ارزش و اهمیت بهره وری معیاری است از ستاده کالاها و خدمات نسبت به ورودی نیروی کار، مواد و تجهیزات. هرچه صنعتی بهرهورتر باشد وضعیت رقابتی آن بهتر است. چون هزینه واحد آن کمتر است، وقتی بهره وری افزایش می یابد، کسب و کارها میتوانند دستمزدهای بیشتری بپردازند بدون این که تورم ایجاد کنند.بهره وری طریقی است که استانداردهای زندگی را بهبود میبخشد، به عبارتی ساده تر بهبود بهره وری به معنای بدست آوردن خروجی بیشتر از ورودیهاست که به معنی افزایش تولید از طریق منابعی از قبیل زمان، پول، مواد یا افراد نیست بلکه به معنی بهتر کارکردن با آنچه که داریم است، بهبود بهره وری به معنای سخت کارکردن نیست، بلکه به معنای کار کردن زیرکانه است. دنیای امروز اقتضا میکند که با افراد، زمان، فضا و منابع کمتر، در کل مقدار بیشتری به دست بیاوریم(کاسیو[۳۳]، ۲۰۰۴).
دیدگاه های مختلف درباره بهره‌وری
معمولا سه دیدگاه به شرح زیر درباره بهره وری مطرح می شوند:
الف ـ تعریف بهره وری از دیدگاه سیستمی
بهره وری از دیدگاه سیستمی طبیعت پیچیدهتری داشته و در کل سیستم مطرح می گردد.بهره وری عبارت است از نسبت بین مجموعه خروجی های یک سیستم به ورودیهای آن.
این تعریف در سیستمهای مختلف اجتماعی، فرهنگی و صنعتی کاربرد دارد.صورت کسر که خروجی های سیستم هستند می تواند به شکل فیزیکی (حجم محصول، تعداد افراد فارغ التحصیل و … ) و مخرج کسر (مقدار مواد اولیه یا ساعت کار نیروی انسانی و ماشین آلات و …) تعریف گردد و یا اینکه به شکل معیارهای ارزش مالی یا واحد پول رایج در هر کشور اندازه گیری می شوند (لطف علیپور و رزمآرا،۱۳۸۵).
از دیدگاه سیستمی، بهره وری در یک محیط با ویژگیهای مختلف و متغیر قرار دارد و عوامل تولید مختلف مانند نیروی کار، سرمایه، انرژی، مدیریت، تکنولوژی و … بکار گرفته به عنوان ورودیها به فرایند تولید وارد میگردند و بصورت خروجیهایی مانند کالاهای ساخته شده و خدمات از این فرایند بیرون می آیند قیمت محصول و در دسترس بودن عوامل تولید تابع شرایط محیطی اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، تکنولوژیکی و غیره میباشد مسلماً اگر این سیستم توانایی تغییر و اصلاح کیفی و کمی ورودیها و خروجی ها را داشته باشد میتواند بهره وری را افزایش دهد زمانی که سیستم دارای بازخور مجهز باشد سازمان می تواند از پویایی و تکامل برخوردار شود (انگل[۳۴]،۲۰۰۴).
ب ـ بهره وری از دیدگاه ژاپنی
بهره وری در ژاپن موضوعی ملی و فراگیر است و به عنوان یک رویکرد تاریخی، استراتژی بهبود بهره وری در کنار کنترل کیفیت جامع و مدیریت کنترل جامع مطرح میگردد.
به عقیده پروفسور ساساکی استاد دانشگاه سوکاهای ژاپن در رشته مدیریت سیستمها، بدون توجه به بهبود کیفیت و کاهش ضایعات، بهره وری نمی تواند افزایش یابد. توان رقابت پذیری در بازار را با توجه به مسئله ارتقای کیفیت میتوان بالا برد، لذا کاهش ضایعات در فرمول بهره وری وارد میگردد. بنابراین هر چقدر ضایعات کمتر شود، صورت کسر افزایش یافته و بهره وری نیز بالا می رود.پروفسور ساساکی فرمول دیگری را نیز معرفی می کند که به کارگر بهعنوان تنها عامل کار توجه نشده و عامل مدیریت را نیز وارد ساخته است. لذا از دیدگاه ژاپنیها برای افزایش بهره وری باید به کیفیت نیروی کار، مدیریت و ساختار عوامل دیگر تولید که تشکیل دهنده قیمت تمام شده هستند توجه گردد که این رویکردها به رویکرد تاریخی کایزن ( بهبود مستمر ) و کنترل کیفیت جامع می انجامد (دی گالو[۳۵]، ۲۰۰۴).
ج ـ رویکرد اقتصادی بهره وری
از نظر اقتصادی مقدار محصول یا خروجی، تابع عوامل سرمایه و نیروی کار فرض می گردد لذا افزایش مهارت نیروی کار و یا تغییرات تکنولوژی و یا افزایش مهارت به همراه بهبود تکنولوژی می تواند موجب افزایش مقدار تولید و حرکت تابع تولید به سمت بالاتر و از آنجا موجب افزایش بهره وری شود. به طور کلی امروزه بهره وری نگرشی اقتصادی فنی و فرهنگی نسبت به تولید است که در آن انسان فعالیتهای خود را هوشمندانه و خردمندانه انجام میدهد تا بهترین نتیجه را با کمترین هزینه و در مدت زمان کمتر بدست آورد گرچه بهره وری را بصورت کلاسیک بیشتر در امور اقتصادی تعریف کردهاند ولی میتوان مفهوم بهره وری را در همه امور زندگی روزمره تا چرخه عظیم صنعت در نظر گرفت (فروتن، ۱۳۸۴).
سطوح بهره وری بهره وری در خدمات دولتی و از حیث سطح مورد تجزیه و تحلیل سیستمها به ۴ دسته زیر تقسیم میشوند:۱- بهره وری در سطح کارکنان (فردی) ۲- بهره وری در سطح سازمانی ۳- بهره وری در سطح کارکنان بخشی۴- بهره وری در سطح کارکنان ملی ۵- بهره وری در سطح کارکنان به تجزیه و تحلیل، اندازه گیری و بهبود بهره وری نیروی انسانی اختصاص دارد. موضوع بحث آن ارتقاء و بهبود بهره وری نیروی انسانی اعم از نیروی کار مستقیم یا نیروی کار غیرمستقیم است. بهره وری سازمانی، بهره وری یک سیستم سازمانی را مورد مطالعه قرار میدهد و سرانجام در مبحث بهره وری ملی، بهره وری کل اقتصاد یک کشور، بعنوان یک سیستم مورد تحلیل و ارزیابی قرار میگیرد (امامی میبدی، ۱۳۸۰). سطوح دیگر بهره وری را میتوان بدین صورت برشمرد: سطح گروه کار، سطح جهانی، سطح ملی، سطح بخش اقتصادی، سطح رشته تجاری، سطح سازمان و سطح فردی شکل «بهره وری در سطوح مختلف» (خاکی،۱۳۸۷).
الگوی هرسی وگلداسمیت
برای داشتن حداقل اثربخشی درارزیابی وحل مسائل عملکرد،مدیران باید به تعیین علت ایجاد مسائل بپردازد.مدل اچیوبه وسیله هرسی وگلداسمیت به منظورکمک به مدیران درتعیین علت وجودمشکلات عملکرد وبوجودآوردن استراتژی های تغییر،به منظورحل این مشکلات، برنامه ریزی گردیده است (رضائیان،۱۳۷۲).
تجزیه وتحلیل مدل اچیو
در تدوین مدلی برای تحلیل عملکرد انسانی هرسی و گلداسمیت دو هدف اصلی را در نظر داشتند:
۱ـ تعیین عوامل کلیدی که میتوان بر عملکرد فرد فرد کارکنان تاثیر بگذارد.
۲ــ ارائه این عوامل به گونهای است که مدیران شاغل بتوانند آن را بکار برند (گروهی از اساتید مدیریت،۱۳۷۵).
اولین قدم برای تدوین مدل اچیو، کنار گذاشتن عواملی بود که بر عملکرد مدیریت تاثیر میگذارد. عملکرد، کنش انگیزش و توانایی است در مدل اچیو، توجه به انگیزش و توانایی پیروان مهم است. به عبارت دیگر، فرد (کارکن) باید تا حدی میل و مهارتهای لازم را برای انجام کامل تکلیف داشته باشد. قدم دوم را پرتو و لاور[۳۶] با افزودن تصور نقش یا درک مستقل، این ایده را بسط دادند. پیروان جهت انجام مناسب هر کار و وظیفه، باید درک صحیحی از نحوه انجام آن داشته باشند. قدم بعدی را لورنس و لارنس[۳۷] برداشتند و متوجه شدند، علاوه بر مسائل گفته شده، سازگاری فرهنگ، هدایت و حمایت سازمان و محیط کارنیز نقش مؤثری درانجام مناسب هرکاری دارند” (به نقل از سراچ،۱۳۸۴).
مدل اچیو از دو عامل دیگر در معادله مدیریت عملکرد بهره می گیرد. عامل اول بازخورد است یعنی پیروان نه تنها به آنچه باید انجام دهند آگاه باشند، بلکه باید بدانند که، بر اساس آنچه متداول است چگونه باید عمل کنند.
بازخورد شامل آموزش هر روزه و ارزیابی رسمی عملکرد است. دیگر عامل مدیریت عملکرد، اعتبار است. این روزها در این اوضاع و احوال مدیران باید بتوانند تصمیماتی را که بر شغل و کار مردم تأثیر میگذارند با دلیل و مدرک و توجیه لازم همراه کنند. در تحلیل عملکرد، مدیران باید بطور مستمر در مورد اعتبار فعالیتهای پرسنلی نظیر تحلیل، شغلی، تقاضای استخدام، ارزیابی، کارآموزی، ترفیع و اخراج بررسی لازم را به عمل آوردند (هرسی بلانچارد،۱۳۸۰).
هرسی و گلداسمیت، هفت متغیر مربوط به عملکرد اثربخش را از میان بقیه برگزیده اند: هفت واژه در برگیرنده مدل عملکردی اچیو عبارت است از:
۱ـ توانایی ۲ـ وضوح ۳ـ کمک ۴ـ انگیزه ۵ـ ارزیابی ۶ـ اعتبار ۷ـ محیط
استفاده از مدل اچیو
مدیر با بهره گرفتن از مدل اچیو درباره چگونگی تأثیربخشی عملکرد فعلی یا بالقوه پیروان در زمینه یک تکلیف خاص، به ارزیابی میپردازد. آنگاه مدیران باید مطابق با علتهای منحصر به فرد آن مشکل خاص قدمهای لازم را بر دارند. هفت عامل موجود در مدل اچیو همراه با چاره جویی های معمول برای حل مشکل عبارتنداز:
- توانایی(دانش ومهارت)
اصطلاح توانایی، به دانش و مهارت های پیروان گفته میشود. اجزای کلیدی آن عبارتند از: دانش مربوط به تکلیف (کارآموزی رسمی و غیر رسمی)، که کامل کردن تکلیف خاصی را تسهیل میبخشد، تجربه مربوط به تکلیف (تجربه کاری قبلی که به تکمیل توفیق آمیز تکلیف کمک میکند)، و قابلیت‌های مربوط به تکلیف، توانایی بالقوه و یا صفات ممیزهای که انجام توفیقآمیز را تقویت میکند. مدیر باید در تحلیل عملکرد پیرو بپرسد: آیا این شخص دانش و مهارت لازم رابرای تکمیل توفیق آمیز این تکلیف دارد، یا خیر؟ در صورتی که در توانایی فرد اشکالی وجود داشته باشد راهحلهای ارائه شده شامل این موارد است: کارآموزی خاص، آموزش، دوره های آموزشی رسمی، ارجاع مجدد وظایف و مسئولتهای مشخص. این موارد را باید از نقطه نظر اثربخشی هزینه ها مورد توجه قرار داد(هرسی بلانچارد،۱۳۸۰).
- وضوح (درک یاتصورنقش)
وضوح به درک و پذیرش نحوه کار، محل وچگونگی انجام آن گفته میشود. برای آنکه پیروان درکی کامل از مشکل داشته باشند باید مقاصد و اهداف عمده، نحوه رسیدن به این مقاصد و اهداف و اولویتهای اهداف و مقاصد(چه هدفهایی در چه زمانی بیشترین اهمیت را دارند). برایشان کاملاً صریح و واضح باشند. وجود مشکل در وضع یا درک نشان دهنده آن است که، در مرحله عملکرد، طرح ریزی مشکل وجود دارد. در بسیاری از موارد توافق برسر اهداف کافی نیست، مدیران باید اطمینان بدست بیاورند که همه اهداف به گونهای رسمی فقط ثبت شوند. پیروان را برای پرسیدن سوال به منظور تصریح بیشتر باید تشویق کرد(هرسی بلانچارد،۱۳۸۰).
- کمک (حمایت سازمانی):
اصطلاح کمک، به کمک سازمانی یا حمایتی گفته میشود که پیرو برای تکمیل کردن اثربخشی کار به آن نیاز دارد. برخی از عوامل حمایت سازمانی شامل این موارد است. بودجه، وسایل و تسهیلاتی که برای کامل کردن تکلیف لازم است، حمایت از جانب دوایر دیگر، در دسترس بودن فرآورده و کیفیت آن و ذخیره کافی از منابع انسانی. در صورتی که کمک با حمایت سازمانی کاهش یابد مدیران باید به گونهای صریح مشخص کنند که، مشکل در کجاست. اگر مشکل کمبود پول، منابع انسانی، وسایل یا تسهیلات باشد. مدیران باید ببینند، آیا میتوان منابع لازم را به گونهای که سرمایه برگردد تهیه کنند؟ اگرامکان تهیه منابع وجود نداشته باشد، در آن صورت، چه بسا که مدیران ناچار شوند که در اهداف تجدیدنظر کنند تا پیروان را در مقابل شرایطی که از اختیار آنان خارج است، مسئول ندانند(هرسی و بلانچارد،۱۳۸۰).
- انگیزه(انگیزه یاتمایل):
اصطلاح انگیزه، به انگیزه مربوط به تکلیف پیروان یا انگیزش برای کامل کردن خاص مورد تحلیل به گونهای توفیق آمیز اطلاق میشود. در ارزیابی انگیزش باید فراموش نکنیم که بسیاری از مردم در مورد تکمیل تکالیفی بیشتر راغب هستند که دارای پاداشهای درونی یا بیرونی هستند. در صورتی که پیروان دارای اشکال انگیزشی باشد. اولین قدم آن است که، استفاده از پاداشها و تنبیهات بررسی شوند. پیرو باید به وضوح بفهمد که، عملکرد در مورد این تکلیف به پرداخت پولی، ارتقاء بازشناسی و امنیت شغلی ارتباط پیدا میکند. تحقیقات نشان میدهد که مدیران آگاه امید دارند پیروان به رفتاری دست زنند که پاداشی را طلب نکند. مردم طبعاً دارای این گرایش هستند که تکالیفی را که پاداشی را در بر دارند دنبال کنند و از آنها که، ندارند روی برگردانند. پاداشها میتوانند ملموس باشند. بازخورد در مورد عملکرد مانند بازشناسی یا دلجویی از افراد را میتواند بخش مهمی از سیستم کلی انگیزشی، به شمار آورد(هرسی بلانچارد،۱۳۸۰).
- ارزیابی (آموزش وبازخورد عملکرد):
ارزیابی، به بازخورد روزانه عملکرد و مرورهای گاه به گاه گفته میشود. روند بازخورد مناسب به پیروان اجازه میدهد، پیوسته از چند و چون انجام کار مطلع باشند. اگر اشخاص از مشکلات عملکرد خویش آگاه نباشند انتظار بهبود عملکرد انتظاری غیرواقعگرایانه است. مردم پیش از آنکه مورد ارزیابی دورهای رسمی قرار گیرند. باید از ارزیابیهای مرتب غیر رسمی درباره خویش مطلع باشند.
دلیل بسیاری از مشکلات عملکرد، نبودن آموزش لازم و بازخورد عملکرد است. وجود مشکل ارزیابی نشانگر آن است که در بازخور روزانه در مورد عملکرد اثربخش یاغیر اثربخش کمبود وجود داشته است. بسیاری از مدیران براخبار بد تأیید می کنند و وقتی امور خوب انجام میشوند، تشخیص آن را از یاد میبرند. بازشناسی عملی که به خوبی انجام گرفته است، بخشی حیاتی از روند پیوسته ارزیابی است چیزی است که موجب افزایش انگیزش میشود و برای سازمان هم خرج زیادی بر نمیدارد. یک شیوه که به تشخیص نکات برجسته افراط وتفریطها کمک میکند، روند حادثه قابل توجه است که، شامل تهیه دلایل و مدارک رسمی برای عملکرد بسیار مثبت و یا بسیار منفی است. این روند تضمین میکند که پیرو به باز خوردی که جزیی ازحد نصاب رسمی است برسد(هرسی بلانچارد،۱۳۸۰).
- اعتبار (اعمال معتبر وحقوق پرسنلی)
اصطلاح اعتبار، به مناسب بودن و حقوقی بودن تصمیم های مدیر، در مورد منابع انسانی اطلاق میشود. مدیران باید اطمینان کسب کنند که، تصمیمها در مورد مردم از جهت حقوقی، تصمیمهای دادگاه ها و خطمشیهای شرکتها مناسب می باشند. مدیر باید محققاً بداند که امور مربوط به پرسنل برای همه گروه های و افراد یکی است و سازمان به ارزیابی های عملکردی قانونی و معتبر فنون برگزیده خط مشی های مربوط به کار آموزی و ارتقاء و اموری از این قبیل نیاز دارد. درصورتی که مشکل در مورد اعتبار وجود داشته باشد، مدیر باید بداند که خط سیر قانون در مدیریت واضح و روشن است. تصمیمهای پرسنل باید با دلیل و مدارک همراه بوده و بر خط مشیهای عملکرد گرا استوار باشد. مدیرانی که در مورد مسائل اعتبار اطمینان خاطر ندارند باید آن را با دایره کارگزینی یا اداره حقوقی سازمان مورد مسائل اعتبار اطمینان خاطر ندارند باید آن را با دایره کارگزینی یا اداره حقوقی سازمان مورد بحث قراردهند(هرسی بلانچارد،۱۳۸۰).
- محیط (تناسب محیطی):
اصطلاح محیط به آن دسته ازعوامل خارجی گفته میشود که، می توانید حتی با وجود داشتن تمامی توانایی وضوح، حمایت و انگیزه لازم برای شغل، باز هم برعملکرد تأثیر گذارند. عناصر کلیدی عوامل محیطی عبارتند از: رقابت، شرایط بازار، آئین نامههای دولتی، تدارکات و اموری از این قبیل و اگر مشکل محیطی از قدرت اختیار پیروان خارج باشد، دیگر نباید در مورد عملکرد به آنان پاداش داد یا بد تنبیه شان کرد. خلاصه آنکه باید از پیروان انتظار داشت که در سطحی هماهنگ با محدودیتهای محیطی خود عمل کنند(هرسی بلانچارد،۱۳۸۰).
کار مدیریت عملکرد، ادغام مفهوم گسترده رهبری وضعی مدل اچیو است. در تعریف چگونگی کاربردی مدیریت عملکرد قدمهای عمده مورد لزوم در طرحریزی عملکرد باید به طور کلی مشخص شود. همچنین روند سرپرستی به منظور تقویت طرحهای عملکرد و پیشرفت پیروان را نیز نباید از یاد برد و سرانجام دستورالعمل های لازم در زمینه هدایت و تجدید نظر در عملکرد رسمی، که مکمل دوره مدیریت عملکرد است، باید موجود باشد(هرسی بلانچارد،۱۳۸۰).
انسان از راه حواس پنجگانه از آنچه در اطرافش میگذرد تأثیر میپذیرد و اگر محیط او دارای وضعیت مناسبی نباشد قطعاً بر بهره وری او اثر منفی خواهد گذاشت، عواملی مانند: آلودگی سر و صدای اضافی و همکاران نامناسب در این امر ذینفع میباشند. یکی از عوامل محیطی که تأثیر قابل توجهی در کارکنان دارد، استرس یا فشارهای روحی و عصبی می باشد. عوامل استرس زا عبارتند از عوامل فردی، خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی. تحقیقات انجام گرفته دربارهی تأثیراسترس شغلی در عملکرد افراد نشان می دهد که این نوع استرس منجربه کاهش انگیزه، تضعیف روحیه و کاهش کیفیت کار افراد می گردد(فروتن،۱۳۸۴).
بهره وری در ایران
ایران از زمان تاسیس سازمان بهره وری آسیایی تا قبل از وقوع انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷ عضو بوده است. عضویت ایران در سال ۱۳۷۹ به حالت تعلیق درآمد اما از سال ۱۳۶۳ با تصویب مجلس شورای اسلامی دوباره به عضویت آن سازمان درآمد. سپس سازمان بهره وری ملی ایران در سال ۱۳۶۴ وابسته به وزارت صنایع سنگین تاسیس شد. سازمان ملی بهره وری ایران بعداً به وزارت صنایع و در سال ۱۳۷۷ به سازمان امور اداری و استخدامی ملحق شد. سازمان بهره وری ملی ایران بیشتر به دنبال کار فرهنگی در اشاعه و ترویج فرهنگ بهره وری در سطوح مختلف جامعه بوده است و تا بحال پنج کنگره ملی در زمینه بهره وری برگزار کرده است. با اینکه کشور ما ایران از نظر منابع طبیعی و نیروی انسانی، معادن، مواد اولیه و انرژی دارای ظرفیت و پتانسیل بسیار بالایی است و از بسیاری جهات نسبت به کشورهای دیگر داری امتیاز و امکانات بالقوه فراوانی بوده و با اینکه باید نیروی کار و بازدهی سرانه صنعت کشور، سرمایه های موجود و منابع ملی به نحو احسن مورد استفاده و بهره وری قرار گیرد و نمودارها و شاخصها و بهره وری ما در مقایسه با کشورهای پیشرفته جهان و استانداردهای بین المللی از شرایط خوب و مطلوبی برخوردار باشد، اما متاسفانه ارقام بهره وری در کشور از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست. به عنوان مثال درباره آب و میزان بهره وری میتوان گفت از ۱۴۰ میلیارد متر مکعب آب قابل استحصال حداکثر مقدار مورد استفاده ۹۲ میلیارد متر مکعب بوده و در عین حال راندمان آبیاری بسیار پایین و گاهی تا ۳۰ درصد هم میرسد (طاهری،۱۳۸۶).
اهداف توسعه منابع انسانی
هدف نهایی توسعه منابع انسانی، تضمین بقا و ارتقای (حفظ و توسعه) سازمان از طرق زیر است: الف) هماهنگی با تغییرات و تحولات مختلف درونسازمانی و برونسازمانی و نیازهای ناشی از آن از جهات مختلف.ب) بهبود و ارتقای سطح کمی و کیفی عملکرد فردی و سازمانی و ارتقای سطح بهره وری.پارهای اهداف واسطهای برای رسیدن به این آماجها که از طریق آموزش و بهسازی قابل دستیابی هستند عبارتند از: ۱- توسعه مهارتها و توانایی های انجام کار و درک دانش و اطلاعات مورد نیاز توسعه نیروی انسانی برای پیشرفت در تولید ۲-توسعه دانش، مهارتها (ادراکی، انسانی و فنی) و نگرشهای لازم برای موفقیت و بهبود عملکرد ۳- شناسایی و پرورش استعدادهای نهفته کارکنان ۴- به روز کردن مهارتها و اطلاعات کارکنان ۵-آشنا ساختن کارکنان با اهداف و موقعیت سازمان و جایگاه خویش۶-افزایش اثربخشی و کارایی نیروی انسانی ۷-کاهش اتلاف و ضایعات کاری ۸- کاهش نیاز بر نظارت نزدیک کارکنان ۹-افزایش قابلیت انعطافپذیری کارکنان ۱۰- افزایش رضایت شغلی ۱۱-کاهش سوانح کار ۱۲-فراهم آوردن زمینه ترفیع شغلی۱۳-انگیزش کارکنان (عباس زادگان و ترک زاده،۱۳۸۱).
مدیران سازمان جهت اداره مجموعه خود، وظایف متعددی را انجام میدهند. یکی از این وظایف، اداره منابع انسانی و نیروی کار سازمان است. منابع انسانی به عنوان یکی از عوامل و نهارههای اصلی هر سازمان، نقش بسزایی درکیفیت و کمیت ستادههای هر سازمان دارد. بعبارت دیگر، عامل انسانی شاید یکی از عواملی باشد که در تمامی مراحل فعالیت اعم از مراحل درونداد، فرایند و ستاده سازمان نقش داشته باشد. از این رو، امروزه یکی از چالشهای اصلی مدیریت منابع انسانی، نیروی کار و تحولات ایجادشده در آن است. فعالیتهای سنتی منابع انسانی بطور کلی شامل جذب، آموزش، حفظ و نگهداری است. این فعالیتها که بر جنبه های انسانی و اجتماعی سازمان مانند کار گروهی، انگیزش و رفتار، ارتباطات و روابط انسانی تاکید دارند، علیرغم کمکهای بسیار زیاد به سازمان، از دیدگاه و حوزه محدودی به آن نگریسته و بدین لحاظ باعث شده است که بسیاری از سازمانها نتوانند بر حسب موقعیتهای متحول امروزین به پیشبینی و تحول منابع انسانی دست یابند. به عبارت دیگر، انجام فعالیتهای فوق، قبل از اینکه مبتنی بر نیاز شرایط کاری و محیط فعالیت باشد، بیشتر مبتنی بر رویه ها و مقررات سازمان بوده و از دیدگاه استراتژیکی نسبت به انسانی برخوردار نبوده است (حاضر، ۱۳۸۳).
جدول ۳-۳) ضریب آلفای کرونباخ مربوط به پایایی سوالات پرسشنامه
| ردیف | متغیر | میزان آلفا |
| ۱ | وجود خود پرداز | ۸۲۱/۰ |
| ۲ | مدیریت هزینه | ۸۳۵/۰ |
| ۳ | مدیریت دارایی | ۷۵۴/۰ |
| ۴ | کارایی هزینه | ۸۹۱/۰ |
با توجه به جدول فوق مشاهده می شود که میزان آلفای متغیر ها بالای ۷/۰بوده و متغیرها دارای پایایی مناسب است.
۳-۸) روش آماری تحلیل داده ها
پس از جمع آوری داده ها لازم است آنها را به کمک روش های آماری طبقه بندی، مرتب و تخلیص نمود. تجزیه و تحلیل یعنی دسته بندی، مرتب کردن و خلاصه کردن داده ها و مقصود اصلی از آن تنظیم و خلاصه کردن داده ها به صورت اطّلاعاتی روشن، خوانا، مستدل و تفسیر پذیر است. تفسیر یعنی توضیح و تبیین و یافتن معنای یافته ها و بدون تحلیل آماری این امر مشکل و ناممکن است. در مواردی که داده های حاصل از انجام تحقیق به صورت کمی یعنی اعداد و رقم جمع آوری شود(مانند پرسشنامه ها و چک لیست ها) تحلیل کمی بر روی داده ها صورت می گیرد. در داده های حاصل از ارزیابی که به وسیله پرسشنامه به دست می آید نتایج را پس استخراج از پرسشنامه‌ها می توان با بهره گرفتن از میانگین، درصدها و… تحلیل نمود. در این مطالعه برای آنالیز داده و آزمون فرضیه ها، از روش های آمار توصیفی واستنتاجی (استنباطی) استفاده گردید. در آمار توصیفی داده‌های جمع آوری شده در جدول‌های توزیع فراوانی سازماندهی گردید. در بخش آمار استنباطی از آزمون هبستگی پیرسون استفاده شده است.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل داده های تحقیق
۴-۱) مقدمه
این فصل جهت تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده طراحی گردیده است. در فرایند اجرایی، نخست پرسشنامه هایی که توسط پاسخ دهندگان تکمیل گردیده است را جمع آوری کرده و داده های خام مورد نیاز جهت توصیف و آزمون فرضیه ها به کمک رایانه و نرم افزار استخراج می گردند و سپس این داده ها از طریق نرم افزار SPSS 18 تجزیه و تحلیل شده و در دو مرحله به اطلاعات مورد استفاده در این تحقیق، تبدیل می گردند. در مرحله اول که تجزیه و تحلیل توصیفی می باشد، داده های جمع آوری شده به صورت جدول آمارتوصیفی و نمودار هیستوگرام ارائه می شود و در مرحله دوم که تجزیه و تحلیل استنباطی می باشد، با بهره گرفتن از آزمون هبستگی پیرسون مورد بررسی قرار می گیرند. در نهایت می توان در مورد پذیرش یا عدم پذیرش هر کدام از فرضیه های آماری اظهار نظر نمود.
۴-۲) توصیف متغیرهای جمعیت شناختی پاسخ دهندگان
در ۴۲ شعبه انتخابی ۱۰۰ مدیر شعبه ومعاون به سوالات پاسخ دادند، که مشخصات آنها به شرح زیر است.
توصیف تحصیلات پاسخ دهندگان
جدول ۴-۳۰ : مقادیر بیشینه آگاهی سوالات و تتای ماکسیمم در مدل دو پارامتری در آزمون ادبیات فارسی ۱۲۸
جدول۴-۳۱: توزیع سوالات آزمون ادبیات فارسی برحسب دامنه ی آگاهی در مدل دو پارامتری ۱۲۹
جدول۴-۳۲: مقادیر برآورد شده ی آگاهی و خطای استاندارد اندازه گیری آزمون ادبیات فارسی در سطوح مختلف توانایی برحسب مدل دو پارامتری ۱۳۰
جدول۴-۳۳: مقادیر برآوردشده ی پارامترهای سوال به همراه آزمون خی دو و سطح معناداری در مدل های یک پارامتری و دو پارامتری در آزمون زیست شناسی ۱۳۲
جدول۴-۳۴: بررسی برازندگی تک تک سوالات با مدل یک پارامتری و دو پارامتری در سطوح آلفای ۰۱/۰ و ۰۵/۰ ۱۳۵
جدول ۴-۳۵: توزیع سوالات آزمون زیست شناسی بر اساس پارامترهای سوال در مدل دو پارامتری ۱۳۶
جدول ۴-۳۶ : مقادیر بیشینه آگاهی سوالات و تتای ماکسیمم در مدل دو پارامتری در آزمون زیست شناسی ۱۴۰
جدول ۴-۳۷ : توزیع سوالات آزمون زیست شناسی برحسب دامنه ی آگاهی در مدل دو پارامتری ۱۴۲
جدول۴-۳۸: مقادیر برآورد شده ی آگاهی و خطای استاندارد اندازه گیری آزمون زیست شناسی در سطوح مختلف توانایی برحسب مدل دو پارامتری ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ۱۴۲ جدول ۴-۳۹ : توزیع فراوانی وضعیت قبولی آزمودنیها به تفکیک جنسیت و درس…… ۱۴۵
جدول ۴-۴۰ : شاخص های توصیفی توزیع نمرات آزمودنی ها ۱۴۶
جدول ۴-۴۱: شاخص های توصیفی شکل توزیع نمرات آزمودنی ها ۱۴۶
جدول۴-۴۲: شاخص های توصیفی توزیع نمرات آزمودنی ها به تفکیک جنسیت ۱۴۸
جدول۴-۴۳: شاخص های توصیفی شکل توزیع نمرات آزمودنی ها به تفکیک جنسیت ۱۴۸
جدول ۴-۴۴: نتایج آزمون t مستقل بین دو گروه آزمودنی های پسر و دختر ۱۴۹
جدول ۵-۱ : میزان توافق دو مدل کلاسیک و IRT در تعیین سوالات مناسب و نامناسب از نظر قدرت تشخیص برای آزمون ادبیات فارسی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………۱۶۰
جدول ۵-۲ : میزان توافق دو مدل کلاسیک و IRT در تعیین سوالات مناسب و نامناسب از نظر قدرت تشخیص برای آزمون زیست شناسی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۶۱
فهرست نمودارها
نمودار۲-۱ : طرح ۱ ۳۲
نمودار۲-۲ : طرح ۲ ۳۳
نمودار۲-۳: طرح ۳ ۳۴
نمودار ۲-۴: سهم واریانس خطای نسبی و مطلق در طرح یک رویه ای متقاطع……………………………………………………….۳۶
نمودار۲-۵: روش های برآورد اعتبار………………………………………………………………………………………………………………….۴۹
نمودار۲-۶: روش های برآورد روایی…………………………………………………………………………………………………………………۶۱
نمودار۳-۱: تقسیم بندی واریانس برای طرح برآورد I(S:G:R)……………………………………………………………………………..49
نمودار۴-۱: نمودار اسکری آزمون ادبیات فارسی ۱۱۹
نمودار۴-۲ : منحنی ویژگی سوال های آزمون ادبیات فارسی در مدل یک پارامتری ۱۲۵
نمودار ۴-۳ : منحنی ویژگی سوال های آزمون ادبیات فارسی در مدل دو پارامتری ۱۲۶
نمودار ۴-۴ : منحنی ویژگی سوال ۴۸ آزمون ادبیات فارسی بر اساس مدل دو پارامتری ۱۲۷
نمودار ۴-۵: منحنی آگاهی سوال ۴۸ آزمون ادبیات فارسی بر اساس مدل دو پارامتری ۱۲۸
نمودار ۴-۶: منحنی آگاهی و خطای استاندارد اندازه گیری آزمون ادبیات فارسی برحسب مدل دو پارامتری ۱۳۱
نمودار۴-۷ : هیستوگرام توزیع توانایی آزمودنی ها در آزمون ادبیات فارسی برحسب مدل دو پارامتری ۱۳۱
نمودار۴-۸ : نمودار اسکری آزمون زیست شناسی ۱۳۲
نمودار۴-۹: منحنی ویژگی سوال های آزمون زیست شناسی در مدل یک پارامتری ۱۳۷
نمودار ۴-۱۰: منحنی ویژگی سوال های آزمون زیست شناسی در مدل دو پارامتری ۱۳۸
نمودار ۴-۱۱: منحنی ویژگی سوال ۲۴ آزمون زیست شناسی بر اساس مدل دو پارامتری ۱۳۹
نمودار ۴-۱۲ : منحنی آگاهی سوال ۲۴ آزمون زیست شناسی بر اساس مدل دو پارامتری ۱۴۰
نمودار ۴-۱۳ : منحنی آگاهی و خطای استاندارد اندازه گیری آزمون زیست شناسی برحسب مدل دو پارامتری ۱۴۳
نمودار۴-۱۴: هیستوگرام توزیع توانایی آزمودنی ها در آزمون زیست شناسی برحسب مدل دو پارامتری ۱۴۳
نمودار۴-۱۵ : منحنی توزیع نمرات آزمودنی ها…………………………………………………………………………………………………۱۴۷
فصل اول
کلیات تحقیق
مقدمه
در طول پنجاه سال اخیر، در جامعه جهانی دیدگاهی نسبت به آموزش و پرورش به وجود آمده است که گزارش اخیر شورای بین المللی آموزش و پرورش برای قرن بیست و یکم (دلورس[۱]، ۱۹۹۶) آن را ” آرمانی ضروری” تلقی می کند. این گزارش با قاطعیت ادعا می کند که آموزش و پرورش تنها یک سازوکار برای اکتساب دامنه محدودی از مهارت های پایه نیست، بلکه عاملی ارزشمند برای توسعه اجتماعی و فردی است. دارایی بیمانندی است برای تلاش (نوع بشر) به سوی دستیابی به آرمانهای ” صلح، آزادی و عدالت” و یکی از راههای اصلی در دسترسی برای پرورش الگویی عمیقتر و هماهنگتر از توسعه انسانی میباشد و از طریق آن، فقر، تبعیض، جهل، استضعاف و جنگ را میتوان کاهش داد (یونسکو[۲]، ۲۰۰۱، ترجمه سعیدی، ۱۳۸۴،ص ۱۸). امروزه جوامع به آموزش و پرورش به عنوان یکی از مهمترین راههای توسعه و پیشرفت همه جانبه مینگرند و هزینه های کلانی را در آن صرف می کنند. جوامع دریافتهاند که برای تحقق اهداف گوناگون، نیازمند نیروی انسانی ماهر و کارآمد هستند که دو دستگاه آموزش و پرورش و آموزش عالی متولی این امر میباشند. آنچه این دو را به هم پیوند میدهد، فرایند گزینش دانشجو است که در جوامع مختلف، متفاوت و بر مبنای انگیزه های گوناگونی شکل یافته است. اما در این میان سعی همه جوامع بر این است که امکانات آموزش عالی به شایستهترین و اصلحترین افراد تخصیص یابد.
در ایران دیر زمانی است که نظام پذیرش دانشجو از طریق کنکور صورت میگیرد که در بین جوانان به معنای” سرنوشت” تعبیر می شود و در کشور باعث تولید نوعی بحران شده است. از تحولات سالهای اخیر در زمینه نظام پذیرش دانشجو، مطرح کردن جایگزینی سوابق تحصیلی بجای کنکور است که در سال ۱۳۸۶ با عنوان قانون حذف کنکور به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و میبایست از سال ۹۰ اجرایی میشد که با توجه به مشکلات علمی، فنی و اجرایی به سرانجام نرسید. تا اینکه در مرداد ماه ۱۳۹۲ کلیات طرح جدید سنجش و پذیرش دانشجو به تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی رسید که بر اساس آن، این مصوبه از کنکور سال آینده اجرا می شود و تأثیر سوابق تحصیلی (دور دوم دوره متوسطه) از سال ۹۳ به صورت پلکانی از تأثیر ۲۵ درصد شروع می شود تا در نهایت به ۸۵ درصد طی ۵ سال برسد.
با توجه به طرح جدید سنجش و پذیرش دانشجو، از امتحاناتنهایی مقطع متوسطه میتوان به عنوان یکی از مهمترین و سرنوشتسازترین ابزار سنجش علمی دانش آموزان نام برد. آنچه در این میان مهم جلوه می کند، کیفیت این آزمونها و استاندارد بودن سوالات آنهاست. از اولین گامها در کیفیت مستندسازی فنی ابزار اندازه گیری، تعیین روایی[۳] و اعتبار[۴] نمراتی است که از یک ارزیابی به دست میآیند.
با نگاهی به مجلات علمی کشورمان، میتوان دریافت در بسیاری از مطالعات صورت گرفته، نه تنها در زمینه آموزش و پرورش بلکه در رشته های گوناگون، با وجود منابع چندگانهی خطا باز محققان ضرایب اعتبار کلاسیک را گزارش می دهند. این در حالی است که در وضعیتهای اندازه گیری پیچیده که منابع چندگانهای از خطای اندازه گیری وجود دارد، نظریه کلاسیک آزمون[۵](CTT) قادر به برآورد اعتبار نیست. از این رو، تحقیق حاضر در پی آن است که ضمن معرفی نظریه تعمیمپذیری[۶](GT)، اعتبار امتحانات نهایی سال سوم متوسطه رشته تجربی در دو درس ادبیاتفارسی و زیستشناسی را با بهره گرفتن از طرحهای اندازه گیری این نظریه تعیین نموده و همچنین روایی آنها را مورد بررسی قرار دهد.
علاوه بر این، این تحقیق می کوشد ویژگیهای روانسنجی سوالات امتحانات نهایی را بر اساس CTT با توجه به اهمیتی که این مدل در تحلیل سوالات آزمونهای مختلف روانی- تربیتی داشته است، در کنار مدلهای نظریه پرسش- پاسخ[۷](IRT) مورد بررسی قرار دهد.
بیان مسئله
ارزشیابی پیشرفت تحصیلی فرایند منظمی است که با به کارگیری روشهای علمی، عملکرد یادگیرندگان و میزان آموختههایشان را میسنجد و در مورد عملکرد آنها با توجه به اهداف آموزشی مورد نظر به قضاوت و داوری می پردازد. امتحانات نهایی سال سوم متوسطه نوعی از ارزشیابی پیشرفت تحصیلی هستند که در پایان دوره آموزشی اجرا میشوند. از نتایج این امتحانات جهت سنجش آموختههای دانش آموزان، تصمیم گیری در مورد رد یا قبول شدن آنها و نیز ارزشیابی اثر بخشی برنامه آموزشی و شیوه تدریس مدرس استفاده می شود. همچنین با توجه به طرح جدید سنجش و پذیرش دانشجو در کشورمان، این امتحانات پلی برای ورود به دانشگاه محسوب میشوند. این کارکرد اخیر، بیش از پیش بر حساسیت این امتحانات میافزاید.
زمانی این امتحانات به عنوان ابزار گزینشی کارا و سودمند تلقی میشوند و میتوان به نتایج آنها اعتماد کرد که کیفیت این آزمونها در سطح مطلوبی باشد. به بیانی دیگر، در فرایند طراحی سوالات امتحانی و تصحیح اوراق امتحانی ملاکهای علمی و اصول روانسنجی رعایت شود. همچنین به دلیل هماهنگ بودن این امتحانات در سطح کشوری، صحت اجرا و امنیت آن نیز تضمین شود. به منظور برنامه ریزی، اتخاذ تصمیم در حدود اختیارات، اجرا، هماهنگی و نظارت بر حسن برگزاری امتحانات ستادی تحت عنوان ستاد امتحانات در سطح استان، شهرستان، منطقه، ناحیه برای انجام وظایف مورد نظر تشکیل میگردد و افراد زیادی در قبل، حین و بعد از برگزاری این امتحانات درگیر هستند و انجام وظیفه می کنند. همانطور که حسنی و کیامنش (۱۳۸۸) نیز مطرح کرده اند، سازوکار امتحانات نهایی تمامی بخشهای آموزش و پرورش از وزارتخانه تا منطقه و مدارس را درگیر می کند. روشن است که همه این تشکیلات عریض و طویل که سراسر کشور را در بر میگیرد، برای بالا بردن ضریب صحت اجرای امتحان است و با صحت نتایج آزمون و طراحی سوال کاملاً تفاوت دارد.
با اینکه برای طراحی سوالات این امتحانات از دبیران مجرب و آشنا با اصول طراحی سوال استفاده می شود با این حال در خصوص کیفیت سوالات این امتحانات و دقت عمل مصححان هنوز تردیدهایی وجود دارد و نمی توان با اطمینان گفت آیا اصول و قواعد آزمون سازی در مورد این سوالات رعایت می شود یا خیر. و آیا این امتحانات به عنوان ابزار گزینشی از روایی و اعتبار لازم برای شناسایی استعدادها برخوردارند یا نه. برای پاسخگویی به این سوالات، از علم روان سنجی و تئوری های آن استفاده می شود. تئوریهای روانسنجی به دو دسته تقسیم می شوند: دستهی اول نظریه نمونهبرداری تصادفی، که این نظریه خود شامل نظریه کلاسیک آزمون و نظریه تعمیمپذیری و دسته دوم شامل نظریه پرسش پاسخ است .
از فعالیتهای عمده و مهم متخصصان تعلیم و تربیت، ساخت و تفسیر آزمون و تحلیل سوالات آنها بر پایه تئوریهای جدید و پیشرفته روانسنجی میباشد که متأسفانه این مهم برای خیلی از متخصصان این عرصه ناشناخته است. در همین راستا، در این پژوهش ضمن بکارگیری نظریه های روانسنجی، روایی و اعتبار امتحاناتنهایی دروس زیستشناسی و ادبیاتفارسی سال سوم متوسطه رشته تجربی مورد بررسی قرار میگیرد. همچنین این پژوهش رسالت خود را معرفی یکی از چندین حیطه ی کاربردی نظریه های کلاسیک، تعمیمپذیری و پرسش - پاسخ برای شناساندن گوشه ای از مزایای علمی آنها و نهایتاً ایجاد رغبت برای مطالعه، پژوهش و نیز باز کردن دریچهی دیگری بر روی پژوهشگران میداند.
(۲-۱)
در رابطه (۲-۱) تمایه شماره واحد از ۱ تا ، نمایه شماره باس از ۱ تا ، نمایه شکاره تکاهای تابع هزینه واحد از ۱ تا ، نمایه زمان از ۱ تا T، کمترین هزینه تولید، نشانگر روشن بودن واحد، شیب مربوط به هر یک از تکههای خطی شده تابع هزینه واحدها، تولید مربوط به هر یک از تکههای تابع هزینه، و نشانگر روشن و خاموش شدن واحد، و هزینه راه اندازی و خاموش کردن هر واحد میباشد. و میزان رزرو بالارونده و پایین رونده سمت تولید، و میزان رزرو بالارونده و پایین رونده سمت بار، نرخهای پیشنهادی برای رزروهای مختلف میباشد. میزان قطع بار غیر داوطلبانه و نرخ قیمت قطع بار غیر داوطلبانه است. لذا هدف پیدا کردن کمترین مقدار مخارج (قیمت پیشنهادی) تولید نیروگاهها با تعیین مشارکت واحدها و توان تولیدی هر کدام از آنها با در نظر گرفتن محدودیتهای واحدها و شبکه میباشد. در این تابع هدف اثری از هزینه سیستم بعد از وقوع حادثههای گوناگون (هزینه وقوع حادثههای احتمالی) دیده نمی شود. به این دلیل که با اضافه کردن این مورد به تابع هدف، تابع هدف به دو بخش هزینه اصلی و هزینه پس از وقوع حوادث تقسیم می شود که با هم در نظر گرفتن آنها سبب می شود که از حالت بهینهای که در آن تنها بخش اصلی درنظر گرفته شده فاصله بگیرد. به راحتی میتوان باتوجه به احتمال وقوع هر حادثه هزینه احتمالی بعد از وقوع آن را به تابع هدف الحاق کرد. برای دیدن نحوه انجام این کار مراجع [۴۲] و [۴۳] را ببینید.
همانطور که میدانیم، توابع هزینه توان تولیدی واحدهای گوناگون غیر خطی میباشند و معمولاً با یک تابع درجه دوم نشان داده می شود. اما چنانچه بخواهیم آن ها را همان گونه در مساله بهینهسازی به کار ببریم، یک مساله غیر خطی ترکیبی با اعداد حقیقی به دست می آید، که حل آن در این ابعاد غیر ممکن میباشد. لذا راه حل موجود مدل کردن این توابع هزینه به صورت تکهای خطی میباشد. تکهای خطی کردن تابع هزینه تولید نیروگاهها همانند این است که در تابع هدف از قیمت پیشنهادی این واحدها استفاده شده است؛ همانطور که در شکل (۲-۲) مشاهده می شود که در هر نقطه از نمودار تکهای خطی قیمت بیشتر از هزینه تولید در آن واحد میباشد. برای این کار رابطه قیمت پیشنهادی واحدها به صورت زیر نوشته می شود:
(۲-۲)
(۲-۳)
توان تولیدی واحد ، کمترین توان تولیدی واحد و بیشترین توان در آن تکه می باشد. از آن جا که تابع قیمت پیشنهادی، تابعی یکنوا (یکنوا صعودی) میباشد، لذا شیب نمودار همواره در حال افزایش است و از آن جهت توان تولیدی هر بخشِ تابع هزینه، پیش از بخش بعدی، به ماکزیمم حد خود میرسد و سپس بخش بعدی شروع به پر شدن می کند. در شکل(۲-۲) نحوه خطیسازی آن نشان داده شده است.
شکل (۲-۲): تکهای خطی کردن تابع هزینه واحدهای تولید
رزرو گردان توان قابل تامین توسط ژنراتورهای سنکرون شده است که در عرض ۱۰ دقیقه قابل استفاده باشد. رزرو غیرگردان درواقع ظرفیت تولید سنکرون نشدهای است که در عرض ۱۰ دقیقه قابل استفاده باشد. هر واحدی که بعد از اجرای برنامه بکارگیری واحدها به عنوان تأمین کننده رزرو معرفی شود برای رزرو تعیین شده قیمت تأمین ظرفیت[۳۲] (قیمت آمادگی) دریافت مینماید. اگر در زمان بهره برداری به هر دلیلی از این رزرو استفاده شود به ازای این استفاده برمبنای قیمت لحظهای آن باس، دریافتی خواهد داشت [۳۰].
میزان هزینه مربوط به خاموش کردن واحدها مقدار ثابتی درنظر گرفته شده است این مقدار در تابع هدف (۲-۱) در متغیر دودویی[۳۳] مربوط به خاموش شدن واحد مورد نظر ضرب شده است. در ادامه برای مدل کردن هزینه روشن کردن واحدها نیز هزینه ثابتی در نظر گرفته شده است [۱۵].
مقدار رزرو بالارونده و پائین رونده در سمت تولید بر مبنای قیمت ارائه شده توسط تولیدکنندگان محاسبه می شود. همچنین میزان رزرو بالارونده و پائین رونده در سمت مصرف بر مبنای قیمت ارائه شده توسط مصرف کنندگان محاسبه میشوند و نیز هزینه قطع بار غیرداوطلبانه بر اساس نوع، در تابع هدف دیده میشوند [۳۴].
۲-۳-۳ قیود موجود در مسئله اصلی
در این قسمت به قیود مختلفی که در مسئله اصلی استفاده شده اشاره می شود. قید مربوط به تامین توان (تعادل توان) سیستم در حالت پایه (قبل از وقوع حوادث احتمالی) و بعد از رخداد حوادث احتمالی به ترتیب در روابط (۲-۴) و (۲-۵) آمدهاند. بایستی توان تولیدی نیروگاهها و توان مصرفی بارها با یکدیگر برابر باشند. در این مسئله برای کاهش زمان حل مسئله از پخش بار DC استفاده شده است، در نتیجه از تلفات خطوط انتقال در رابطه توان صرف نظر میگردد [۴۴].
(۲-۴)
(۲-۵)
نمایه شماره رخداد احتمالی، بیانگر توان مصرفی در هر باس و بردار نشانگر خروج واحدها میباشد. هر واحد تولیدی در صورت روشن بودن، دارای یک مینیمم و ماکزیمم توان تولیدی خواهد بود، ماکزیمم و مینیمم توان قابل تولید توسط واحدها با در نظر گرفتن میزان رزرو تأمین شده توسط آنها بصورت (۲-۶) مدل می شود.
مناطق نمونه برداری شده تعداد کل نمونهها تعداد نمونههای آلوده درصد آلودگی
گالیکش ۲۴ ۷ ۲۹.۱
مینودشت ۱۲ ۵ ۴۱.۶
آزادشهر ۴۰ ۱۱ ۲۷.۵
گرگان ۳۳ ۱۵ ۴۵.۴۵
علی آباد ۳۰ ۱۵ ۵۰
کردکوی ۳۱ ۱۷ ۵۴.۸
همان گونه که از جدول ۴-۱ بدست می آید منطقه کردکوی با ۵۴.۸ درصد فراوانی آلودگی بیشترین میزان آلودگی را به PVY در بین مناطق دیگر در سال زراعی ۹۱ نشان داد. مناطق علی آباد، گرگان، مینودشت، گالیکش از نظر فراوانی آلودگی به ویروس Y سیب زمینی در رتبه های بعدی قرار گرفتند.
شکل ۴-۴ نتایج تست سرولوژیک نمونه های آلوده به pvy درسطح مناطق مختلف استان
۴-۳ مطالعات گلخانه ای
ظهور علائم به صورت نقاط کلروتیک و روشن پراکنده در سطح برگهای تازه تشکیل شده بود که به تدریج به موزائیک، نکروز رگبرگ، پیسک، روشنی رگبرگ، پیچش حاشیه برگ و در نهایت در برخی میزبانها نکروز شدید را به همراه داشت. مرگ سلولهای آبکشی و عدم انتقال شیره پرورده و مواد غذایی به سلولهای پارانشیم برگ باعث ضعف گیاه شده و در نتیجه مقاومت گیاه را به شدت کاهش داده و همین امر منجر به مرگ برخی گیاهان شد.
علائم ایجاد شده بر روی گیاه N. samsun علاوه بر علائم فوق حالت نکروز رگبرگی و موزائیک بود که در نهایت منجر به لکههای نکروتیک شد (اشکال ۴-۴ تا۴-۱۰). هرچند برخی ایجاد آلودگی برروی گیاه نکردند یا علائم بسیار خفیف بود. شاید دلیل این امر را واکنش گیاه، نوع نژاد ویروس یا پایین بودن غلظت ویروس در گیاه دانست.
شکل ۴-۵- نکروز و موزائیک برروی گیاه توتون رقم سامسون بوسیله تلقیح PVY
شکل ۴-۶- ایجاد موزائیک و بوسیله ویروس Y سیب زمینی
شکل ۴-۷- ایجاد نکروز رگبرگ بوسیله PVY
۴-۵- نتایج آزمون RT-PCR
پس از تعیین ترادفهای بدست آمده در تکثیر توسط آغازگرهای اختصاصی ترادفها با اطلاعات موجود در GenBank در پایگاه اطلاعاتی NCBI و برنامه BLAST مقایسه شدند و صحت ویروسی بودن قطعات و شباهت آنها به ترادفهای PVY موجود در GenBank تایید شد.
استفاده از آغازگرهای اختصاصی PVY باعث تکثیر قطعاتی با اندازه۹۹۰ نوکلئوتیدی از ناحیه CP شدند (شکل ۴-۱۲).
شکل ۴-۸- نتایج آزمون PCR در ژل آگارز ۱% با بافر TBE. سمت چپ: مارکر DNA. چاهک آلوده به PVY. قطعه ای به اندازه ۹۹۰ نوکلئوتید تکثیر شده است.
این ترادفها با ترادف سایر جدایههای PVY موجود در بانک ژن توسط برنامه Clustal X همردیف و مقایسه شد و مشابهت نوکلئوتیدی و آمینو اسیدی بین آنها در برنامه MegAlign محاسبه شد. درخت فیلوژنتیکی حاصل از همردیف سازی ترادفها توسط برنامه MEGA5 به روش Neighbor-joining با متد Kimura-2 بدست آمد و به وسیله نرم افزار Treeview نیز مشاهده شد (Kumar et al. 2004). در این تجزیهها ویروس موزاییک موزاییک کوتولگی ذرت (maize dwarf mosaic virus,MDMV) به عنوان Outgroup استفاده شد.
برای مقایسه جدایههایPVY ایران با یکدیگر و با سایر جدایههای دنیا از ترادف نوکلئوتیدی ژن CP استفاده گردید. ابتدا آنالیز ژن CP موجود از جدایه های PVY بر حسب کشور منشاء بطور جداگانه صورت گرفت و از بین جدایههای با مشابهت بالا تعدادی انتخاب شد (NCBI) و در نهایت برای ۵۰ جدایه از PVY ایران به همراه تعدادی از جدایه های سایر نقاط دنیا درخت فیلوژنتیکی بدست آمده و تجزیه شد.
شکل۴-۹- دندروگرام (درختواره) حاصل از گروهبندی ایزولههای توالییابی شده در این آزمایش به همراه ایزولهها و استرینهای ایرانی موجود در بانک ژن که به روش Parsimony Maximum-در نرم افزار MEGA5 به دست آمده است.
