت بازگشت به مصرف گیاهان دارویی که به دست فراموشی سپرده شده بود، دوباره فعال شد .به طوری که قرن بیست و یکم را می‌توان قرن استفاده و مطالعه گیاهان دارویی نام نهاد. از طرفی آمار ارائه شده از سوی کشورهای تولید کننده و مصرف کننده حاکی از افزایش قابل توجه مصرف گیاهان دارویی است که این امر در حال حاضر موجب نابودی گیاهان دارویی شده است. کشور ایران از لحاظ آب و هوایی، موقعیت جغرافیایی و تنوع گیاهی فراوان و زمینه رشد گیاهان دارویی، یکی از بهترین مناطق جهان جهت تولید گیاهان دارویی محسوب می‌شود، اما استفاده صحیح از گیاهان دارویی مشروط بر وجود اطلاعات دقیق علمی است. متأسفانه، این مسئله بر اثر مرور زمان و دخالت افراد ناآگاه و سودجو منحرف گشته و افسانه‌ها و مطالب غیر واقعی به آنها اضافه شده است که باید آنها را از هم جدا نمود و این جداسازی احتیاج به افراد متخصص و صاحب‌نظر دارد تا نتایج بدست آمده مورد استفاده سودمند قرار گیرد(میرداوودی اخوان و همکاران، ۱۳۸۰) .
از دیرباز خواص گیاهان دارویی برای انسان‌ها شناخته‌ شده بوده است هر چند طب سنتی در قرن ‪ ۱۹ جایگاه خود را تا حدی در تمام دنیا به علم‌پزشکی جدید و یا به عقیده خیلی‌ها به علم پزشکی شیمیایی داد، اما صدمات وارده به بدن انسان از مواد شیمیایی داروها و اعلام خطر بسیاری از کشورها درباره مصرف زیاد داروهای شیمیایی، برآورده نشدن نتایج مورد انتظار انسان از دانش جدید در درمان عوارض ناشی از داروهای شیمیایی، به‌همراه شناخت کامل اثرات و ترکیبات گیاهی در درمان برخی بیماری‌ها باعث شد که بتدریج گرایش به سمت مواد طبیعی و گیاهی افزایش یابد. رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و ترکیبات طبیعی در صنایع دارویی، آرایشی - بهداشتی و غذایی و بدنبال آن توجه مردم، مسئولین و صنایع داخلی به استفاده از گیاهان دارویی و معطر نیاز مبرم به تحقیقات پایه‌ای و کاربردی وسیعی را در این زمینه نمایان می‌سازد.
کشور ما دارای غنی‌ترین منابع گیاهی از نظر مقدار و تنوع در سطح جهان می‌باشد و از نظر شرایط جغرافیایی و آب و هوایی هم بهترین گونه ها با بالاترین مواد موثره در اکثر نقاط کشور وجود دارند (امین، ۱۳۷۰).
هم اکنون کشورهای پیشرفته پی به ارزش گیاهان دارویی و صنعتی برده و درصدد کشت و پرورش آن‌ها در سایر کشورهای فقیر شده‌اند. شناسایی گیاهان اسانس‌دار گامی مهم برای اهلی کردن و ترویج شیوه‌های صحیح بهره‌برداری و استفاده از این گیاهان می‌باشد .بازگشت به گیاهان بازگشت به گذشته نیست بلکه نگرشی است کاملاً علمی در استفاده هر چه بیشتر از این مواد طبیعی که می‌توانند اثرات شفابخش و مطمئن‌تری از مواد صناعی داشته باشند. کشور ایران با دارا بودن اقلیم‌های حیاتی متنوع و کم‌نظیر و گونه‌های فراوان گیاهی می‌تواند در تولید و پرورش گیاهان دارویی نقش اساسی داشته باشد(صمصام شریعت، ۱۳۸۲).
براساس برآوردهای سازمان بهداشت جهانی، بیش از ۸۰ درصد از جمعیت جهان در کشورهای در حال توسعه سلامتی خود را به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، مدیون گیاهان داروئی هستند و در کشورهای‌پیشرفته نیز استفاده از ترکیبات شیمیائی گیاهان داروئی رو به افزایش است(ولاگ و استودولا ، ۱۳۷۶). در سال‌های اخیر علاقه به استفاده از ترکیبات شیمیائی که از قسمت‌های مختلف گیاهان داروئی به‌دست می‌آید افزایش یافته، به‌طوری‌که بیش از ۴۰ درصد داروهای مورد استفاده در کشورهای اروپائی و آمریکائی منشاء گیاهی دارند(امین، ۱۳۷۰؛ امین، ۱۳۷۹ و فرحزاد، ۱۳۸۱).
در میان گیاهان داروئی، برخی جنس‌ها و گونه‌ها از اهمیت بیشتری برخوردارند که عمدتاً بدلیل دارا بودن ترکیبات فیتوشیمیائی و متابولیت‌های فراوان و مختلف در آن‌هاست. گیاه آنغوزه(Ferula sp) از جمله این گیاهان می‌باشد که با دارا بودن بیش از ۲۰ نوع ترکیب شیمیائی شناخته شده و موثر، در زمره مهم‌ترین گیاهان داروئی به شمار می‌رود.
امروزه گیاهانی به عنوان گیاهان داروئی شناخته می‌شوند که در پیکره خود دارای مواد موثره^[۱] باشند که این مواد در طول یک سلسه فرایند‌های پیچیده‌ی بیوشیمیایی به مقدار بسیار کم، معمولا کمتر از ۵-۱ درصد وزن خشک گیاه ساخته می‌شوند و به متابولیک‌های ثانویه معروف هستند. کاشت، داشت و برداشت گیاهان داروئی صرفا به دلیل استفاده از مواد موثره‌ی آنها صورت می‌گیرد(عبادی، ۱۳۸۶).
مصرف گیاهان دارویی در ایران سابقه‌ای بیش از ۵۰۰۰ سال دارد. توجه دانشمندان بزرگ ایران همچون ابوریحان بیرونی، بوعلی سینا و رازی ،گواهی بر پیشنیه طولانی مصرف گونه‌های گیاهان دارویی است. ایران بدلیل شرایط مساعد اقلیمی بیش از ۷۵۰۰ گونه گیاهی تولید می‌کند که بخشی از آن به مصرف داخلی و بخش اعظم آن صادر می‌شود. چین بزرگترین کشور صادر کننده گیاهان دارویی سالیانه بیش از ۳۲۷ میلیون دلار را به خود اختصاص می‌دهد. ایران می‌تواند چنین جایگاهی را داشته باشد ولی متاسفانه امروزه برخی کارخانجات بدلیل عدم اطلاع، بعضی از گونه‌های گیاهی دارویی را از خارج وارد می‌کنند (جوادزاد و همکاران، ۱۳۸۶).
فرآورده گیاهان داروئی و صنعتی در منابع طبیعی ایران را بر حسب ماهیت تولید و نوع استحصال می‌توان به انواع زیر تقسیم نمود: