پوشش مناسب زنان، علاوه بر پیشگیری از بزه دیدگی آنان، در خصوص جرایم جنسی، آثار و فواید اجتماعی دیگری نیز دارد که این آثار نیز، به نوبه خود و به طور غیر مستقیم از بسیاری آسیبهای اجتماعی و بروز جرایم دیگر جلوگیری می کند. برخی از این آثار اجتماعی عبارتند از: تحکیم بنیان خانواده و جلوگیری از فروپاشی آن از طریق محدود شدن تمتعات جنسی افراد درون خانواده، حاکمیت آرامش روانی بر محیط اجتماع، محیط کار و فعالیت اقتصادی، استواری نظام اجتماعی و سلامت جامعه از بیماریهای جسمی و روحی، استیفای مناسب حقوق زنان در اجتماع از طریق فراهم آمدن زمینه مؤثر و در عین حال، بی دغدغه در عرصه های مختلف اجتماعی، حفظ شاد و منزلت انسانی زن و عدم تنزل ارزش وجودی وی، به عنوان وسیله استمناع جنسی و …
ممنوعیت هر آنچه باعث جلب توجه نامحرم گردد
علاوه بر دستور اسلام مبنی بر پوشش مناسب برای زنان در جهت جلوگیری از بزه دیدگی و پیشگیری از وقوع جرایم مختلف به ویژه جرایم جنسی، دستورات دیگری نیز در راستای همین هدف از آموزه های اسلامی به چشم می خورد که رعایت حدود خاصی را در معاشرتهای اجتماعی، به ویژه برخورد با مردان مورد توجه قرار داده است این دستورات به شرح ذیل خواهد آمد.

نازک کردن صدا و با کرشمه و ناز صحبت کردن زن، به یقین در وجود مردان تأثیرگذار است و می تواند موجب تحریک غریزه جنسی و بروز مسائلی به دنبال آن باشد.
در اسلام، اصل صحبت کردن زن با مرد نامحرم، به هیچ وجه منع نشده و جواز استماع صدای زن، جز مسلمات که سیره قطعی بین مسلمین و مخصوصاً سیره قطعی تاریخی رسول خدا (ص) و ائمه معصومین (ع) نیز بر آن دلالت دارد. همچنین ضروری بودن این امر برای زندگی اجتماعی نیز از دیگران دلایل این حکم است.^[۳۳۲] اما در فقه اسلامی و به تبع آیات قرآن و روایات معصومین (ع) نازک کردن صدا توسط زنان، در صحبت کردن با نامحرم به طور قطع تحریم گردیده است. علت آن نیز همانگونه که بیان شد وسوسه انگیز بودن و تحریک کنندگی آن برای مردان است که احتمال بروز جرایم جنسی را بالا می برد.
خداوند در قرآن کریم در این باره می فرماید:
«یا نساء النبی لستن کاحد من النساء ان اتقیتن بالقول فلا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض و قلن قولاً معروفاً» ^[۳۳۳]
ای همسران پیامبر، شما مانند هیچ یک از زنان (دیگر) نیستید، اگر سر پروا دارید پس به ناز سخن مگویید، تا آنکه در دلش بیماری است، طمع ورزد و گفتاری شایسته گویید.
چنان که ملاحظه می گردد در این آیه به علت ممنوعیت سخن گفتن با صدای نازک توسط زنان، دچار طمع نشدن بیماردلانی است که حتی ممکن است با کوچکترین عامل تحریک کننده، همچون صدای نازک یک زن، دچار وسوسه گردیده و دست به ارتکاب هر کاری بزنند.
منع از ظاهر کردن زینت در مقابل نامحرم
تحریم ظاهر نمودن زینت زنانه در مقابل چشم مردان بیگانه نیز، از دیگر تدابیر پیشگیرانه در جهت جاذبه زدایی از آماجهای جرم، به ویژه در جرایم جنسی است.
در قرآن کریم در این خصوص آمده است:
« و قل للمومنات… لا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها» ^[۳۳۴]
و به زنان با ایمان بگو… زینت خود را- جز مقدار که نمایان است- آشکار ننمایند.
منظور از آشکار نکردن زینت در این آیه، پوشیده نگه داشتن زینت آلاتی است که در روی بدن قرار گرفته و طبیعی است که آشکار کردن چنین زینتی، معمولاً توأم با آشکار کردن اندامی است که زینت بر آن قرار دارد. بنابراین، طبق این آیه شریفه و روایات متعددی که از امامان معصوم (ع) نقل شده، زنان حق ندارند زینتهایی که معمولاً پنهانی است را آشکار سازند، هر چند اندامشان نمایان نشود و به این ترتیب آشکار کردن لباسهای زینتی مخصوصی که در زیر لباس عادی یا چادر نیز پوشیده می شود، مجاز نیست.^[۳۳۵] لازم به ذکر است که حدود مستثنی شده از پوشش زن (وجه و کفین)، در صورتی که مورد تزیین و آرایش قرار گرفته باشد، براساس این آیه، پوشانیدنش واجب و اظهارش در مقابل نامحرم، برای زنان حرام است.
فلسفه و علت اصلی تمامی این احکام، دقیقاً براساس جلوگیری از وقوع جرایم و بزه دیدگی زنان است.
جالب اینجاست که در ادامه آیه فوق، حتی از انجام کاری که منجر به دانسته شدن زینتهای پنهانی زنان نیز می شود، منع شده است:
«ولا یضربن بارجلهن یبعلم ما یخفین من زینتهن»
و هنگام راه رفتن پاهای خود را به زمین نزنند، تا زینت پنهانیشان دانسته شود (و صدای خلخال که بر پا دارند به گوش رسد)
توصیه آموزه های اسلامی بر به کار بستن چنین احتیاطات و دقت در ظریفترین عواملی که ممکن است باعث کوچکترین تحریک و یا وسوسه و پرورش ذهنیت مجرمانه در بزهکاران بالقوه گردد، نکته ای است که نهایت توجه اسلام را در جهت پیشگیری از وقوع جرم، از طریق کاستن از جاذبه های موجود در بزه دیدگان بالقوه و مصون سازی آماجهای جرم نشان می دهد.
ضرورت رعایت احتیاط در معاملات
یکی از عوامل مهم وقوع جرایم مالی، اعتماد بی مورد و نابجا از سوی بزه دیدگان است که غالباً منجر به جرایمی چون کلاهبرداری، خیانت در امانت و … می گردد. آگاهی و اطلاع از وقایع حقوقی و احتیاط در تدوین و تنظیم قراردادها و اسنادی که منشاء حقوق و تکالیف هستند، موجب جلوگیری از بسیاری سوء استفاده مالی می گردد.
بر همین اساس، در آموزه های اسلام بر لزوم رعایت احتیاط در معاملات و محکم کاری در آنها تأکید ویژه ای شده است. خداوند متعال در بلندترین آیه قرآن کریم، ضمن تأکید بر ضرورت شاهد گرفتن در هنگام معاملات غیرنقدی یا گرفتن رهن و یا مکتوب نمودن معاملات، احکامی را بیان فرموده است که همگی در راستای پیشگیری وضعی از بزه دیدگی است.
نکات قابل توجهی که در این آیه، ناظر به تدابیر پیشگیرانه وضعی در خصوص مسائلی مالی است به شرح زیر است:
توصیه به لزوم مکتوب نمودن معاملات و اخذ رسید هنگام تحویل کالا به صورت غیر نقدی (به منظور محکم کاری و احتیاط) که تدبیری در راستای جلوگیری از سوء استفاده های مالی مجرمانه و غیرمجرمانه می باشد.
تأکید بر این نکته که بدهکار، خود سند بدهی خویش را بنویسد، تدبیری است که در جهت پیشگیری از بزه دیده واقع شدن طلبکار در آینده به علت انکار احتمالی بدهکار نسبت به مدیون بودن خویش؛ چرا که این تدبیر (نگارش سند بدهی یا خط بدهکار) انگار پس از آن دیگر مقبول نخواهد بود.
شرط دانستن حضور ولی سفیه یا غیر رشید و افراد شعیف در مسائل مالی افراد، اقدامی پیشگیرانه برای جلوگیری از سوء استفاده احتمالی و بزه دیدگی این افراد است:
تأکید بر استفاده از شهادت شهود، به منظور احتیاط و جلوگیری از وقوع جرایم مالی، تدبیر پیشگیرانه دیگری برای از بین بردن فرصتها و موقعیتهای بزهکاری است.
گفتار دوم: محافظت از اشیاء در معرض وقوع جرم (محافظت از آماجهای جرم)
اصطلاح حفاظت و تقویت آماجهای جرم، در مورد یکی از روش های پیشگیری وضعی به کار می رود که هدف آنها افزایش امنیت فیزیکی آماجها و اشیاء در معرض وقوع جرم است تا از این طریق، ارتکاب جرم برای مجرمان دشوارتر و خطر ناشی از آن بیشتر گردد. در دسترس بودن اشیا موضوع جرم و عدم حفاظت از آنها، خود می تواند یکی از عوامل مؤثر در بزه کاری باشد؛ آماجهای حفاظت نشده، علاوه بر اینکه باعث می شود مجرمان حرفه ای، آنها را بر آماجهای حفاظت شده ترجیح دهند، موجب می شود که مجرمان غیر حرفه ای و افراد غیر مجرم دارای زمینه مجرمانه نیز، با توجه به مساعد و آسان دیدن شرایط ارتکاب جرم، انگیزه لازم جهت انجام بزهکاری در آنها به وجود آمده و نسبت به انجام جرم وسوسه شوند. به همین دلیل، راهبرد محافظت از آماجها و اشیاء در معرض وقوع جرم با اهداف اساسی پیشگیری وضعی (کاهش وسوسه های مجرمانه و جلوگیری از ایجاد انگیزه در افراد با سخت و دشوار نمودن دسترسی به آماجها) هماهنگی دارد. ^[۳۳۶]
در سیاست جنایی اسلام نیز، محافظت از اشیا موضوع بزهکاری، مورد توجه قرار گرفته است که در ادامه به بررسی مواردی از آنها می پردازیم.
دلالت افراد به قرار دادن اموال خود در حرز
در سیاست کیفری اسلام، سرقت به دو نوع حدی و تعزیری تقسیم بندی شده است. مهمترین ویژگی متمایزکننده این دو نوع سرقت، محرز یا غیر محرز بودن مال مورد سرقت است؛ به عبارت دیگر، چنانچه کلیه اقدامات ایمنی در خصوص نگهداری و حفاظت فیزیکی از مالی که مورد دستبرد قرار گرفته توسط مالک صورت گرفته باشد و با این وجود، سارق آن را به سرقت برده باشد- با وجود سایر شرایط- ربایش انجام گرفته از مصادیق سرقت حدی خواهد بود و مجازات سنگین قطع دست (البته در مرتبه اول سرقت) را برای سارق در بر خواهد داشت. اما چنانکه مالک، در حفاظت از اموال خویش، کوتاهی نموده باشد و مال خویش را در محل مناسب و متناسب با آن مال، جهت حفظ از دستبرد قرار نداده باشد و با این شرایط ربایش صورت گرفته باشد، سرقت غیرحدی بوده و مشمول مجازات سرقتهای تعزیری- که مجازاتی بسیار سبک تر از حد دارد- خواهد گردید.
بدین لحاظ، ملاحظه می گردد که راهبرد پیشگیرانه حفاظت از آماجها و اشیاء در معرض وقوع بزه، در آموزه های اسلامی به نحو فوق مورد توجه قرار گرفته است و حمایت کیفری از مالک مسروقه در سرقتهای تعزیری، به جهت قصور و کوتاهی وی، در امر پیشگیری از وقوع جرم، تقلیل پیدا می کند تا بدین صورت، به طور غیر مستقیم، افراد جامعه به انجام اقدامهای پیشگیرانه حفاظتی در مورد اموال و اشیاء موضوع جرم، تشویق گردند. به دیگر سخن، اسلام در راستای جلوگیری از وقوع جرایمی؛ چون سرقت، افراد جامعه را موظف می داند که خود نیز در جهت پیشگیری گام برداشته و با قرار دادن مال خود در حرز و مکان متناسب با آن مال، حفاظت لازم را از اموال و اشیاء خویش بنمایند تا زمینه های مساعد و وسوسه کننده تا حد امکان، از صحنه اجتماع و از دسترس مجرمان بالقوه دور شود و با این اقدام، عملاً از نرخ وقوع جرایم کاسته گردد.
منع از در اختیار گذاشتن اموال به شارب خمر و سفیه و …
یکی دیگر از تدابیر پیشگیرانه وضعی در سیاست جنایی اسلام، در جهت حفاظت شایسته از آماجهای جرم، توجه دادن مسلمانان به دقت در واگذاری اموال خویش به دیگران است. بر طبق این مبنا، اسلام با ذکر شرایطی برای «امین»، مسلمانان را به دقت در گزینش فردی قابل اعتماد در این مورد فرا می خواند و از اعتماد بی مورد و بیجا به شدت نهی می کند.
این تعالیم برای پیشگیری از جرایمی، چون خیانت در امانت و کلاهبرداری که نوعاً براساس اعتماد بزه دیده به بزهکاری به وقوع می پیوندند، حائز اهمیت است.
در همین زمینه، قرآن کریم در سوره نساء، انسانها را از در اختیار گذاشتن اموال خویش به سفیهان منع می کند:
«لا توتوا السفها اموالکم التی جعل الله لکم قیماً» ^[۳۳۷]
اموال خود را که خداوند وسیله قوام زندگی شما قرار داده- به دست سفیهان نسپارند.
مصادیق افراد کم خرد و سفیه در آیه فوق، با تفسیری که در روایات از معصومین (ع) به دست ما رسیده است، کاملاً مشخص شده است: شرابخوار^[۳۳۸]، افراد غیر قابل اعتماد و اطمینان و … از جمله این افراد هستند.
صاحب تفسیر «من وحی القرآن» در یک برداشت کلی از روایات، سفیه را کسی معرفی می کند که بر معصیت اصرار دارد و بنابراین، اموالش را نیز در همین مسیر صرف می نماید؛ مانند شرابخوار قمارباز، زانی و …^[۳۳۹] لذا به چنین کسانی نباید اعتماد کرد و اموال خویش را بدانها سپرد.
آموزه های فوق نیز همگی، مویدی بر تأکید اسلام بر حفاظت از اشیاء در معرض وقوع جرم و لزوم حفاظت از آنها در جهت پیشگیری از وقوع جرایم، به ویژه جرایم مالی است.
مبحث سوم: پیشگیری از طریق تغییر شرایط محیطی
از جمله شیوه های اعمال تدابیر پیشگیرانه وضعی، تصرف در شرایط محیطی است. محیط و اوضاع و احوال مکانی و زمانی و … عامل تعیین کننده دیگری است که در کنار بزهکار و بزه دیده، به عنوان دو عنصر ایفا کننده نقش در فرایند پیدایش عمل مجرمانه، حائز اهمیت است.
برخی شرایط و اوضاع و احوال محیطی، موجب بالا رفتن احتمال وقوع بزه بوده و لذا تغییر آنها در کاهش بزهکاری مؤثر می باشد. گرچه عناصری چون زمان، مکان، اسباب و آلات جرم و … بی ارتباط با شخص بزهکار و بزه دیده نمی باشد، اما بررسی آنها در مبحثی جداگانه می تواند نشانگر اهمیت این امور در پیشگیری از وقوع جرایم باشد.
با آنکه تغییر شرایط محیطی و وضعیتهای پیش بزهکاری، همیشه موجب عدم تحقق عمل مجرمانه نمی شود، اما گاهی با افزایش هزینه ارتکاب جرم، یا خطر دستگیری مجرم، مانع از تحقق یافتن قصد مجرمانه و یا به مرحله عمل درآمدن این قصد می شود.
در این نوشتار، اقدامات پیشگیرانه محیطی در سیاست جنایی اسلام، تحت دو مبحث «از بین بردن یا ضبط آلات و ادوات جرم» و «کنترل مکانهای ارتکاب جرم» مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
گفتار اول: از بین بردن یا ضبط آلات و ادوات